با سلام و عرض ارادت خدمت شما پرسشگر گرامی از اینکه با ما سخن می گوئید خرسندیم و امیدواریم که ارتباط شما با ما تداوم داشته باشد.

«مکیدن شست» یا انگشت، یکى از عادات رایج در دوران کودکى است. این رفتار در کودکان یک رفلکس طبیعی است که از زمانی که در رحم مادر بوده اند، شروع شده است. بسیاری از کودکان با این عادت به دنیا می آیند. به طوری که در همان اوان نوزادی، شستِ آن ها راه خود را به سوی دهانشان پیدا می کند و همانجا می ماند. این رفتارِ شیرخوار به معنای احساس اضطراب و عدم امنیت از سوی نوزاد نیست، بلکه ارضا کننده نیزا شیرخوار به مکیدن است (چگونه با کودکم رفتار کنم،366). این رفتار به تدریج به صورت عادت به مکیدن از 3-4 ماهگی شکل می گیرد. کودک در سنین شیرخوارگی اغلب بعد از غذا خوردن، انگشت خود را می مکد و این یک رفتار عادتی است چرا که نوزاد همواره در جست و جوی سینه مادر است و به همین منظور رفلکس مکیدن را طی می‌کند. برخی دیگر از کودکان به محض اینکه پستانک را از دهانشان بیرون بیاورند این کار را می کنند. اگر کودک نتواند در دوره ی شیر خوارگی غریزه ی مکیدن را از طریق مکیدن شیر و از پستان مادر و یا پستانک ارضاء کند، به شیوه هایی مانند مکیدن شست و غیره جبران می کند.

پژوهش ها نشان مى دهند حدود 75 درصد کودکان خردسال (تا یک سالگى) مُشت یا انگشتان خود را در دهان مى گذارند و مى مکند. انجام این کار براى این گروه سنى از کودکان آرامش بخش، سرگرم کننده و لذت بخش است. به طور معمول، کودکان زمانى مبادرت به مکیدن انگشت خود مى کنند که یا خسته اند، یا ناراحت اند و یا حوصله شان سر رفته است این عادت یک احساس عمیق امنیت به کودک می بخشد که او به آن احتیاج دارد.

اکثر کودکان داوطلبانه تا پیش از 5 سالگی عادت مکیدن شست و سایر انگشتان را ترک می‌کنند. اما تعدادی نیز به آن ادامه می‌دهند. اگر مکیدن شست در سنین بالا مخصوصاً بعد از 6 سالگى مشاهده شود و یا اینکه در سنین قبل از آن آنقدر شدید بود که فعالیت های عادی کودک را تحت تاثیر منفی قرار داد و مزاحم سایر فعالیت های کودک باشد، نیاز به درمان و رسیدگى دارد. علاوه بر این انگشت مکیدن ممکن است بروز مشکلات دندانی و التهاب لثه شود که باید به صورت جدی برای درمان این عادت اقدام شود. سایر مشکلات بچه هایی که دائما شست خود را می مکند، عبارت است از تحت الشعاع قرار گرفتن جایگاه اجتماعی آنان در بین همسالان چون بچه های دیگر آنان را بچه های کم هوش، غمگین، غیر جذاب، غیر دوست داشتنی و دوستانی غیر دلنشین می بینند. وانگهی برخی از والدین، انگشت مکیدن را خیلی آزار دهنده و خجالت آور می دانند و با توجه منفی خود از آن یک مشکل می سازند. بنابراین مشکلالت مربوط به شست مکیدن، به شدت و مزمن بودن عادت و تاثیرات آن بر والدین، مقبولیت اجتماعی کودک و ساختار دهانی و انگشتان کودک بستگی دارد (سنجش و درمان مشکلات دوران کودکی، 237).



علت مکیدن شست

انگشت مکیدن با توجه به سن کودک و شرایط جسمانی و روانی کودک و خانواده دارای علل و عوامل متفاوتی است، همان طور که پیش تر بیان شد انگشت مکیدن در دوران شیرخوارگی یک عمل طبیعی است زیرا مکیدن یک نیاز برای کودک است و همه مشاوران و روان‌شناسان اعتقاد بر این دارند که نیاز مکیدن طفل در این دوره باید ارضاء شود و اگر این نیاز به شکل درست منطقی ارضاء نشود کودک به شکل مرض‌گونه این نیاز خود را از طرق دیگر به دست می‌آورد. در عمل به نظر می رسد شست مکیدن اولیه تا حدودی مفید است چون گریه را کم می کند، دندان دراوردن را آسان تر می کند، به کودک کمک می کند بخوابد و به طور کلی کودک را آرام می کند(همان، 236) مکیدن انگشت در نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند کمتر است، در نتیجه زندگی در دنیای صنعتی امروز که در آن نوزادان کمتر از شیر مادر بهره می‌برند، یکی از دلایل مهم مکیدن انگشت است.به طور عمده از علت‌های مکیدن انگشت می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1- گاهی این رفتار کودک واکنشی نسبت به اضطراب درونی است که در او وجود دارد. انگشت مکیدن طبیعى ترین پاسخ کودک هنگام رویارویى با فشار روانى، اضطراب و مشکلات هیجانى – امنیتى می باشد و این رفتار در پسران به علت اختلالات خلقی بیشتر نسبت به دختران شایع‌تر است.

2- اعتراض به عدم پاسخ دهی والدین به نیازهای عاطفی کودک:تحقیقات نشان داده مکیدن انگشت در بین کودکانی که ماه‌های اولیه زندگی خود را در آغوش مادرشان طی کرده و تماس فیزیکی با او داشته‌اند، بسیار بسیار کم دیده می‌شود.تحقیقات نشان داده والدینی که ارتباط عاطفی قوی تری با کودک خود دارند با مشکلات رفتاری کمتری در فرزندشان مواجه می شوند. به ویژه ارتباط عاطفی کودک با مادر روندی بسیار خاص و مهم است که بلا فاصله بعد از تولد نوزاد با نزدیکی بدن مادر، شنیدن صدای او، نگریستن به چشمهایش وطعم نخستین شیر سبب احساس آرامش و امنیت در کودک می شود.

3– گاهی مکیدن انگشت باز مانده دوران کودکی است، روانشناسان تحلیلی معتقدند که هر شخصی در دوران کودکی سه فاز عمده ی رشدی را پشت سر می گذارد، حال اگر کودکی نتواند از این فازها به سلامت عبور کند در بزرگسالی به اختلالات خاص آن فاز دچار می شود. مکیدن انگشت مربوط به فاز دهانی است و عدم عبور به سلامت از این فاز موجب بروز اختلالات خاصی می شود که عادت به مکیدن انگشت مخصوصا در خواب از این باب است. بخش هشیار سیستم روانی هنگام خواب تقریبا از کار باز می ماند و بخش ناهشیار فعال می شود و استرس ها و اضطرابهای باز مانده از دوران کودکی بالا می آید و رفتارهایی که فرد در آن دوران برای رهایی از استرس انجام می داد باز سازی می شود.

4- در نظریه یادگیری کودک این رفتار را به صورت عادت‌هایی که والدین به کودکان انتقال داد‌ه‌اند یا کودک از رفتار سایر کودکان الگوگیری می‌کند، آن را یک عادت آموخته شده می‌داند که لزوما بیانگر یک مشکل روانی نیست، اما معتقد است ادامه یافتن آن در برخی کودکان بعد از سن شش سالگی می‌تواند نشانه یک مشکل روانی باشد.

5- وجود مشکل جسمی: بعضی از کودکان به خاطر مشکلات جسمانی از جمله مسائل و مشکلات لثه دندان و حفره دهان به این عمل مباشرت می‌کنند.در سن ۴ تا ۶ ماهگی کودکان دندان در‌می‌آوردند و به علت تحریک، سوزش لثه این رفتار یعنی انگشت مکیدن را برای تسکین درد لثه و دندان انجام می‌دهند.

6- گاه زمانی که کودک را در 2 سالگی از شیر می‌گیرند کودکان به خاطر مکیدن پستان مادر شروع به مکیدن انگشتان خود می‌کنند و زمانی که کودک را از شیر‌خشک می‌گیرند به علت عادت به مکیدن شیشه کودک شروع به مکیدن انگشتان می‌کند.

7- گاهی نوعی عادت است: گاهی کودک تصادفی انگشت خود را در دهان کرده است و چون با واکنش مثیت یا منفی اطرافیان همراه بوده به نوعی این رفتار در کودک تقویت شده و باعث تشدید آن در کودک می‌شود. در این نوع کودک گرسنه نیست و خانواده دچار آسیب نیست و کودک مشکل جدی ندارد که در اینجا علت عادتی بر آن منظور است.

8- همچنین مطالعات نشان مى دهند که در حدود 15 درصد کودکانى که از 5 سالگى به بعد انگشت خود را مى مکند، دچار مشکلات عاطفى – هیجانى ناشى از ورود به دوره پیش دبستانى و مدرسه هستند. بیشتر این کودکان شدیداً به پدر و مادر و اطرافیان شان وابسته و متکى هستند.

عوارض ناشى از مکیدن شست

مکیدن انگشت بعد از 6 سالگى مى تواند مشکلات جدى در زمینه دندان ها، لثه و آرواره به وجود آورد. مک زدن هاى با فشار کودک به شست یا انگشتش در طول روز و شب، موجب جلو آمدگى دندان ها و ناهنجارى هاى استخوان فک او مى شود. دندان هاى ردیف بالا به سمت بیرون کشیده مى شوند و دندان هاى ردیف پائین نیز به سمت داخل دهان کج مى شوند. اما سؤال بسیارى از والدین این است که چگونه مکیدن یک انگشت کوچک مى تواند موجب ناهنجارى شدید آرواره شود؟ علت آن است که استخوان بندى کودک تا قبل از 8 سالگى بسیار نرم و شکل پذیر است. متأسفانه زمانى که کودک به مدت طولانى انگشتش را مى مکد، در شکل ظاهرى آرواره خود تغییر به وجود مى آورد. اگر کودکى نتواند عادت شست مکیدن خود را تا قبل از آن که دندان هاى دائمی ردیف جلویى او در نیامده ترک کند، ممکن است در مدت چند ماه فک و آرواره او آسیب جدى ببیند. علاوه بر آن، مکیدن شست یا انگشت مى تواند موجب نارسایى هاى کلامى (تلفظ اشتباه حرف هاى «ف» و «و»)، اختلال در جویدن، نوک زبانى صحبت کردن، اختلالات گفتارى (مثل لکنت زبان، مِن مِن کردن و…)، خرخر کردن و باز ماندن دهان کودک شود. از آن جایى که بعد از چند سال مکیدن انگشت ، حالت آرواره و صورت کودک دچار به هم ریختگى مى شود، بر خودپنداره او نیز تأثیرى منفى خواهد داشت.

شیوه هاى درمان

روان شناسان معتقدند براى درمان این رفتار در کودکان زیر 6-5 سال نباید عجله کرد، زیرا بسیارى از این گونه عادت ها به تدریج و با افزایش سن کودک کاهش مى یابند و به کلى از بین مى روند. اگر کودک به مکیدن شست خود عادت کرده باشد و والدین در زمانی که هنوز زود است یعنی قبل از سه سالگی او را از مکیدن انگشت منع کنند و از ان جلوگیری کنند، عادت کودک شدیدتر می‌شود و ترک کردن آن مشکل‌تر می‌شود ولی اگر والدین اجازه دهند که مکیدن شست سیر طبیعی خود را ادامه دهد کودک معمولا در سن چهار یا پنج سالکی آن را ترک خواهد کرد. بهتر است با کودکان زیر 6-5 سال درباره این موضوع به صورت مستقیم با اوصحبت نکنید و این رفتار کودک خود را نادیده بگیرید و هیچ اقدامی در این مورد انجام ندهید.

اما چنانچه کودک 7 ساله اى نتواند این عادت خود را ترک کند، والدین و اطرافیان او باید درصدد درمان او برآیند، زیرا ترک چنین عاداتى در سال هاى بعد (نوجوانى) بسیار دشوارتر مى شود. در صورتى این عادت را در زمره اختلال بررسى مى کنند که تا سنین 16-12 ادامه داشته باشد.

زمانى که کودک سعى مى کند رفتار مکیدن انگشت خود را تغییر دهد، والدین و اطرافیان او باید از این تصمیم او استقبال کنند و با حمایت ها و تشویق هاى خود، او را کمک و یارى نمایند. حمایت روانى براى کودک امنیت پدید مى آورد و باعث مى شود که کودک در ناملایمات و سختى ها از خود مقاومت بیشترى نشان دهد.

توجه داشته باشید که کودک شما به این رفتار عادت کرده است پس باید برای تغییر رفتار او به صورت تدریجی عمل کنید و در این مورد به هیچ عنوان با عجله عمل نکنید. باید مراحل زیر را به صورت تدریجی و آرام انجام دهید و انتظار نداشته باشید که یک شبه رفتار او تغییر کند.

راهکارها

1. بهترین زمان براى ترک عادات و مشکلات رفتارى کودکان (و از جمله مکیدن انگشت) هنگامى است که خانواده (والدین کودک و اعضاى خانواده) تغییر و تحولى در پیش رو نداشته باشند و در آرامش خاطر به سر برند. مثلاً قصد تغییر منزل، تغییر مهد (یا مدرسه)، تولد نوزاد جدید، مسافرت، متارکه، فوت اقوام و… را نداشته باشند.

2. موقعیت‌هایی که کودک دست به چنین رفتارهایی می زند را شناسایی کنید و سعی کنید از این به بعد در چنین موقعیت‌هایی قرار نگیرد.

3. به هیچ عنوان در این مورد به صورت مستقیم سخن نگوئید؛ این کار موجب حساسیت او می‌شود و همین کار ممکن است باعث تکرار این رفتار در او شود.

4.زمانی که می خواهید چیزی را از کودک منع کنید باید چیزی را به عنوان جایگزین آن به کودک معرفی کنید. اگر تصمیم گرفته اید کودکتان را از این عادتش جدا کنید، قبل از این کار باید حتماً جایگزین مناسبی را برای او معین کنید. بهترین جایگزین این است که زمینه روابط او را با همسالانش را فراهم کنید.

5.در طول روز آنقدر او را مشغول کنید تا خسته و نالان به رختخواب خود پناه آورد و فرصتی برای انجام این عادت نداشته باشد. تا زمانی که او کاملاً خسته نشده او را به رختخواب نبرید.

6.این رفتار کودک به هیچ عنوان نباید به صورت مستقیم یا غیر مستقیم تقویت شود، بنابراین:

*در مورد مکیدن انگشت کودک نظر ندهید. از هرگونه اظهار نظری، چه با دید مثبت و چه با دید منفی اجتناب کنید. از صحبت کردن یا تلاقی نگاه با کودکی که در حال مکیدن انگشت است، خودداری کنید.

*وقتی کودک در حال مکیدن انگشت خود است، او ر ادر آغوش نگیرید و حتی به او نزدیک نشوید؛ وقتی مکیدن را متوقف کرد، او را در آغوش بگیرید و اظهار علاقه کنید. در این زمان واکنش مثبت می تواند مفید باشد:«وقتی شستت توی دهنت نیست قیافه ات خیلی بهتره، من خیلی بیشتر دوست دارم» یا«چه قدر خانم شده ای، حتما به خاطر اینه که انگشتت توی دهنت نیست» از سوی دیگر اگر به بردن چنین جملاتی موجب تشدید مکیدن شد، به نادیده گرفتن کامل بپردازیدو حتی وقتی این عمل را قطع کرد، ارتباط گرمی با او ایجاد کنید(چگونه با کودکم رفتار کنم،368)

7.کودک را به عادتش آگاه کنید. زمانی که شست خود را می مکد، آئینه ای را جلو چشمان او را قرار دهید تا خود را در آیینه ببیند. در یان هنگام هیچ سخنی نگوئید تا خود کودک به نتیجه برسد(همان)

8. برای اینکه در تربیت فرزند خود موفق باشید لازم است ویژگی های روانی کودک را به طور کامل شناسایی کنید. مطالعه کتاب هایی که در زمینه روان شناسی رشد نگاشته شده است در این مورد بسیار مفید است.

9.هیچ گاه برای پیشبرد خواسته های خود از تنبیه استفاده نکنید، زیرا ممکن است موجب تقویت و تشدید عادت در او شود.

10از آنجا که کودکتان به این رفتار عادت کرده است، برای ترک این عادت باید به صورت تدریجی عمل کنید. به عنوان مثال اگر او عادت داشته که در طول روز سه بار دست به این کار بزند، در هفته اول این سه بار را به دو بار تقلیل دهید و همین طور ادامه دهید تا میزان عادت آنان به صفر برسد.

11.اتاقی که کودک در آن می خوابد را با وسائلی که او دوست دارد تزئین کنید و سعی کنید اتاق خواب، به کودک آرامش تلقین کند.

12.یکی از علت‌های مکیدن شست، بالا بودن سطح اضطراب کودک است. هنگام خواب با لحن دلنشین برای او لالایی بخوانید و از این طریق احساسات مثبت خود را به او منتقل کنید. این رفتار موجب می شود سطح اضطراب کودک پایین بیاید.

13.زمانی که او دست به چنین رفتاری می‌زند خیلی زیرکانه سعی کنید توجه او را از این کار به سمت دیگری معطوف کنید.

14.سعى کنید عواملى را که موجب آزار روحى کودک مى شود، از بین ببرید.

15.هیچ گاه سعى نکنید براى ترک عادت کودک بر او فشار آورید، زیرا ممکن است موجب تقویت و تشدید عادت در او شود.

16.به کودک کمک کنید تا روش هاى مقابله با تنش ها و فشارهاى روانى را یاد بگیرد، مثلاً با شما صحبت کند، به ورزش بپردازد، با دوستش صحبت کند و… .

17.سعى کنید در طول روز دست هاى کودک را به نوعى مشغول نگه دارید. ( نقاشى بکشد، کاردستى بسازد، مجسمه هاى سفالى درست کند و….)

18.مکیدن انگشت در موقع خواب یک جنبه به‌ویژه مشکل این عادت است. اگر کودکتان به این کار تمایل دارد، دستهایش را با دستکش بپوشانید.

19.روان شناسان کودک بر این باورند که زمانی که کودک در رفتارهای خود دچار مشکل می شود، باید ریشه آن را در روابط والدین با کودک مورد بررسی قرار داد؛ از این رو می توان گفت مهم ترین عامل برای مقابله با رفتارهای این چنینی کودک، بالا بردن سطح روابط عاطفی والدین با کودک است. مهم ترین کار در بر طرف کردن مشکلات رفتاری کودکان، بر قرار کردن ارتباط عاطفی با کودک می باشد. ممکن است بگوئید هر مادری فرزند خود را دوست دارد و به او عشق می ورزد، بله این مطلب درست است اما منظور من رعایت کردن نکات ریزی است که ممکن است از دید شما مخفی بماند. برای اینکه بهتر به اهمیت این ارتباط پی ببرید مثالی برای شما ذکر می کنم :

تصور کنید نخی را به یک ماشین اسباب بازی بسته اید و با این نخ قصد دارید این ماشین را جا به جا کنید. تا زمانی که اتصال نخ به ماشین بر قرار است، شما به راحتی ماشین را جا به جا می کنید. ناگهان نخ پاره می شود؛ هر چه انرژی وارد می کنید فایده ای ندارد، چرا که اتصال شما با ماشین قطع شده است. دقیقاً ایجاد ارتباط عاطفی با کودک، نقش این نخ را بازی می کند؛ نقش پلی بین شما و کودکتان را دارد. تا زمانی این پل بین شما و کودک ایجاد نشده است، تلاش های تربیتی شما فایده ای ندارد و به هیچ نتیجه ای نمی رسد. پس در اولین گام باید تلاش کنید که این پل بین شما و کودکتان بر قرار شود. به این روش :

– با کیفیت ترین زمانی را که در آن حوصله ارتباط و بازی با کودک خود را دارید انتخاب کنید.

– با کودک خود گفت و گو کنید و همراه او بازی مورد علاقه او را انتخاب کنید.

– در طول روز و در طول زمانی که در بند یک انتخاب کرده اید با کودک خود حداقل یک ساعت بازی کنید. (شاید این مطالب به نظر شما ساده بیاید اما در مشکلات کودکان این تکنیک کارایی زیادی دارد)

20.چنانچه با استفاده روش‌های گفته شده رفتار کاهش پیدا کرد او را تشویق کنید. می توانید نمودارى از پیشرفت کودک تهیه کنید و به وسیله چسباندن عکس هاى عروسکى، ستاره ها و کارت هاى آفرین بر روى آن، روند بهبودى کودک را نشان دهید. بهتر است این نمودار بر روى دیوارى در دسترس کودک قرار گیرد و از خود او براى چسباندن برچسب ها کمک بگیرید. سعى کنید پایان هر هفته پاداش و جایزه اى براى ترک این عادت به کودک بدهند. جایزه مى تواند رفتن به پارک، تماشاى فیلم مورد علاقه کودک، یا بازى کردن با کودک باشد. در نظر داشته باشید ترک عادت در صورتى که کودک با شما همکارى و همراهى نماید، بسیار آسان تر و راحت تر است. شما مى توانید از نظرات کودک در این ضمن استفاده کنید و به او اجازه دهید که برچسب ها، ستاره ها و یا حتى نوع جایزه اش را خودش انتخاب کند.



منابع:

رفتار من با کودک من، دکتر محمد جواد فیض، انتشارات اساطیر

کودک و مکیدن انگشت؛ نویسنده:دکتر رز مری ون نور من؛ترجمه مهدی قراچه داغی

چگونه با کودکم رفتار کنم؛ دکتر گاربر؛ ترجمه محمد ولی سهامی

سنجش و درمان مشکلات کودکی، گوردون؛ مهرداد فیروزبخت



نویسنده : محمدصادق آقاجانی