میزان نیاز به خواب و آداب خوابیدن

دوست گرامی. همه ما انسان ها نه تنها برای سلامت فکری و جسمی خود به خواب احتیاج داریم، بلکه ترمیم انرژی های از دست رفته و بافت های بدن – به ویژه بافت عصبی- در خلال خواب صورت می گیرد. اگر مشکل پرخوابی، کم خوابی و یا بدخوابی پیدا کنیم به تدریج متوجه عوارض آن در زندگی خود خواهیم شد؛ لذا شایسته است که هر فرد انسانی، میزان خواب خود را با توجه به عوامل گوناگون مؤثر در آن (نوع و میزان فعالیت روزانه، شرایط سنی و اقلیمی، وضعیت سلامت روحی و جسمی و …) تعیین نماید.قرآن کریم می فرماید: وَ مِن آیاتِهِ مَنامَکُم بِالَّیلِ وَ النَّهارِ؛ از نشانه های قدرت پروردگار جهان، خوابیدن شما در شب و روز است . این حقیقت بر هیچ کس پوشیده نیست که همه موجودات زنده برای تجدید نیرو وبه دست آوردن آمادگی لازم برای ادامه کار وفعالیت، نیاز به استراحت دارند .استراحتی که بطور طبیعی به سراغ آنها بیاید و حتی مسلماً اگر خواب نبود روح و جسم انسان پژمرده و فرسوده می شد و بسیار زود پیری و شکستگی به سراغ او می آمد، به همین دلیل خواب مناسب آرام، راز سلامت و طول عمر ودوام نشاط جوانی است.طبق نظر کارشناسان، افراد معمولا به حدود 6 تا 8 ساعت خواب در طول شبانه روز نیاز دارند که بهتر است حداقل 85 درصد آن در شب و فقط 15درصد آن در روز باشد. معمولاً کاستن از این مقدار خواب موجب افت دقت و کارآیی روزانه، خصوصاً کار فکری می شود.
پاسخ:پرسشگر گرامی ، در روایات آداب گوناگونی برای خواب و همچنین در مورد کیفیت آن بیان شده است.قرآن کریم در مورد خواب چنین می‌فرماید: «وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتا»(نبأ 9) «و خواب شما را [مایه] آسایش و استراحت قرار دادیم ». سُبات به معناى راحتى و آسایش است؛ زیرا خواب باعث آرامش و آسودگى قواى جسمانى از خستگى و رنجى مى شود که هنگام بیدارى بر اثر تصرّفات نفْس در بدن عارض مى شود (المیزان : ج ٢٠ ص١٦٢).نکته‌ای که باید به آن توجه کنید این است که خواب از جمله نیازهای بدن است مانند نیاز به غذا خوردن لذا نباید در آن افراط و تفریط کرد. امام رضا علیه السلام می‌فرمایند : خواب، سلطان مغز است و مایه قوام و نیروى بدن.(میزان الحکمه ج 12 ص 491) لذا برای هر فردی با توجه به شرایط خود او مقدار خواب متفاوت خواهد بود. اما توصیه‌هایی برای خواب وجود دارد که می‌توان از آنها برای ساعات خواب استفاده کرد.مثلا نباید قبل از خواب غذای سنگین خورد. امام على علیه السلام می‌فرمایند: کسى که با معده سنگین بخوابد، رؤیاهایش او را دروغزن معرّفى مى کنند.(همان ص 490) یعنى خواب هاى دروغ و غیر واقعى مى بیند و هرگاه آنها را براى دیگران نقل کند دروغ از کار در مى آیند. پس گویا خواب هایش او را دروغگو مى گردانند.همچنین توصیه‌ها به سحر خیزی و خواندن نماز شب حدی برای پایان خواب در شب است. امام هادى علیه السلام می‌فرمایند: شب زنده دارى، خواب را لذت بخش تر مى کند. (همان ص 491)اما شاید مهم‌ترین توصیه‌ای که در مورد میزان خواب داریم، روایات بسیار زیادی است که از پُر خوابى نهی می‌کند. قبلا هم عرض کردم: هر فردی با توجه به شرایط جسمی و سنی و شرایط دیگری که در میزان خواب موثر است به مقدار مشخصی خواب نیاز دارد که اگر فراتر از آن بخوابد پر خوابی محسوب می‌شود.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می‌فرمایند: از پر خوابى بپرهیزید؛ زیرا پر خوابى صاحب خود را در روز قیامت تهیدست مى گذارد.(همان ص 492)امام على علیه السلام می‌فرمایند: چه بسیار خواب ها[ى شبانه ]که تصمیمات روز را برهم زده است.(همان) و فرمود: بد طلبکارى است خواب، عمر کوتاه را به فنا مى دهد و پاداشى فراوان را از کف انسان مى برد. و فرمود: هرکه خواب شبش زیاد باشد، کارى را از دست دهد که در روزش نتواند جبران کند. (همان)امام باقر علیه السلام می‌فرمایند: موسى علیه السلام [به خداوند متعال ]عرض کرد : کدام بنده ات نزد تو منفورتر است؟ فرمود : مردارِ شب و بی کارِ روز.(همان) امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ از پر خوابى و بیکارىِ زیاد، نفرت دارد. (همان) در روایات دارد که شبها زود بخوابید. از نظر علمی هم ثابت شده است کسانی که قبل از نیمه شب شرعی می‌خوابند از آرامش بیشتری برخوردار هستند.
امام رضا علیه السلام:« إجتَهِدوا أن یَکونَ زَمانُکُم أربَعَ ساعاتٍ: ساعَةً مِنهُ لِمُناجاةِ اللّه ِ. و ساعَةً لِأمر المَعاشِ و ساعةً لِمُعاشَرَةِ الإخوانِ و الثِّقاتِ و الَّذینَ یُعَرِّفُونَ عُیُوبَکُم و یَخلِصونَ لَکُم فِی الباطِنِ و ساعَةً تَخلُونَ فِیها لِلَذّاتِکُم و بِهذِهِ السّاعَةِ تَقدِروُن عَلَى الثَّلاثِ ساعاتٍ » [ فقه الرّضا علیه السلام، ص. ۳۳۷.]امام رضا علیه السلام:بکوشید که زمانتان را به چهار بخش تقسیم کنید: زمانى براى مناجات با خدا؛ زمانى براى تأمین معاش؛ زمانى براى معاشرت با برادران و معتمدانى که عیب هایتان را به شما مى شناسانند و در دل شما را دوست دارند، و ساعتى براى کسب لذّت هاى حلال با بخش چهارم توانایى انجام دادن سه بخش دیگر را به دست مى آورید.
آداب خواب
رعایت آداب خواب نیز تأثیر فراوانی در کیفیت خوب خواب دارد. به جهت اختصار تنها برخی روایات را از کتاب میزان الحکمه نقل می‌کنم:
1 ـ پاکیزگى :پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می‌فرمایند: هیچ یک از شما با دست هاى چرب [از غذا ]نخوابد. پس اگر چنین کرد و گزندى از شیطان به او رسید کسى را جز خود سرزنش نکند.
٢ ـ طهارت :پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می‌فرمایند: هر که با وضو بخوابد، اگر در آن شب مرگش در رسد نزد خداوند شهید به شمار مى آید.٢٠٩٦٤- امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: هر کس طهارت (وضو) بگیرد و سپس به بسترش رود، در آن شب بستر او چون مسجدش باشد.
٣ ـ قضاى حاجت کردن :امام على علیه السلام به فرزند خود حضرت حسن علیه السلام فرمود : فرزندم! آیا چهار کار به تو نیاموزم که با به کار بستن آنها از طبابت بى نیاز شوى؟ عرض کرد: چرا، اى امیر المؤمنین. فرمود: بر سفره غذا منشین مگر وقتى که گرسنه باشى، هنوز اشتها دارى از خوردن دست بکش، غذا را خوب بجو و هرگاه خواستى بخوابى قضاى حاجت کن. اگر اینها را به کار بندى از طبابت بى نیاز خواهى شد.
٤ ـ رسیدگى به اعمال روز :امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: هرگاه به بسترت رفتى بیندیش که در آن روز چه غذایى روانه شکم خود کرده اى و چه به دست آورده اى و به یاد آر که خواهى مرد و معادى در پیش دارى.
5 ـ قرائت قرآن و دعا در موقع خواب :پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می‌فرمایند: هر کس وقتى به بستر خود مى رود سوره «قل هو اللّه احد» را بخواند، خداوند گناهان پنجاه سال او را بیامرزد.دعاهای دیگری نیز وارد شده است که می‌توانید در کتاب مفاتیح الجنان ببینید.
6 ـ خوابیدن به پشت یا به دست راست :امام على علیه السلام می‌فرمایند: خوابیدن چهار صورت دارد: پیامبران علیهم السلام به پشت دراز مى کشند و مى خوابند، اما چشمانشان بیدار و منتظر وحى خداوند عزّ و جلّ است. مؤمن به دست راست و رو به قبله مى خوابد. شاهان و شاه زادگان به دست چپ مى خوابند، تا غذایى را که مى خورند به هضم رسانند و ابلیس و برادران او و هر دیوانه و آفت زده اى دَمَر مى خوابند.و فرمود: مرد نباید دمر بخوابد. اگر دیدید کسى دمر خوابیده است، بیدارش کنید و او را به آن حال نگذارید.
7ـ دعا در وقت بیدار شدن :٢٠٩٧٦- بحار الأنوار : پیامبر صلى الله علیه و آله هرگاه به بستر خود مى رفت، مى فرمود: «باسمک اللهم أموت و أحیا ؛ بار الها! به نام تو مى میرم و زنده مى شوم» و هرگاه بیدار مى شد، مى فرمود: «الحمد للّه الذى احیانا بعد ما أماتنا و الیه النشور ؛ ستایش خدایى راست که پس از آن که میراند، زنده کرد و به سوى اوست رستاخیز».در مورد خواب روز هم توصیه شده مختصری در هنگام ظهر بخوابید که خواب قیلوله نام دارد.مطالب بیشتر در مورد آداب خواب و اذکار آن را می‌توانید در کتاب‌های مربوط به آداب و مستحبات از جمله مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی ملاحظه کنید.