تعداد دقیق فرزندان امام حسین ( ع ) تا کنون معلوم نشده است و سن برخى از فرزندان امام حسین ( ع ) هم به طور دقیق معلوم نشده است . آن چه براى ما تا به این لحظه روشن شده است به این صورت است :
. 1 رقیه
یکى از فرزندان امام حسین ( ع ) دخترى است معروف به رقیه . این دختر چهار سال داشت و در دوران اسارت در شام در جایى که آنها را نگهدارى مى کردند ، وفات کرده است . مأخذ این مطلب عبارت است از کتاب « کامل بهائى » نوشته « حسن بن على بن محمد بن على طبرى » معروف به عماد الدین طبرى . نویسنده این کتاب از علماى مورد اعتماد شیعه است . درباره نویسنده این کتاب مى توانید به کتاب « فوائد رضویه » نوشته شیخ عباس قمى مراجعه بکنید . در ص 111 ، حرف ح ، کلمه حسن ، درباره او مطالبى دارد . عماد الدین طبرى ماجراى دختر چهار ساله امام حسین ( ع ) را از کتابى به نام « حاویه » ذکر کرده است ( کامل بهائى ، جزء دوم ، فصل سوم ، باب 25 ، ص 179 ) .
در کامل بهائى نام این دختر را ذکر نکرده و فقط دختر چهار ساله را ذکر مى کند و ما از قرائن و شواهد به دست آورده ایم که نام آن دختر رقیه است .
داستان دختر چهار ساله امام حسین ( ع ) را که در خرابه شام وفات کرده شیخ عباس قمى در « منتهى الآمال » ج اول ، ص 807 ، چاپ هجرت ، چاپ هشتم آورده است .
در کتاب « منتخب التواریخ » درباره این دختر چهار ساله حکایت جالبى ذکر کرده است . اگر خواستید به آن کتاب ، ص 388 یک جلدى مراجعه بکنید . در کتاب « تراجم النساء » ، ج 2 ، ص 103 ، چاپ اول ، آو داستان جالب را از « منتخب التواریخ » نقل کرده است .
. 2 محسن
امام حسین ( ع ) در میان اسیران همسرى داشت که نامش تا به امروز مشخص نشده است . این بانو وقتى که اسیران کربلا را به شام مى بردند ، در نزدیک « حلب » در کوه « جوشن » بچه اش زود هنگام به دنیا آمد و در همانجا هم درگذشت . هم اکنون آن محل به نام « مشهد السقط » معروف است و برخى از علماى بزرگ در همان مکان دفن شده اند ( منتهى الآمال ، ج اول ، ص 776 ، چاپ هجرت ، چاپ هشتم ) .
پس سن این بچه یک روز بود .
. 3 سکینه
یکى از دختران امام حسین ( ع ) سکینه است . نام او آمنه است و در کربلا حضور داشت . مادرش رباب است و امام حسین ( ع ) نسبت به هر دو علاقه زیادى داشت . حضرت سکینه در سال 61 در کربلا بود و در سال 117 ه . ق وفات کرده است و در موقع وفات هفتاد سال سن داشت . پس از ماجراى کربلا پنجاه و شش سال عمر کرده است و چون در هفتاد سالگى وفات کرده ، پس اگر 56 را از هفتاد کم بکنیم مى ماند . 14
بنابراین حضرت سکینه در کربلا چهارده سال داشت و اگر 14 را از 61 کم بکنیم مى ماند . 47 پس حضرت سکینه در سال 47 قمرى به دنیا آمده و در سال 117 هم وفات کرده است و سنش هفتاد بود . حضرت سکینه در کربلا نامزد داشت و در همانجا به شهادت رسید . پس از ماجراى کربلا « مصعب بن زبیر » آن حضرت را به همسرى در آورد و پس از مصعب به همسرى « عبد الله بن عثمان بن عفان » در آمده است .
وفات او در سال 117 را در « منتهى الآمال » ، ج 1 ، ص 854 به بعد ، « تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه » نوشته « اصغر قائدان » ، ص 133 ، چاپ سوم ، نشر مشعر و « منتخب التواریخ » ، ص 194 ، مى توانید ملاحظه بکنید .
هفتاد ساله بودن او در وقت وفات را در کتاب « تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه ، ص 133 » ملاحظه بکنید .
همسر اول او « عبد الله بن حسن » بود ( منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 700 و تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه ، ص 133 ) .
این عبد الله که نامزد حضرت سکینه بود پیش از عروسى در کربلا به شهادت رسید ( تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه ، ص 133 و منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 700 ) .
شوهر دوم و سوم او در کتاب « منتخب التواریخ ، ص 194 » ذکر شده است . عبد الله بن حسن پسر امام حسن ( ع ) است و عبد الله اکبر نامیده مى شد . بنابراین عبد الله بن حسن ، پسر عموى حضرت سکینه است .
. 4 فاطمه
یکى از دختران امام حسین ( ع ) فاطمه است و در کربلا حاضر بود . فاطمه در سال 117 ه . ق وفات کرد . در همان سالى که حضرت سکینه وفات کرد ( منتهى الآمال ، ج 1 ، صص 853 – 854 ) .
در کتب مورد مطالعه به سال تولد او اشاره نشده و همچنین ننوشته اند که در چه سنى وفات کرده است . آن چه مسلم است این است که از سال 61 تا سال 117 زنده بوده و 56 سال عمر کرده است و در کربلا بیش از 14 سال سن داشته است چون او یک کمى از سکینه بزرگتر است . حضرت سکینه در کربلا 14 سال داشته است و در سال 47 قمرى به دنیا آمد و با این محاسبه حضرت فاطمه بنت الحسین ( ع ) در حدود 16 – 15 سال داشت و با این ملاحظات در سال 46 یا 45 قمرى به دنیا آمده است .
شوهر فاطمه ، حسن بن حسن بود . این حسن را « حسن مثنى » مى نامند ( منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 854 ) .
فاطمه از این حسن سه بچه به دنیا آورد که عبارتند از : عبدالله ، ابراهیم و حسن که این حسن را « حسن مثلث » مى گویند ( همان ) .
حسن بن حسن ( ع ) پسر عموى فاطمه است و در کربلا حاضر و جزو رزمندگان کربلا بود . روز عاشورا زخمى شد و افتاد ولى او را با وساطت یکى از آشنایان نکشتند و با اسیران به شام بردند .
بر این اساس سن واقعى فاطمه بنت الحسین ( ع ) تا این لحظه معلوم نشده است .
. 5 امام زین العابدین
امام سجاد ( ع ) در سال 36 و یا 38 ه . ق به دنیا آمده است ( منتهى الآمال ، ج 2 ، ص 29 ، چاپ هجرت ، و الانوار النعمانیه ، ج اول ، چاپ تبریز ، ص 374 ) .
و در سال 95 یا 94 ه . ق وفات کرده است ( منتهى الآمال ، ج 2 ، ص 92 ) .
اگر در سال 36 به دنیا آمده و در سال 95 وفات یافته ، پس سن آن حضرت ( ع ) در موقع وفات 59 بوده است و اگر در سال 38 به دنیا آمده و در سال 95 وفات یافته ، در وقت وفات 57 سال داشت و اگر سال وفات را 94 به حساب بیاوریم در این صورت سن آن حضرت ( ع ) یا 58 بوده و یا . 56 براى همین اختلاف است که سن او در کربلا یا 25 بود و یا 23 ، چون حادثه کربلا در سال 61 روى داده است .
پس حضرت امام سجاد ( ع ) موقع وفات 59 ساله یا 57 ساله یا 58 و یا 56 ساله بودند . در « انوار نعمانیه » سال وفات او را فقط 95 مى داند . در این صورت آن حضرت ( ع ) موقع وفات یا 57 ساله بودند و یا 59 ساله و در همین انوار نعمانیه سن آن حضرت ( ع ) را 57 ذکر کرده است ( انوار نعمانیه ، ج 1 ، ص 374 ) .
با این حساب مى توان گفت که آن حضرت ( ع ) در وقت وفات 57 سال داشت و درسال 38 ه . ق به دنیا آمده و در سال 95 وفات کرده است .
. 6 على اکبر
یکى از فرزندان امام حسین ( ع ) که در کربلا به شهادت رسید على اکبر ( ع ) است . على اکبر در کربلا 27 سال داشت و داراى زن و بچه بود و کنیه اش « ابوالحسن » است ( سخنان حسین بن على ( ع ) ، محمد صادق نجمى ، ص 303 ، به نقل از مقتل مقرم ) .
مطابق این نظر على اکبر باید در سال 34 ه . ق به دنیا آمده باشد و روز عاشورا سال 61 به شهادت رسیده است . به نظر برخى على اکبر در سال 33 متولد شده است ( همان ، ص 300 ) .
و با این محاسبه على اکبر در کربلا 28 سال داشته است . در سن و سال على اکبر اختلافات زیادى هست و ما آنها را نیاوردیم و به نظر مى رسد که آنچه در کتاب « سخنان امام حسین ( ع ) » آمده کافى است .
. 7 جعفر بن حسین ( ع )
امام حسین ( ع ) پسرى به نام جعفر داشت ( مطالب السئول فى مناقب آل الرسول ، محمد بن طلحه بن محمد قرشى شافعى ، ص 257 ، چاپ اول ، بیروت ، مؤسسه البلاغ و بحار الانوار ، ج 45 ، ص 330 ، چاپ ایران ) .
جعفر بن الحسین ( ع ) در زمان حیات امام حسین ( ع ) در گذشت ( منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 853 و بحار الانوار ، ج 45 ، ص 329 ) .
نسبت به سن و سال او اطلاعاتى به دست نیامد .
. 8 محمد بن الحسین ( ع )
یکى از فرزندان امام حسین ( ع ) پسرى است به نام محمد ( مطالب السئول ، ص 257 و بحار الانوار ، ج 45 ، ص 331 ) .
نسبت به سن و سال این بچه هم اطلاعاتى به دست نیامد .
. 9 عبدالله بن الحسین ( ع )
امام حسین ( ع ) پسرى داشت به نام عبدالله ( مطالب السئوال ، ص 257 ) .
عبدالله در کربلا به شهادت رسید ( بحار الانوار ، ج 45 ، ص 330 و 329 منتهى الآمال ، ج اول ، ص 853 ) .
عبدالله در بغل امام حسین ( ع ) و در بچگى به شهادت رسید ( انوار النعمانیه ، ج 1 ، ص 373 ) .
مادر عبدالله رباب است و شیرخوار بود و او را « على اصغر » مى نامند ( . ک : تاریخ زندگانى امام حسین ( ع ) ، عماد زاده ، ص 202 ، چاپ اول ، انتشارات اسوه ، 1373 ) .
در بعضى نوشته ها آمده است که براى امام حسین ( ع ) در کربلا بچه اى به دنیا آمد و در بغل امام حسین ( ع ) کشته شد ( تاریخ زندگانى امام حسین ( ع ) ، ج 4 ، ص 302 ، چاپ اول ، 1380 ، دفتر انتشارات کمک آموزشى ، به زبان عربى ) .
به احتمال زیاد این بچه همان عبدالله شیرخوار است و از این معلوم مى شود که بچه یک روزه بوده است . در همین کتاب آمده است که امام حسین ( ع ) پسرى داشت سه ساله و به شهادت رسید ( ص 289 ) ولى نام آن را نیاورده است .
. 10 زینب بنت الحسین ( ع )
یکى از دختران امام حسین ( ع ) زینب است ( مطالب السئوال ، ص 257 ) .
و در باره او هم اطلاعاتى به دست نیامد .
در پایان باید این نکته را یادآورى بکنیم که اگر تلاش هاى پیروان امام حسین ( ع ) نبود ، این مقدار اطلاعات هم براى ما نمى ماند . امویان تمام تلاش خود را به کار گرفتند که اثرى از حسین بن على ( ع ) و اولاد او نماند . « امام فخر رازى » در جلد اول تفسیر خود در سوره حمد درباره بلند خواندن « بسم الله الرحمن الرحیم » و یا آهسته خواندن آن مى گوید : « وقتى که حکومت به دست بنى امیه افتاد آنان در همه جا تأکید داشتند که « بسم الله » بلند خوانده نشود ، چون آنان سعى مى کردند که آثار على بن ابى طالب ( ع ) را محو بکنند 1
( 1 ) ( انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه ، آیه الله حسن زاده آملى ، ص 39 ، پاورقى ، به نقل از تفسیر کبیر ، ج اول ، ص 160 ، چاپ استانبول ) .
. 1 رقیه
یکى از فرزندان امام حسین ( ع ) دخترى است معروف به رقیه . این دختر چهار سال داشت و در دوران اسارت در شام در جایى که آنها را نگهدارى مى کردند ، وفات کرده است . مأخذ این مطلب عبارت است از کتاب « کامل بهائى » نوشته « حسن بن على بن محمد بن على طبرى » معروف به عماد الدین طبرى . نویسنده این کتاب از علماى مورد اعتماد شیعه است . درباره نویسنده این کتاب مى توانید به کتاب « فوائد رضویه » نوشته شیخ عباس قمى مراجعه بکنید . در ص 111 ، حرف ح ، کلمه حسن ، درباره او مطالبى دارد . عماد الدین طبرى ماجراى دختر چهار ساله امام حسین ( ع ) را از کتابى به نام « حاویه » ذکر کرده است ( کامل بهائى ، جزء دوم ، فصل سوم ، باب 25 ، ص 179 ) .
در کامل بهائى نام این دختر را ذکر نکرده و فقط دختر چهار ساله را ذکر مى کند و ما از قرائن و شواهد به دست آورده ایم که نام آن دختر رقیه است .
داستان دختر چهار ساله امام حسین ( ع ) را که در خرابه شام وفات کرده شیخ عباس قمى در « منتهى الآمال » ج اول ، ص 807 ، چاپ هجرت ، چاپ هشتم آورده است .
در کتاب « منتخب التواریخ » درباره این دختر چهار ساله حکایت جالبى ذکر کرده است . اگر خواستید به آن کتاب ، ص 388 یک جلدى مراجعه بکنید . در کتاب « تراجم النساء » ، ج 2 ، ص 103 ، چاپ اول ، آو داستان جالب را از « منتخب التواریخ » نقل کرده است .
. 2 محسن
امام حسین ( ع ) در میان اسیران همسرى داشت که نامش تا به امروز مشخص نشده است . این بانو وقتى که اسیران کربلا را به شام مى بردند ، در نزدیک « حلب » در کوه « جوشن » بچه اش زود هنگام به دنیا آمد و در همانجا هم درگذشت . هم اکنون آن محل به نام « مشهد السقط » معروف است و برخى از علماى بزرگ در همان مکان دفن شده اند ( منتهى الآمال ، ج اول ، ص 776 ، چاپ هجرت ، چاپ هشتم ) .
پس سن این بچه یک روز بود .
. 3 سکینه
یکى از دختران امام حسین ( ع ) سکینه است . نام او آمنه است و در کربلا حضور داشت . مادرش رباب است و امام حسین ( ع ) نسبت به هر دو علاقه زیادى داشت . حضرت سکینه در سال 61 در کربلا بود و در سال 117 ه . ق وفات کرده است و در موقع وفات هفتاد سال سن داشت . پس از ماجراى کربلا پنجاه و شش سال عمر کرده است و چون در هفتاد سالگى وفات کرده ، پس اگر 56 را از هفتاد کم بکنیم مى ماند . 14
بنابراین حضرت سکینه در کربلا چهارده سال داشت و اگر 14 را از 61 کم بکنیم مى ماند . 47 پس حضرت سکینه در سال 47 قمرى به دنیا آمده و در سال 117 هم وفات کرده است و سنش هفتاد بود . حضرت سکینه در کربلا نامزد داشت و در همانجا به شهادت رسید . پس از ماجراى کربلا « مصعب بن زبیر » آن حضرت را به همسرى در آورد و پس از مصعب به همسرى « عبد الله بن عثمان بن عفان » در آمده است .
وفات او در سال 117 را در « منتهى الآمال » ، ج 1 ، ص 854 به بعد ، « تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه » نوشته « اصغر قائدان » ، ص 133 ، چاپ سوم ، نشر مشعر و « منتخب التواریخ » ، ص 194 ، مى توانید ملاحظه بکنید .
هفتاد ساله بودن او در وقت وفات را در کتاب « تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه ، ص 133 » ملاحظه بکنید .
همسر اول او « عبد الله بن حسن » بود ( منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 700 و تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه ، ص 133 ) .
این عبد الله که نامزد حضرت سکینه بود پیش از عروسى در کربلا به شهادت رسید ( تاریخ و اماکن سیاحتى و زیارتى سوریه ، ص 133 و منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 700 ) .
شوهر دوم و سوم او در کتاب « منتخب التواریخ ، ص 194 » ذکر شده است . عبد الله بن حسن پسر امام حسن ( ع ) است و عبد الله اکبر نامیده مى شد . بنابراین عبد الله بن حسن ، پسر عموى حضرت سکینه است .
. 4 فاطمه
یکى از دختران امام حسین ( ع ) فاطمه است و در کربلا حاضر بود . فاطمه در سال 117 ه . ق وفات کرد . در همان سالى که حضرت سکینه وفات کرد ( منتهى الآمال ، ج 1 ، صص 853 – 854 ) .
در کتب مورد مطالعه به سال تولد او اشاره نشده و همچنین ننوشته اند که در چه سنى وفات کرده است . آن چه مسلم است این است که از سال 61 تا سال 117 زنده بوده و 56 سال عمر کرده است و در کربلا بیش از 14 سال سن داشته است چون او یک کمى از سکینه بزرگتر است . حضرت سکینه در کربلا 14 سال داشته است و در سال 47 قمرى به دنیا آمد و با این محاسبه حضرت فاطمه بنت الحسین ( ع ) در حدود 16 – 15 سال داشت و با این ملاحظات در سال 46 یا 45 قمرى به دنیا آمده است .
شوهر فاطمه ، حسن بن حسن بود . این حسن را « حسن مثنى » مى نامند ( منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 854 ) .
فاطمه از این حسن سه بچه به دنیا آورد که عبارتند از : عبدالله ، ابراهیم و حسن که این حسن را « حسن مثلث » مى گویند ( همان ) .
حسن بن حسن ( ع ) پسر عموى فاطمه است و در کربلا حاضر و جزو رزمندگان کربلا بود . روز عاشورا زخمى شد و افتاد ولى او را با وساطت یکى از آشنایان نکشتند و با اسیران به شام بردند .
بر این اساس سن واقعى فاطمه بنت الحسین ( ع ) تا این لحظه معلوم نشده است .
. 5 امام زین العابدین
امام سجاد ( ع ) در سال 36 و یا 38 ه . ق به دنیا آمده است ( منتهى الآمال ، ج 2 ، ص 29 ، چاپ هجرت ، و الانوار النعمانیه ، ج اول ، چاپ تبریز ، ص 374 ) .
و در سال 95 یا 94 ه . ق وفات کرده است ( منتهى الآمال ، ج 2 ، ص 92 ) .
اگر در سال 36 به دنیا آمده و در سال 95 وفات یافته ، پس سن آن حضرت ( ع ) در موقع وفات 59 بوده است و اگر در سال 38 به دنیا آمده و در سال 95 وفات یافته ، در وقت وفات 57 سال داشت و اگر سال وفات را 94 به حساب بیاوریم در این صورت سن آن حضرت ( ع ) یا 58 بوده و یا . 56 براى همین اختلاف است که سن او در کربلا یا 25 بود و یا 23 ، چون حادثه کربلا در سال 61 روى داده است .
پس حضرت امام سجاد ( ع ) موقع وفات 59 ساله یا 57 ساله یا 58 و یا 56 ساله بودند . در « انوار نعمانیه » سال وفات او را فقط 95 مى داند . در این صورت آن حضرت ( ع ) موقع وفات یا 57 ساله بودند و یا 59 ساله و در همین انوار نعمانیه سن آن حضرت ( ع ) را 57 ذکر کرده است ( انوار نعمانیه ، ج 1 ، ص 374 ) .
با این حساب مى توان گفت که آن حضرت ( ع ) در وقت وفات 57 سال داشت و درسال 38 ه . ق به دنیا آمده و در سال 95 وفات کرده است .
. 6 على اکبر
یکى از فرزندان امام حسین ( ع ) که در کربلا به شهادت رسید على اکبر ( ع ) است . على اکبر در کربلا 27 سال داشت و داراى زن و بچه بود و کنیه اش « ابوالحسن » است ( سخنان حسین بن على ( ع ) ، محمد صادق نجمى ، ص 303 ، به نقل از مقتل مقرم ) .
مطابق این نظر على اکبر باید در سال 34 ه . ق به دنیا آمده باشد و روز عاشورا سال 61 به شهادت رسیده است . به نظر برخى على اکبر در سال 33 متولد شده است ( همان ، ص 300 ) .
و با این محاسبه على اکبر در کربلا 28 سال داشته است . در سن و سال على اکبر اختلافات زیادى هست و ما آنها را نیاوردیم و به نظر مى رسد که آنچه در کتاب « سخنان امام حسین ( ع ) » آمده کافى است .
. 7 جعفر بن حسین ( ع )
امام حسین ( ع ) پسرى به نام جعفر داشت ( مطالب السئول فى مناقب آل الرسول ، محمد بن طلحه بن محمد قرشى شافعى ، ص 257 ، چاپ اول ، بیروت ، مؤسسه البلاغ و بحار الانوار ، ج 45 ، ص 330 ، چاپ ایران ) .
جعفر بن الحسین ( ع ) در زمان حیات امام حسین ( ع ) در گذشت ( منتهى الآمال ، ج 1 ، ص 853 و بحار الانوار ، ج 45 ، ص 329 ) .
نسبت به سن و سال او اطلاعاتى به دست نیامد .
. 8 محمد بن الحسین ( ع )
یکى از فرزندان امام حسین ( ع ) پسرى است به نام محمد ( مطالب السئول ، ص 257 و بحار الانوار ، ج 45 ، ص 331 ) .
نسبت به سن و سال این بچه هم اطلاعاتى به دست نیامد .
. 9 عبدالله بن الحسین ( ع )
امام حسین ( ع ) پسرى داشت به نام عبدالله ( مطالب السئوال ، ص 257 ) .
عبدالله در کربلا به شهادت رسید ( بحار الانوار ، ج 45 ، ص 330 و 329 منتهى الآمال ، ج اول ، ص 853 ) .
عبدالله در بغل امام حسین ( ع ) و در بچگى به شهادت رسید ( انوار النعمانیه ، ج 1 ، ص 373 ) .
مادر عبدالله رباب است و شیرخوار بود و او را « على اصغر » مى نامند ( . ک : تاریخ زندگانى امام حسین ( ع ) ، عماد زاده ، ص 202 ، چاپ اول ، انتشارات اسوه ، 1373 ) .
در بعضى نوشته ها آمده است که براى امام حسین ( ع ) در کربلا بچه اى به دنیا آمد و در بغل امام حسین ( ع ) کشته شد ( تاریخ زندگانى امام حسین ( ع ) ، ج 4 ، ص 302 ، چاپ اول ، 1380 ، دفتر انتشارات کمک آموزشى ، به زبان عربى ) .
به احتمال زیاد این بچه همان عبدالله شیرخوار است و از این معلوم مى شود که بچه یک روزه بوده است . در همین کتاب آمده است که امام حسین ( ع ) پسرى داشت سه ساله و به شهادت رسید ( ص 289 ) ولى نام آن را نیاورده است .
. 10 زینب بنت الحسین ( ع )
یکى از دختران امام حسین ( ع ) زینب است ( مطالب السئوال ، ص 257 ) .
و در باره او هم اطلاعاتى به دست نیامد .
در پایان باید این نکته را یادآورى بکنیم که اگر تلاش هاى پیروان امام حسین ( ع ) نبود ، این مقدار اطلاعات هم براى ما نمى ماند . امویان تمام تلاش خود را به کار گرفتند که اثرى از حسین بن على ( ع ) و اولاد او نماند . « امام فخر رازى » در جلد اول تفسیر خود در سوره حمد درباره بلند خواندن « بسم الله الرحمن الرحیم » و یا آهسته خواندن آن مى گوید : « وقتى که حکومت به دست بنى امیه افتاد آنان در همه جا تأکید داشتند که « بسم الله » بلند خوانده نشود ، چون آنان سعى مى کردند که آثار على بن ابى طالب ( ع ) را محو بکنند 1
( 1 ) ( انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه ، آیه الله حسن زاده آملى ، ص 39 ، پاورقى ، به نقل از تفسیر کبیر ، ج اول ، ص 160 ، چاپ استانبول ) .