نجف به دلیل همسایگی با شهر باستانی حیره، در سرزمین صاحب تمدن و فرهنگ قرار گرفته است. حیره از هزاره اول قبل از میلاد مرکز تمدن لخمی ها و آل منذر بود و سابقه درخشانی در عرصه فرهنگ و تمدن داشت. نجف نیز از قِبَل این هم جواری از نعمت فرهنگ و تمدن و آبادانی برخوردار شده است. عرب های ساکن این شهر در آن زمان به مذهب مسیحیت گرایش داشتند و کلیساهای زیادی از جمله دیر «مارت مریم» را بنا نهادند که تا عصر اسلام هم چنان باقی بود.1 بر اساس روایاتی، سابقه تاریخی نجف به دوران طوفان نوح برمی گردد که عده ای آن را جای به گل نشستن کشتی نوح و محل جدا شدن فرزندان او می دانند و نام های طور وجودی را برای آن برگزیده اند.2در عصر اسلامی، نام نجف تنها به سبب فتح و گشایش ایران و عراق در متون تاریخی دیده می شود3 و تا زمان عباسی نام چندانی از آن به چشم نمی خورد. از دوران هارون الرشید، به سبب آشکار شدن مرقد امام علی(علیه السلام)، این شهر بسیاری را به سکونت پیرامون خود راغب کرد.4علویان طبرستان از جمله محمد بن زید علوی ضمن ساختن بقعه و بنایی بر مرقد امام علی(علیه السلام) دیواری نیز پیرامون شهر کشیدند تا امنیت در آن جا برقرار شود.5 نجف در عصر آل بویه رونق و شکوه فراوانی یافت. پادشاهان شیعی دیلمی در تعمیر و بازسازی مرقد و خدمات عمرانی در این شهر تلاش زیادی کردند. ابوالهیجاء عبداللّه بن حمدان، حاکم شیعی موصل، در 283 ق دیوار پیرامون شهر را بازسازی کرد و درهایی برای آن قرار داد.6شیخ طوسی در ابتدای قرن پنجم هجری، به نجف مهاجرت کرد و با تشکیل مجلس درس خود، آن شهر را به یکی از مرکزهای علمی و فرهنگی شیعی تبدیل کرد. اگرچه یک سده بعد مرکزیت علمی آن به حلّه واگذار شد؛ اما این شهر در پایان قرن هفتم و ابتدای قرن هشتم هجری، یعنی دوران حکومت جلایریان وایلخانان مغول، دوباره از نظر وسعت و عمرانی و شکوفایی فرهنگی به اوج اعتلای خود رسید و ثروت فراوانی که این حکومت ها برای توسعه و بازسازی شهر و حرم مطهر اختصاص دادند در ساخت و تجهیز مدرسه ها، خانقاه ها، حفر کانال ها، نهرها، و چاه ها به کار گرفته شد.7
امیر فیروز و امیر احمد اول، از امیران هند در پایان قرن هشتم، موقوفه هایی را از دکن برای اداره حرم و بازسازی شهر اختصاص دادند.
سلطان اویس جلایری ضمن آباد کردن شهر، دیوار جدیدی پیرامون آن برافراشت8 و عطاملک جوینی، صاحب دیوان ایلخانان، در 676 ق با حفر کانال هایی آب را به نجف برد.9
در عصر صفوی، شاه اسماعیل و شاه طهماسب، برای حل مشکل آب شهر نجف، که باعث از رونق افتادن آن شده بود، نهرهایی حفر کردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند. نهرشاه، که توسط اسماعیل حفر شد، از یادگارهای آن دوران است.
سلطان سلیمان قانونی، از پادشاهان سنی عثمانی، در آبادانی نجف تلاش فراوانی کرد. او و پادشاهان شیعی صفوی در یک رقابت گسترده به نجف رونق زیادی بخشیدند. شاه عباس کوشید تا نجف مرکزیت علمی خود را بازیابد و حوزه علمیه آن رونق گیرد. او حتی در مذاکره های خود با عثمانی ها می خواست نجف را به ایران ملحق کند ولی وزیر عثمانی در پاسخ او گفت: «سنگ های نجف در نظرش با هزار انسان برابر است».10 این مرکزیت با ورود ملااحمد اردبیلی، معروف به مقدس اردبیلی، و برپا شدن حوزه درس او رونق بیشتری یافت.
چندی بعد، در قرن دوازدهم هجری، با انتقال درس مرحوم بهبهانی به کربلا، حوزه نجف از رونق افتاد ولی در قرن سیزدهم هجری، به سبب وجود فقیهان و بزرگانی چون مرحوم کاشف الغطاء، بحر العلوم و شیخ مرتضی انصاری اهمیت علمی گذشته را بازیافت و حوزه علمیه آن رونقی بسزا گرفت. برای پیشگیری از حملات وهابیان در عصر قاجار، نظام الدوله اصفهانی، وزیر فتحعلی شاه، از 1217 تا 1257 ق دیواری محکم پیرامون شهر ساخت. در 1350 ق این دیوار برداشته شد11 و به جای آن مدرسه و بیمارستان احداث گردید و مردم نیز خانه هایی در جوار آن ساختند. در دوران انقلاب مشروطه ایران، مجتهدهای مقیم نجف از جمله آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و آیت الله نایینی، رهبری فکری و مذهبی مشروطه را در دست گرفته به هدایت و حمایت از آن پرداختند.
حوزه علمیه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها، هم چنان، به عنوان یکی از مراکز علمی جهان تشیع مطرح و منشأ اثر است.
پی نوشت ها
1. آل محبوبه، همان، 1/16.
2. ابن رسته، الاعلاق النفیسه، 108.
3. طبری، تاریخ الطبری، 3/360؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، 2/144.
4. مصاحب، دایرة المعارف فارسی، 2/3011.
5. ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان و رویان مازندران، 1/95.
6. مصاحب، همان جا.
7. سعید بابایی، سیمای نجف اشرف، 32 ـ 35.
8. آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، 1/22.
9. جعفر الخلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، 6/148 به نقل از فرحة الغری، 119.
10. آل محبوبه، همان، 1/28 ـ 29.
11. حسین الجلالی، مزارات اهل البیت ( علیهم السلام )، 48.
منبع: عتبات عالیات عراق؛ دکتر اصغر قائدان