نگاهي تاريخي به این مقوله نخست اين پرسش را مطرح می سازد كه در تاريخ مطبوعات ايران نخستین بار در كجا و چه گونه به كودكان اشاره شده است؟ گام بعدي جستوجوي مطالب درباره كودكان، و گام ها ي بعد از آن نیز جستوجوي نشريات درباره كودكان و نوجوانان و مسايل آنان (همچون تعليم و تربيت) و نشرياتي است كه در اماكن منسوب و مربوط به كودكان و نوجوانان (مانند مدارس و آموزشگاهها) انتشار يافته است.
پيششماره ی نخستین نشريه ی ايراني كه امروز با نام “كاغذ اخبار” (Newspaper ) از آن ياد ميكنيم و در سال ١٢۵٢ قمري، در دوران سلطنت محمدشاه قاجار منتشر شده است، اشارهاي كوتاه به كودكان دارد. در این نشریه در کنار اقدامات شاهنشاه آمده است كه پس از كشتار و سركوبي طايفه تركمن گوگلان و يموت، زنان و اطفال آنان به اجبار به دارالخلافه (تهران) كوچانده شدهاند. “كاغذ اخبار” دست کم سه سال به صورت ماهانه منتشر شده است. اما شمارهها و نوشتههاي بسيار محدود و پراكندهاي از آن باقي مانده است كه در آن ها ميتوان مطلبي درباره ی شاه زاده ی نوجوان ویليم (ويليام) چهارم در«دارالملك لندن» و خبري درباره ی «مدرسه بزرگ پترزبورگ كه جوانان را علم معدن ميآموزند» يافت. (گفتني است که نزدیک به شصت سال پیش از چاپ نخستین مطبوعات ايراني و همعصر با زنديان، چاپ مطالب فارسي در روزنامههاي هند و سپس انتشار روزنامههاي تمام فارسي در آن كشور آغاز شده بود و در آن نشريات نيز گهگاه اشاراتي به كودكان يافت ميشود. مانند خبر تجاوز يك تاجر انگليسي به يك دختر هندو كه در “سلطانالاخبار” آمده است. يا آگهي استخدام معلم عربي و فارسي در يك مدرسه ی انگليسي كه در “جام جهاننما” آمده است و يا خبر جشن تولد يك كودك درباري در “سراجالاخبار” و شعري كه اسدالله خان غالب، شاعر مشهور آن زمان به اين مناسبت سروده بوده است).
توجه جدي و دايمي به اخبار مربوط به كودكان و نوجوانان را ميتوان در روزنامه “وقايع اتفاقيه” دومين نشريه فارسي ايران يافت که در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه به دستور میرزا تقی خان امیر کبیر و نحت نظر خود او دایر گردید. اين نشريه از جمله به طور ثابت و مستمر اخبار مدرسه ی دارالفنون (كه دانشآموزان آن نوجوان بودهاند)، اخبار بيماريهاي اطفال و آبلهكوبي آنان، اخبار مربوط به كودكان خارجي، اخبار مربوط به حوادث كودكان، كودكان بزهكار و حتا اخبار و آگهيهاي كتاب كودك را درج ميكرد.
از نشان رسمي كشور ايران (شير و خورشيد) كه بگذريم، نخستین تصوير مطبوعات ايران مربوط به كودكان است. در شماره ٤۷١ روزنامه ی وقايع اتفاقيه (كه در آن شماره با نام “وقايع” منتشر شده بود) مورخ ٢٨ محرم ١٢۷۷ق، تصويري از جان به سلامت بردن معجزهآساي يك كودك در مجلس تعزيه ترسيم شده است. در سال ١٢٨٨ ق در سي و دومين شماره ی روزنامه “ايران” (به مدیریت محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه) براي نخستین بار تصوير دو دختربچه در لوگوي روزنامه در كنار شيروخورشيد رسم شد. در شماره ی ٤۵ روزنامه “علمي” كه در سال ١٢٩۵قمري به مدیریت محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه منتشر شد نيز براي نخستین بار تصوير مستقل يك كودك (دختري در حال تاببازي) به چاپ رسيد.
نكته ی قابل توجه ديگر اين كه نخستین دستور رسمي مميزي در ايران با توجيه حفظ سلامت اخلاقي كودكان صادر شده است. در اين فرمان كه در رجب سال ١٢٨٠ از سوي ناصرالدين شاه خطاب به صنيع الملك (برادر كمالالملك) صادر شده بود، درباره ی مطالبي كه «گوشزد اطفال» ميشود اظهار نگراني شده و آمده است: «خاصه اطفال كه از مبادي احوال به خواندن اين حكايات نامربوط ميشدند و اين روايات منطبعه غيرمستحسنه در جبلت ايشان كالنقشي في الحجر مركوز… ميگرديد و… در گردآب هواجس نفساني و وسواس شيطاني غوطهور ميگشتند… »
نخستین نشريه در ايران كه در يك مكان آموزشي منتشر شد، دومين نشريه ايران و اولين نشريه غيرفارسي ايران با نام “زاهر يرادي باهرا” بود كه سال ١٢٦۵ قمري در اروميه به زبان و خط آسوري توسط مدير و معلمان مدرسه ی آمريكايي اروميه منتشر شد. جاستين پركينز، سردبير اين نشريه يك كشيش و ميسيونر پروتستان بود كه نخستین مدرسه مدرن ايران را در عهد محمدشاه قاجار در اروميه براي آسوريان بنيان گذاشت. “زاهر يرادي باهرا” داراي مطالب بسياري درباره ی مدرسه و تعليم و تربيت و همچنين استفاده دانشآموزان مدرسه آمريكايي بود
روزنامه ی “علميه دولت عِليه ايران” که در سال ١٢٨٠ق انتشار خود را آغاز كرده بود به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه در مدرسه دارالفنون تهيه و منتشر ميشد. گرچه نميتوان آن را يك نشريه ی آموزشگاهي دانست.
نخستین مطالب درباره تعليم و تربيت و لزوم تربيت اطفال را ميرزا تقي خان كاشاني، معروف به “حكيمباشي ظل السلطان” در روزنامه ها ی “فارس” (١٢٨٩ق شيراز) و “فرهنگ” (١٢٩٦ق اصفهان) نوشت. بسياري از مطالب او در كتابي به نام «رساله در تربيت اطفال» گردآوري و منتشر شده است.
روزنامه ی « نظاميه علميه و ادبيه»، نخستین نشريه آموزشگاهي ايران به زبان فارسي است. اين روزنامه در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالار و به دستور وی در سال ١٢٩۳ق در مدرسه ی نظامي “اتاماژور” در تهران انتشار يافت. اين نشريه براي نخستین بار زبان فارسي ساده و غيراديبانه را به كار برده كه دليل آن سن كم آموزشگيرندگان مدرسه و مخاطبان نشريه بوده است.
روزنامه ی “علمی” نیز در همان سال توسط محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه منتشر شد و به اخبار آموزشگاهي توجه ويژهاي داشت. اين نشريه براي نخستین بار به چاپ نوشتههاي نويسندگان نوجوان و نوقلم مبادرت ورزيد. در همين نشريه براي نخستین بار در ابتداي مطلبي به مخاطب نوجوان آن تصريح شد:
«بنابراين رساله در علوم طبيعي كه بعضي مطالب مختصره هيات نيز ضميمه آن است به زبان اطفال از مصنفات حكماي فرانسه را ترجمه كرده در اين روزنامه ميانگارد كه به جهت عدم اطلاع نيز با اطفال همحالاند. از نيل اين فوايد تمتعي نيكو و حظي درست حاصل نمايند. اين سبك تعليم و تعلم را فيلسوفان فرنگ محض تسهيل علم و رغبت اطفال به فهم حقايق و كشف مطالب اختراع كردهاند و ابتدا از بيان اصطلاحات علميه اجتناب نموده كه ذهن مبتديان مشوش نشود و روشي را پيش گرفته كه اطفال را مايل به سوال مينمايد و جوابي به ايشان ميدهند كه موجب بصيرت و استيناس (انس گرفتن) ايشان به مطالب علمي ميشوند. پس از آنكه انسي گرفتند و وسعيت در خيال ايشان پيدا شد آن وقت به ايراد اصطلاحات ميپردازند و اين رساله سوال و جواب دو نفر شاگرد و يك نفر معلم است و چون مترجم آن ميرزا كاظم معلم علوم طبيعي و شيمي است كه در مدرسه مباركه دارالفنون به تعلم و تعليم متعلمين مشغول است، سوال را از قول احمد و محمود پسرهاي مشاراليه مينماييم و جواب را از قول خود مشاراليه و در هر نمره از اين روزنامه فقراتي را به قدر گنجايش از مطالب دو علم مسطور درج مينماييم. انشاءالله صحبت ساده طبيعي و هيات به زبان اطفال…» (روزنامه علمي. ش۳. دوشنبه ١٤ محرم ١٢٩٤ق).
روزنامه ی “دانش”، به طور رسمی ارگان مدرسه ی دارالفنون بود که توسط رییس این مدرسه علی قلی خان مخبرالدوله منتشر می شد. اين نشريه در سال ١٢٩٩ ق منتشر شد و «از احوال معلمين و متعلمين» سخن ميگفت. دانش نخستین نشريه ی ايران است كه آگهيهايش رايگان بود.
“ورقه ماه دارالفنون” تبريز، مصداق كامل يك نشريه ی آموزشگاهي و نشريه داخلي يك مدرسه به شمار ميآيد. اين دارالفنون شامل مدارس ابتدايي و متوسطه بود. ورقه ماه دارالفنون تبريز در سال ١۳١١ ق منتشر شد و در هر شماره ی آن حديثي درباره فضيلت علمآموزي درج ميشد. سردبير اين نشريه ايرج ميرزا بود كه با امضای “صدرالشعرا” نشريه را تهيه ميكرد. اين نشريه «براي هشياري ابناء وطن» منتشر ميشد و تمام مطالب آن را اخبار داخلي مدرسه تشكيل ميداد. در شماره ی سوم اين نشريه ميخوانيم:
«هر كسي از مطالب علميه و نكات ذوقيه كه اسباب مزيد شوق شاگردان مدرسه و مايه حصول بصيرت و استفاده باشد و بخواهد كه نشر كند و براي مدير اين ورقه مظفريه بفرستد با كمال امتنان پذيرفته خواهد شد و به تصديق رييس به حليه طبع خواهد رسيد» .
اين نشريه بهعنوان نخستین نشريه ی خاص دانشآموزان در ايران تنها چهار شماره منتشر شد.
نشريه ی “ناصري” تبريز توسط ميرزا محمد نديمباشي (نديم مخصوص مظفرالدين ميرزا وليعهد) منتشر ميشد. انتشار اين نشريه از سال ١۳١١ قمري آغاز شد و محل انتشار آن مدرسه “مباركه مظفريه” تبريز بود. “ناصري” نخستین نشريه ی ايران است كه براي مدارس به طور رسمي تخفيف قايل شد: «از مدارس و مكاتب نصف قيمت مطالبه ميشود» در اين نشريه اخبار آموزشي و اخبار كتابهاي كودکان و نوجوانان نیز درج ميشد.
در دوره ی مظفرالدين شاه، تعداد نشريات دانشآموزي و آموزشگاهي فزوني گرفت. “تربيت” كه نخستین نشريه ی خصوصي و نخستین نشريه ی هفتگی ايران بود، در سال ١۳١٤ق توسط منشی و شاعر درباری ميرزا محمدحسين فروغي اصفهاني (ذکاء الملک) آغاز به انتشار کرد و مملو از اخبارمداري و تعليم و تربيت و مقالاتي به قلم محمد علی خان فروغی فرزند مدیر روزنامه بود به طور جدي درباره ادبيات كودك و خواندنيهاي كودك صحبت ميكرد. اين نشريه در بسياري از مدارس بهعنوان متن درسي و كمكدرسي خوانده ميشد.
روزنامه های الحديد ( ١۳١۵، در تبریز، به قلم سید حسن خان که پس از انقلاب مشروطه ناشر روزنامه ی عدالت بود)، پايلاك گاتيزاك (١۳١۵، تبريز، به زبان ارمني)، ادب (١۳١٦، تبريز، توسط ادیب الممالک فراهانی به نظارت و خرج مدرسه ی لقمانیه )، كمال (١۳١۷، تبريز، توسط میرزا حسین خان طبیب زاده مدیر مدرسه ی کمال )، فلاحت مظفري (١۳١٨، تهران)، معرفت (١۳١٩، تبريز)، نوروز (١۳٢٠، تهران)، مكتب (١۳٢۳، تهران، توسط ميرزا حسن رشديه)، نشريات آموزشگاهي ايران در دوره ی مظفري بودند. پايلاك گاتيزاك، كمال، نوروز به طور عمده براي استفاده ی دانشآموزان تهيه و منتشر ميشدند.
نشريه ی “معارف” كه در سال ١۳١٦ق در تهران منتشر شد، ارگان “انجمن معارف” و به طور صددرصد نشريهاي درباره كودكان و تعليم و تربيت بود. “ادب ” نیز كه توسط اديبالممالك فراهاني نوشته ميشد در ادامه ی انتشار خود در مشهد و تهران، به طور جدي به مسايل كودكان و حقوق آنان توجه ميكرد و سعي در جذب مخاطبان نوجوان داشت. مطالب “كمال”، بخشي درباره ی دانشآموزان، برخي براي ايشان و خطاب به آنان و بخشي هم نوشته آنان بود. “نوروز” هم تركيبي از مطالب درباره ی و براي دانشآموزان بود، بخش عمدهاي از خوانندگان “دعوهأالحق” (١۳٢١ ق، تهران) دانشآموزان بودند و در “حديد” (١۳٢۳، تبريز) بسياري از مطالب خطاب به دانشآموزان و براي ايشان بود.
برخي از اين نشريات مثل “دانش” و “ورقه ماه دارالفنون” تبريز رايگان بودند. برخي هم مثل ناصري، ادب مشهد، ادب تهران، نوروز و دعوه الحق براي مدارس و دانشآموزان تخفيف رسمي قايل شده بودند.
علی کاشفی خوانساری/ماهنامه ی شهرزاد