چهار چیــز هـــــر آزاده را زِ غـــم بــخــردتن درست و خوی نیک و نام نیک و خرد
هـر آن که ایزدش این چهار روزی کـرد
سـزد که شاد زِیَد شادمان و غـم نخورد[ رودکی.]شادی و نشاط در زندگی و به خصوص در دوران جوانی و تحصیل به بالابردن بهره وری و استفاده بهتر از لحظات عمر، کمک شایانی خواهد نمود.
در قرآن واژه های هم معنای سرور و شادی نزدیک به 50 مرتبه تکرار شده، که به انسان ها بگوید توازن غم و شادی در کنار هم است که انسانی معتدل و منطقی در زندگی فردی و اجتماعی می سازد. قرآن می فرماید:
(((قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ)))[ یونس، آیه 58.]؛
«بگو به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند که این، از تمام آنچه گردآوری کرده اند بهتر است».
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده اند:
«مؤمن شوخ و شاداب است»[ بحرانى، تحف العقول، ص 49].
همچنین حضرت علی(علیه السلام) فرموده اند:
«شادمانی، گشایش خاطر می آورد»[ آمدى، غررالحکم، ح 2023].
«هر کس شادی اش اندک باشد، آسایش او در مرگ خواهد بود».[ بحارالانوار، ج 78، ص 12]این بیان امام علی(علیه السلام) در سخن فردوسی این گونه آمده:
چو شادی بکاهد، بکاهد روان خُرد گردد اندر میان، ناتوان
امام صادق(علیه السلام) نیز فرموده اند:
«هیچ مؤمنی نیست که شوخی در طبع او نباشد».[ کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 663.]عوامل متعدد جهت پیدایش و افزایش شادی گفته شده که مهم ترین آن ها عبارتند از:

1.مثبت اندیشی

همان گونه که رشک و حسد آرامش را از انسان می زداید، مثبت اندیشی و نگاه خیر به دیگران نیز به همین تناسب موجب نشاط و سرزندگی فرد می گردد. شاید از همین روست که گمان بد به دیگران به شدت مذمت و نکوهیده است، و به گفته قرآن برخی از گمان ها به دیگران سوء و ناروایند.
امام صادق(علیه السلام) مثبت اندیشی نسبت به دیگران را به عنوان حق آن ها برمی شمارد:
«ساده ترین حقوق آن است که آنچه برای خود می پسندی یا ناپسند می داری برای برادر دینی ات نیز چنین باشی».[ فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج 3، ص 354. ]با نگاهی به مجموعه عظیم روایات مربوط به حقوق و حرمت برادران دینی و حتی تأکید بر حفظ حقوق غیرمسلمانان، به دست می آید که ما هم در پندار و هم کردار نسبت به دیگران موظف به مثبت اندیشی و خوش رفتاری هستیم.

2.تفریحات سالم

تفریحات سالم اعم از استفاده از فضاهای طبیعی و تفریحی مناسب، ارتباط با دوستان و اقوام، ورزش کردن و حتی مطالعه کتاب های رمان و طنز و مواردی از این دست است. که هر کدام از این ها می تواند موجب تفرج روحی افراد را فراهم کند.
حدیث معروفی از امام کاظم(علیه السلام) وارد شده است که فرمودند:
«کوشش کنید اوقات روز خود را به چهار بخش تقسیم کنید: بخشی برای عبادت و مناجات با خدا، بخشی برای تأمین معاش زندگی، بخشی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و بخشی برای تفریحات و لذت های حلال»[ حرانی، تحف العقول، ص409.].
این لذت ها، ‌زمینه ساز توانمندی در دیگر بخش های زندگی می شود و این نکته مهم نشان دهنده نشاط در زندگی است.

3. معنویت

تأثیر معنویت و عبادت بر آرامش روح و روان انسان امروزه از نظر علمی نیز یک اصل پذیرفته و اثبات شده است. پژوهش های روان‌شناسان غربی نیز نشان می دهد که افراد معتقد به خدا، جهان آخرت و تعالیم ادیان، شادتر و برای زندگی پر انگیزه‌ترند. همچنین تحقیقی که در سال 1998 در آمریکا انجام شد نشان داد که 47درصد از مردم این کشور معتقد بودند معنویت مهم ترین عامل شادی آن ها است.[ زارعی متین و حق گویان، شادی و نشاط در محیط کار و زندگی، ص61، به نقل از دیگر منابع.]نماز در جایگاه برترین ذکر خدا بهتر از هر چیزی می تواند به آرامش روح کمک کند و نشاط معناداری به آن ببخشد. همان گونه که دوری از یاد خدا می تواند موجب سر در گمی و روان پریشی گردد.
در یک تقسیم بندی انسان ها دو دسته اند: یا غافل از یاد خدایند که زندگی سراسر اضطراب و دلهره ای دارند؛
(((مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا)))[ طه، آیه 124.].
و یا این که همواره به یاد خدایند که موجب آرامش نفس آن هاست؛
(((أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)))[ رعد، آیه 28.].
و آن که مصداق نفس آرام و مطمئنه شد به مقام رضای الهی و درجه بندگان خاص و بهشت ویژه الهی دست می یابد.
و از این جا اشاره می کنیم به قسمت دوم سؤال، که اگر خواندن نماز شب باعث کسالت در طول روز جهت انجام فعالیت های علمی و درسی باشد سزاوار نیست، البته چه زیباست اگر بتوانید به گونه ای کارهای روزانه را برنامه ریزی کنید که نماز شب را با آن همه ارزش و سفارش ازدست ندهید، و آن را موجب نشاط در طول روز قرار دهید.
در پایان یاد آوری دو نکته لازم به نظر می رسد:
نکته اول این که متأسفانه برخی از واژه ها چون در طول تاریخ در موارد نامناسب به کار رفته اند، بار معنایی مثبت آن ها کم رنگ و بیشتر از زاویه منفی به آن ها نگریسته شده که یکی از آن ها واژه نشاط و شادابی است، که گاه باشنیدن این کلمه به ذهن خطور می کند که شادی یعنی مجلس عیش و نوش و برنامه های لهو ولعب، اگر چنین بود نباید در ادبیات دینی بر این امر این همه تأکید می شد. اعتدال در غم و شادی و تمام ابعاد زندگی و عدم افراط و تفریط در آن ها، چیزی است که هم در سیره و سنت اولیای دین مشاهده می شود و هم در قرآن و سخن معصومین(علیهم السلام) وارد شده است.
نکته دوم آن که امروزه در مکاتب و عرفان های نوظهور، شادی و شادمانی، با تفسیر های خاصی که از آن ارائه می شود، یکی از تکنیک های اصلی جهت جذب جوانان شده است، تا جایی که آن را یکی از اهداف اصلی زندگی به جای تقرب به خدا می دانند و از این طریق با توجه به شرایط خاص و اقتضائات جوانی آن را زمینه جذب جوان ها قرار می دهند که باید به هوش بود.
این هشدار را با تأییدی از مولوی به پایان می بریم:
شادی بی غم در این بازار نیست گنج بی مار وگل بی خار نیست