از ارتباط و حُسن اعتماد شما با «مجموعه پرسمان» صمیمانه تشکر می‌کنیم و خوشحالیم که شما نیز به جمع «پرسمانی‌ها» پیوسته‌اید. اساساً بی نظمی و شلختگی کودکان همیشه برای والدین آزار دهنده است. کودک شلخته و بی نظم نیاز نمی داند که هر چیزی را سر جای خودش بگذارد اتاقش همیشه نامرتب و بی نظم است، به همین خاطر بیشتر والدین بر سر همین مسئله با فرزندانشان مشکل دارند.
نامنظم و شلخته بودن کودکان دلایل گوناگونی دارد. نخستین دلیل نامنظم بودن کودک را باید در والدین بیابیم. شیوۀ فرزندپروری و تربیت کودک می تواند زمینه را برای بی نظمی کودک فراهم کند. دلیل دیگر می تواند این باشد که کودک رفتار بی نظم و نامرتب بودن را در پدر و مادرش دیده است و از آن ها تقلید می کند. هنگامی که کودک می بیند پدر یا مادرش در بیرون از خانه زباله را در خیابان رها می کند و در سطل زباله نمی اندازد؛ این رفتار را تقلید می کند. کودکان رفتاری را از خود بروز می دهند که در ما می بینند. پس بهتر است از خودتان بپرسید که ما شلخته هستیم یا کودکمان؟
خواهر و برادر، همسالان و هم بازی های کودک نیز می توانند در بروز بی نظمی و شلختگی در کودک نقش داشته باشند. کودک در برخورد با خواهر و برادر بزرگ ترش و نیز همسالانش رفتارهای آنان را می بیند و این رفتارها را درونی سازی می کند.
یکی دیگر از عوامل بی نظمی و شلخته بودن کودکان این است که می خواهند به برخوردهای والدینشان اعتراض کنند. کودکانی که به دست پدر و مادر تنبیه می شوند یا از حمایت عاطفی خوبی برخوردار نیستند بیش از دیگر کودکان دچار بی نظمی و بی انظباطی می شوند. کتک زدن کودک، فریاد کشیدن، تنبیه کودک و… می تواند کودک را به بی نظمی و شلختگی دچار کند. پس گاهی کودک در واکنش به رفتار نادرست پدر و مادرش با این روش اعتراض می کند.
وابسته و لوس بار آوردن کودک شیوۀ فرزندپروری نادرستی است که برخی از والدین انجام می دهند. کودکی که بیش از اندازه به پدر و مادرش وابسته باشد و لوس بار آمده باشد از انجام کارهای کوچک و شخصی خود ناتوان است. بروز بی نظمی در این کودکان بیش از دیگر کودکان است.
برخی از کودکان به دلیل بروز اختلال روانی یا مشکلات روحی و عاطفی دچار بی نظمی می شوند. افسردگی، استرس، بیش فعالی، مرگ والدین و نزدیکان و… می تواند کودکان را برای کوتاه مدت یا دراز مدت دچار بی نظمی و نامرتب بودن کند.
راهکار برخورد با کودک نامنظم و شلخته
1. اصلاح رفتاری پدر و مادر
همان گونه که گفتم گاهی بی نظمی کودک به این دلیل است کودک همین رفتار را در پدر و مادرش می بیند. بار دیگر از خودتان بپرسید ما شلخته هستیم یا کودکمان؟ اگر شما هم نامنظم هستید باید خودتان را اصلاح کنید تا کودکتان با مشاهدۀ رفتار، خودش را اصلاح کند.
2. آموزش نظم و ترتیب به کودک
آموزش نظم به کودک باید به شیوۀ عملی باشد. به او نشان دهید که چگونه باید هر کدام از وسایل و اسباب بازی ها را در جای خودش بگذارد. کودک از رفتار شما الگوبرداری می کند. پژوهش ها نشان می دهد که کودک اولویت بندی برای مرتب کردنم وسایل را نیز با مشاهدۀ رفتار والدین می آموزد. برای کودکتان یک الگوی نمونه پدید آورید. الگوی نمونه یعنی کودک بداند چگونه اتاقش را مرتبط کند واسیل و اسباب بازی هایش را سر جایش بگذارد؛ و این که چه حالتی را منظم و چه حالتی را نامرتب می دانیم. مشارکت پدر و مادر کودک را به نظم و ترتیب جذب می کند. با گذر زمان باید مشارکت والدین در این زمینه کاهش یابد تا جایی که کودک بدون مشارکت پدر و مادرش بتواند وسایل و اسباب بازی هایش را منظم و مرتب کند. به یاد بسپارید که اگر کودک بداند که پدر و مادرش اتاقش را مرتب خواهند کرد از مرتب کردن اتاقش خودداری می کند.
3. برای نظم و ترتیب زمان تعیین کنید
هر کاری زمانی دارد. هنگامی که کودک بازی می کند نباید از او بخواهید که نظم و ترتیب داشته باشد. کودک را هنگام بازی به حال خودش بگذارید و از او نخواهید که با کنار گذاشتن یک وسیله یا اسباب بازی، آن را در همان زمان در سر جایش بگذارد. می توانید به او گوشزد کنید که با پایان بازی باید اسباب بازی ها و وسایل سر جایشان گذاشته شوند. این گوشزد کردن نباید به شیوه ای تهدید آمیز باشد. برای مرتب کردن اتاق و وسایل زمان خاصی را تعیین کنید. یکی از زمان های تعیین شده را می توان پایان بازی دانست. به کودکتان یادآوری کنید که تا ۱۵ دقیقه پس از پایان بازی اتاقش باید مرتبط و منظم باشد. یک زمان ثابت هم برای نظم و ترتیب در روز داشته باشید. ساعت مشخصی را برای مرتب بودن وسایل و اتاق کودک در شبانه روز مشخص کنید. برای نمونه با کودکتان قرار بگذارید که هر روز در ساعت ۴ عصر اتاقش مرتبط باشد و در آن ساعت به بازدید از اتاقش بپردازید. این بازدید بسیار مهم است و به کودک می فهماند که نظم و ترتیب برایتان بسیار ارزشمند است.
4. تشویق کودک به نظم و ترتیب
کودکان پس از هر کاری که انجام می دهند به واکنش کلامی و رفتاری شما توجه می کنند. کودکان با مشاهدۀ واکنش والدین از آن ها بازخورد می گیرند. تشویق کودک می تواند بهترین محرک برای جذب او به نظم و ترتیب و دوری از شلختگی باشد. بهتر است تشویق ها معنوی و کلامی باشد. مشوق های مادی می تواند کودک را شرطی کند. اگر می خواهید از مشوق های مادی بهره بگیرید بهتر است مشوق ها کوچک باشد برای نمونه به او یک شکلات بدهید. در برخورد با اتاق منظم کودک و مرتب بودن وسایلش، خودتان را شاد نشان دهید. از او سپاس گزاری کنید و به او آفرین بگویید. به او بگویید که امیدوار هستید فردا هم با دیدن وسایل مرتب و اتاق تمیزش خوشحال شوید.
5. بازی کردن با کودک برای نظم
منظم کردن اتاق و وسایل می تواند برای کودک خسته کننده باشد. تلاش کنید نظم و ترتیب دادن را برای کودک سرگرم کننده و شادی آور کنید. با او برای مرتب کردن رقابت به راه بیاندازید. روحیۀ رقابت در کودکان می تواند محرک خوبی برای کودک باشد. برای نمونه به او بگویید: «تو اتاقت را مرتب کن و من دیگر بخش های خانه را. ببینیم چه کسی زودتر می تواند این کار را انجام دهد و برنده شود». می توانید به او در مرتب کردن کمک کنید و هنگام انجام این کار آواز بخوانید. آواز خواندن با هم می تواند یک محرک مثبت باشد تا کودک برای مرتب کردن وسایلش تلاش کند.
6. منطقی و جدی بودن و پرهیز از خشم در برابر بی نظمی
کودک در هر سنی توانایی هایی دارد. از کودکتان به اندازۀ تواناییش بخواهید که به منظم و مرتب کردن بپردازد. فشار آوردن به کودک نتیجۀ معکوس خواهد داشت. در برابر کودکتان برخورد منطقی داشته باشید و به خاطر بی نظمی و شلختگی خشمگین نشوید. تهدید کردن و تنبیه فیزیکی کودک، به جای این که او را به نظم و ترتیب جذب کند به شلختگی و بی نظمی می کشاند. در برابر کودکتان جدی باشید. جدی بودن به معنای برخورد خشک و خشن نیست. جدی بودن هشداری به کودک است که شما در برابر او کوتاه نخواهید آمد. کودک ممکن است بارها و بارها از انجام درخواستتان خودداری کند. ناامید نشوید و کارهایش را خودتان انجام ندهید. همان گونه که گفتم اگر کودک بفهمد که با مرتب نبودن اتاق و وسایلش شما ناچار به منظم کردن می شوید، از منظم کردن خودداری می کند. می توانید به کودک هشدار دهید که اگر به شلخته و نامنظم بودن ادامه دهد با محرومیت هایی به عنوان تنبیه روبه رو خواهد شد. برای نمونه او را به پارک یا شهربازی نخواهید برد. یا این که نمی تواند دوستانش را به خانه دعوت کند.
کودکتان را با اهمیت و ضرورت نظم و ترتیب آشنا کنید. با استدلال های مناسب سن کودک، به او بفهمانید که دیگران احساس خوبی به شلختگی و نامنظم بودن ندارند و کودک مرتب و منظم را مورد تحسین و تشویق قرار می دهند.
7. کمک گرفتن از روانشناس
پیشتر گفتم که گاهی شلختگی و بی نظمی کودک به دلیل اختلال روانی مانند افسردگی، استرس، بیش فعالی و… بروی می کند یا کودک به خاطر مرگ پدر یا مادر، رفتن به خانه یا شهری تازه و… دچار بی نظمی و شلختگی شده است. در چنین شرایطی به شما سفارش می کنم از یک روانشناس کودک کمک بگیرید تا شما را در بهبود و اصلاح رفتار کودکتان یاری کند. اگر کودکتان در چنین شرایطی است با یک روانشناس کارآزموده مشورت کنید زیرا این رفتار کودک می تواند یک زنگ خطر برای وجود مشکلی در زندگی او باشد.
در پایان، برای آموزش نظم به کودکان مطالعه کتاب های زیر مفید است:
1. گوتمن، مریلین، نظم آموزی به کودکان: چگونه به فرزندان خود بیاموزیم که رفتاری مسئولانه داشته باشند، ترجمه مهدی قراچه داغی، تهران: پیک بهار، 1381.
2. همتی، مجید، نظم آموزی به کودکان، قم: پرتو ولایت، 1387.