نقش بانک مرکزی در جریان ملی شدن بانک‌ها

مجموعه چهارجلدی “تاریخ شفاهی بانک مرکزی ایران” که بنا به سفارش پژوهشکده پولی و بانکی توسط محمدحسین دانایی و گروه همکاران مرکب از خانم منیژه فرهنگی و آقایان محمد وطن پور، علیرضا بهداد و مهدی نوروزیان تدوین و منتشر شده، حاوی مصاحبه های برنامه ریزی شده، فنی و هدفمند با ۳۹ نفر از مدیران و کارشناسان سابق بانک مرکزی ایران و فرایند تصمیم سازی در زمینه سیاست های پولی، اعتباری و ارزی در پنجاه سال اول فعالیت این بانک (۱۳۸۹- ۱۳۳۹) می باشد و در جستجوی این است که آیا روند تاریخی فعالیت های بانک مرکزی ایران تکاملی و در جهت حفظ منافع ملی و توسعه و پیشرفت کشور بوده است، یا نه؟

همچنین بانک مزبور با توجه به پیوندهای چندلایه با نهاد حاکمیت و سایر نهادهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور، در سال های پیش و پس از انقلاب چه جایگاهی داشته و در آینده چه جایگاهی خواهد داشت و چه مسیری را خواهد پیمود؟

به عنوان نمونه، نقش بانک مرکزی در جریان ملی شدن بانک‌ها از زبان یکی از مدیران سطح بالای آن بانک در اوایل انقلاب:

«یک روز دکتر مولوی به من تلفن کرد و گفت که هیأتی از اتاق بازرگانی به بانک مرکزی آمده اند و چون خودش کارهای دیگری داشت، لذا از من خواست که با آنها دیدار و گفتگو کنم… هیأت اتاق بازرگانی مرکب از آقایان علینقی خاموشی، اسدالله عسگراولادی، علاء میرمحمدصادقی، سیداصغر رخ صفت و ۲۰- ۱۵ نفر دیگر بود.

یکی از این افراد شروع به صحبت کرد و گفت: ما چند روز قبل در قم به دیدار حضرت امام (ره) رفتیم و به ایشان گفتیم که قصد داریم یک بانک اسلامی تأسیس کنیم و ایشان هم گفتند که انشاءالله مبارک است! من هم گفتم: خوب، انشاءالله مبارک است! آن شخص مجدداً گفت: به نظر می رسد که بانک مرکزی باید اجازه تأسیس بانک را بدهد.

در جواب او گفتم: بله، طبق قانون پولی و بانکی مصوب سال ۱۳۵۱، باید بانک مرکزی اجازه تأسیس بانک را بدهد و بعد سوال کردم: آیا اساسنامه بانک اسلامی را همراه خود آورده اید؟ در همین موقع، یکی از اعضای گروه فریاد زد که: آقا! شما طاغوتی هستید که هنوز قانون پولی و بانکی را به رخ ما می کشید! حضرت امام اجازه داده اند که ما بانک تأسیس کنیم، شما هم باید اجازه بدهید! 

در جواب گفتم: شما که به حضرت امام (ره) دسترسی دارید، از ایشان بخواهید که قانون پولی و بانکی را لغو بفرمایند تا شما برای تأسیس بانک نیازی به مجوز بانک مرکزی نداشته باشید، ولی تا آن زمان، بانک مرکزی موظف به اجرای قانون پولی و بانکی است.

«به هرحال، قرار شد که اداره حقوقی بانک مرکزی برای تهیه اساسنامه به آنها کمک کند. 

سرمایه اولیه این بانک دو میلیارد ریال بود و طبق قانون ۳۰ درصد آن را به حساب بانک مرکزی در بانک ملی واریز کردند و بعد هم اساسنامه ای در حدود ۶۰ صفحه تهیه کردند و در جلسه ای با ۲۰ نفر از متقاضیان بانک اسلامی، آن را به من دادند.

اسامی ۶۰ نفر هیأت موسس بانک اسلامی که در میان آنها چند آیت الله، از جمله آیت الله موسوی اردبیلی و آیت الله سیدمحمد حسینی بهشتی هم دیده می شود، در روزنامه کیهان مورخ ۱۳۵۸/۲/۲۵ چاپ شده است.

«به این ترتیب، مقدمات تأسیس اولین بانک اسلامی در ایران در حال انجام بود که چند روز بعد، گروه دیگری در شورای انقلاب که خواهان ملی شدن بانک ها بودند، به این گروه رودست زدند و بانک ها را ملی کردند!

یعنی بدون اطلاع بانک مرکزی و رضایت وزیر امور اقتصادی و دارایی، تصمیم گرفتند که بانک ها ملی شوند و همان روز هم شورای انقلاب آن را تصویب کرد. بعدها آقای علی اردلان، وزیر دارایی وقت، به من گفت که او و مهندس بازرگان هم با این تصمیم مخالفت کرده بودند، ولی بی نتیجه!»

کارخونه