تفاوت نهضت آزادی آقای بازرگان با نهضت آزادی ای که آیت الله طالقانی و شهید چمران با آن در آغاز همکاری نمودند ، تفاوت اسلام التقاطی و اسلام ناب بود. اسلامی که توسط مهندس بازرگان و برخی از همفکران وی در نهضت آزادی ترویج می شد ، اسلامی بود که تحت تأثیر تحصیلات غربی مهندس بازرگان و سحابی و با رویکرد همخوان نمودن اسلام با آموزه های غربی صورت می گرفت که با اسلام اصیل زاویه داشت و همین زاویه فکری موجب گردید که آیت الله طالقانی و شهید چمران از نهضت آزادی جدا شوند. دیدگاه آیت الله طالقانی در اعلامیه تشکیل نهضت آزادی به خوبی بیانگر انگیزه ایشان در همکاری با نهضت آزادی دارد . ایشان در این اعلامیه می گویند: « باید مردانی که محیط , آلوده و زبونشان نساخته و غیرت و احساس ومسئولیت در آنها نمرده , دور هم گرد آیند , راه صحیح و اصیل مبارزه علیه فساد و مفسدین جامعه ایرانی را مشخص نمایند , با متانت , دور اندیشی و با خلوص نیت وقلب , برای رضای خدا و مردم قدم های قطعی تر و محکم تر بردارند تا راه آزادی و آزاد منشی را برای ملت ایران بگشایند . بحمد الله جمعی که طی سالهای سخت , ثبات قدم و پاکی نیت را ابراز داشته اند و در برابر تهدید و محرومیت وزجر وزندان خود را نباخته و در تعقیب هدف های ملی برای نجات مملکت کوشیده اند و در این هنگام خطیر به تشکیل نهضت آزادی ایران قیام کرده اند .» ( بسته نگار , مناره ای در کویر , مقالات آیت الله طالقانی , تهران , قلم , 1377, ص 388)
همچنین ایشان پس از دستگیری توسط رژیم در مورد دلایل تشکیل نهضت آزادی این چنین اظهار داشتند .« پیدایش و تشکیل چنین جمعیتی مانند دیگر احزاب و جمعیت های ملی , معلول ضرورت تاریخ و به حسب وظیفه دینی وملی و برای اثبات کشور و تمرکز نیروهای مردم برای پیشرفت و دفاع از حقوق داخلی و تجاوزات خارجی می باشد تنها چیزی که با موجودیت آن سازگار نیست , مزاج و طبیعت استبدادی است …» ( افراسیابی , بهرام , طالقانی و تاریخ , تهران , نیلوفر, 1360, ص 265)
اما در ادامه با توجه به گرایشات و افکار بر خلاف مبانی دینی ,و نارضایتی از عملکرد نهضت ازادی , آیت الله طالقانی از نهضت آزادی فاصله گرفتند . دراینجا آشنایی با نگاه دینی سران نهضت(بازرگان و سحابی) در شناخت ایدئولوژی، تئوری دینی و درنتیجه ماهیت و اصالت مبارزات آنها و دلایل جدایی آیت الله طالقانی از آنها مناسب به نظر می رسد .
نگاه مهندس بازرگان و همچنین دکتر سحابی به دین، بر اساس مطالعاتی بود که آنان در دوره جوانی در دین داشته، و به تبع علم گرایی رایج در آن دوره، اهمیت علوم تجربی و نیز پیشینه تحصیلات خود می کوشیدند تا به نوعی میان اسلام و علم جدید، پیوند برقرارکنند. از این رو با همان دانش محدود خود سعی کردند، اسلام را برای نسل جدید تحصیل کرده، علمی نشان دهند.یکی از نخستین آثار بازرگان در این زمینه کتاب مطهرات در اسلام بود که خود بازرگان در شرح محتوای آن می نویسد: «در آنجا کلیه احکام مطهرات ونظافات اسلامی از دریچه تصفیه بیوشیمی و با استعانت از قوانین فیزیک و شیمی و فرمول های ریاضی مطالعه شده» (رسوای استبداد ص78)
این نگرش علمی- دینی که مبتنی بر نظریه سیانتیسم ( علم گرایی ) و آمپریسم(تجربه گرایی) بود، منکر تفکر فلسفی و عقلانی موجود در فلسفه اسلامی بود. به همین دلیل بازرگان به شدت به فلسفه اسلامی و عقل گرایی فلسفی حمله کرد. با این تحلیل ها راه بشر در عصر جدید که به تفکر علمی رسیده با راه انبیا تلاقی پیدا می کند. بازرگان بیشتر این تحلیل ها را در شرح اصول اعتقادی اسلام، یعنی توحید، نبوت و معاد در کتاب راه طی شده، ارائه کرده است. او در این کتاب ادعا می کند «بشر روی دانش و کوشش و پای خود، راه سعادت در زندگی را یافته و این راه سعادت تصادفا همان است که انبیا نشان داده بودند!»
بازرگان هم زمان با علمی نشان دادن دین، سعی کرد در کتاب علمی بودن مارکسیسم غیر علمی بودن آن را رد کند.
یدالله سحابی نیز با نگارش کتاب خلقت انسان تلاش کرد تا میان آنچه در قرآن راجع به خلقت انسان آمده با آنچه که در زیست شناسی مورد توجه است، توافقی برقرار کند.( جعفریان , رسول , جریان ها وسازمان های مذهبی _ سیاسی ایران , تهران, مرکز اسناد انقلاب اسلامی , 1383, ص 349-352)
با مقایسه این آثار، اقدامات و نظریات التقاطی، به روشنی می توان اختلاف نگاه ها و دیدگاه ها میان هسته های اصلی نهضت با آیت الله طالقانی را یافت. دکتر شیبانی هم که خود از بنیان گذاران نهضت آزادی بود، می گوید: «آیت الله طالقانی از نظر سیاسی و مبارزه خیلی عمیق تر و تندتر از بازرگان و فعالتر و عقیدتی تر بود، البته فعالیت تشکیلاتی نمی کرد و داخل تشکیلات نهضت آزادی هم عمل نمی کرد، یعنی ایشان را نمی توان اصطلاحا نهضتی دانست.» (روزنامه جام جم 21/11/81)
هر چند نهضت آزادی تلاش می کند شخصیت هایی مانند آیت الله طالقانی و شهید چمران را همراه و همفکر با این حزب معرفی نماید ، اما همراهی ابتدایی این شخصیت ها با نهضت آزادی به دلیل شعار و اهداف اسلامی این نهضت بود و جدایی آنان از این حزب نیز به دلیل فاصله گرفتن با اهداف و مبانی اسلامی بود . مسیری که نهضت آزادی در ادامه پیمود مسیری بود که با مبانی و اصول اسلامی و انقلابی همخوانی نداشت و با افکار و اندیشه های شخصیت هایی همچون مرحوم آیت الله طالقانی وشهید چمران سازگار نبود و همین مسأله عامل جدایی آنان از نهضت آزادی و پیمودن خط فکری امام بود .
برای آشنایی بیشتر با اندیشه های آیت الله طالقانی به منابع زیر مراجعه شود:
شورا و آزادی بحثی در اندیشه سیاسی آیت الله طالقانی ، علی شیرخانی قم: آفتاب سبا ، 1381
جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران ، رسول جعفریان ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، 1382
گلشن ابرار ، خلاصه ای از زندگی اسوه های علم و عمل ، جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، قم: معروف ،1382، ج2