نیابت خاص در دوران غیبت به چه معناست و چرا صورت گرفت؟

در دوران غیبت صغرا را نیابت خاصّ و نیابت در غیبت کبرا را نیابت عام می‌نامند. اما نیابت خاصّ، آن است که امام در شرایط ویژه, شخص معیّن و مشخصی را نایب خود قرار دهد و به اسم و رسم او را معرفی کند.

از آن‌جایی که حضرت مهدی(عج) به ناچار مدت درازی از زندگی خود را در پرده غیبت گذرانده است، برای هدایت جامعه ناگزیر از برگزیدن افرادی به عنوان نائب بوده است و نیز از آن جایی که آن حضرت دارای دو نوع غیبت بوده و ماهیت هر یک با دیگری متفاوت بود این نیابت نیز در هر مرحله با مرحله دیگر متفاوت است. اصطلاحاً نیابت در دوران غیبت صغرا را نیابت خاصّ و نیابت در غیبت کبرا را نیابت عام می‌نامند.

اما نیابت خاصّ، آن است که امام در شرایط ویژه, شخص معیّن و مشخصی را نایب خود قرار دهد و به اسم و رسم او را معرفی کند.

البته از آنجایی که آغاز نیابت خاص با آغاز غیبت آن حضرت همزمان بود نصب نخستین نائب حضرت مهدی(عج) پیش از آن به دست پدر بزرگوار آن حضرت امام عسکری(ع) صورت گرفته بود.

امام حسن عسکری(ع) در این باره فرمود: «عمری و پسرش (عثمان بن سعید، نائب اوّل و محمّدبن عثمان نائب دوم) مورد اعتماد هستند، هر چه آنان به تو برسانند، از من می رسانند و آنچه به تو بگویند از سوی من می گویند».[1]

و در جای دیگر فرمود: «گواه باشید که عثمان بن سعید عمری (نایب اول) وکیل من و فرزندش محمّدبن عثمان (نایب دوم) وکیل فرزند من مهدی شما است.»[2] اما پس از آن خود حضرت مهدی(ع)، نایبان پس از عثمان بن سعید (نایب اوّل) را معیّن و به وسیله نایب قبل به مردم معرفی می فرمود.[3]

سفارت و نیابت از حضرت مهدی(عج) در دوران غیبت صغرا، از مسئولیت های مهم به شمار می رفت. در نیابت خاصّ حضرت اشخاص معیّن و مشخصی را نایب خود قرار داده و به اسم و رسم آنان را معرفی کرده است.

از مهم‌ترین ویژگی های نواب خاص در این دوران سرّ نگه داری بود. از این رو می توان ویژگی های دیگر را در درجه دوم اهمیت دانست.

در این باره نقل است: عده ای از ابوسهل نوبختی پرسیدند چه شد که امر نیابت به ابوالقاسم حسین بن روح واگذار شد، ولی به تو واگذار نگردید؟ او پاسخ داد: آنان (ائمه اطهار: ) بهتر از هر کس می دانند چه کسی را به این مقام برگزینند. من آدمی هستم که با دشمنان رفت و آمد دارم و با ایشان مناظره می‌کنم. اگر آنچه را که ابوالقاسم‌بن روح درباره امام می داند، می دانستم؛ شاید در بحث هایم با دشمنان و جدال با آنان، می کوشیدم تا دلیل‌های بنیادی را بر وجود امام ارائه دهم و در نتیجه محل اقامت او را آشکار سازم! اما اگر ابوالقاسم, امام را در زیر جامه خود پنهان کرده باشد، و بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا او را نشان دهد، هرگز چنین نخواهد کرد».[4]

نمایندگی و نیابت امام زمان(عج)، در دوران غیبت صغرا دو هدف اساسی را دنبال می‌کرد:

یک. آماده کردن مردم برای “غیبت کبرا” و عادت دادن تدریجی آنها به پنهان زیستی امام و جلوگیری از غافلگیر شدن آنها در موضوع غیبت.

بدون تردید اگر امام مهدی(عج) به طور ناگهانی غیبت می کرد، چه بسا باعث انکار مطلق وجود آن حضرت و انحراف افکار عمومی می شد. نمایندگان خاصّ امام زمان(عج) در دوران غیبت صغرا، به این هدف و غرض نایل آمدند و افکار و اذهان عمومی برای “غیبت کبرا” آماده ساختند.

دو. انسجام بخشی به دوستداران و طرفداران امام زمان(عج).

در این دوره کمبودی که از ناحیة عدم حضور و فقدان امام در اجتماع شیعیان پیدا شده بود، با این نیابت پر شد و امام زمان(عج) توانست به وسیلة نایبان خاصّ رهبری خویش را در جامعه اعمال کند و خسارت های ناشی از عدم حضور مستقیم خود را جبران کرده و مصالح اجتماع آن زمان و دوستداران را ـ در سخت ترین و پیچیده ترین شرایط اجتماعی و سیاسی ـ حفظ کند و نگذارد شیعیان منحرف شده و متلاشی گردند.[5]

پی نوشت ها:

1- اَلعَمْرِىُّ وَاِبنُهُ ثِقَتانِ فَما اَدَّیا اِلَیْکَ عَنّی فَعَنّى یُؤَدِّیانِ وَ ما قالا لَکَ فَعَنی یَقُولان»؛ شیخ کلینی, کافی، ج 1، ص 329، ح 1؛ شیخ طوسی, کتاب الغیبة، ص 243، ص 360.

2- وَاشْهَدُواعَلی اَنَّ عُثمانَ بنِ سَعیدِ العَمْرِیّ وَکیلی وَاَنَّ اِبْنَهُ محمّداً وَکیلُ اِبْنیَ مَهْدِیِّکُمْ»؛ شیخ طوسی, کتاب الغیبة، ص 355.

3- ر.ک: علی غفارزاده, پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاصّ امام زمان7 ، ص 34.

4- شیخ طوسی, کتاب الغیبة، ص 391، ح 358.

5- ر.ک: سیّد محمّد صدر, تاریخ الغیبة الصغری، ص 426.