. بحث ملی شدن نفت ایران همزمان بود با جنگ کره، و پیشتر انقلاب چین، نهضت آزادیبخش هند و تشکیل دولت اسرائیل. همه این عوامل در اوضاع داخلی ایران هم اثرگذار بودند، بیشترین واکنش را هم حزب توده انجام میداد؛ تنها حزبی که تا آن تاریخ شعبه زنان داشت.
حزب توده با راه انداختن یک “نهضت ترجمه” بهترین رمانهای روسی، فرانسه، آلمانی و انگلیسی را ترجمه کرد و در اختیار خواننده ایرانی قرار داد؛ اما حتی یک اثر کلاسیک مارکسیستی ترجمه نشد و این مهم به دهه چهل و عمدتا دهه پنجاه شمسی موکول شد.
من تمام نشریات حزب توده تا زمان کودتا را کاویده ام، خودم از برخی مطالب آنها حیرت میکردم: از نظر حزب، اقبال لاهوری و محمدعلی جناح مامورین بریتانیا برای ایجاد تفرقه در بین ملت هندوستان بودند، حزب در ارگانهای خود مثل مردم و رزم و بسوی آینده بارها نوشت، حضراتی که رگ ملی شان بیرون زده است، چرا همه از آذربایجان میگویند؟
چون فرقه دمکرات متمایل به شوروی است، وگرنه چرا در باره بحرین ساکتند؟ چون دست انگلیس است. (که البته چنین نبود و در باره بحرین هم از سوی نیروهای ملی مطلب نوشته میشد.) به نظر من مقصود این بود که همانطور که نفت جنوب متعلق به انگلیس و نفت شمال هم باید سهم شوروی باشد، بحرین نیز منطقه نفوذ انگلیس و آذربایجان منطقه نفوذ شوروی است؛ امری که سیدجعفر پیشه وری هم به شدت با آن مخالفت میکرد. بنابراین برخلاف تصور رایج، وحشت از حزب توده، بی مبنا نبود؛ حزب گسترده ترین تشکیلات را تا آن زمان داشت و اگر بیماری استالین و سردرگمی کرملین بعد از درگذشت او و بحران جانشینی و سرکوبهای گروه بریا-مالنکوف نبود؛ و فرصتی برای پرداختن به خارج شوروی پیش می آمد، معلوم نیست که کودتا به این سادگی موفق میشد. به یاد داشته باشیم گروه پنج کمبریجی که برای شوروی جاسوسی میکرد و اعضای آن مقامهای بالای سیاسی و امنیتی در انگلستان داشتند،
درست در زمان ملی شدن نفت ایران شناخته شدند؛ زمانی که اولین آنها در ۱۳۳۰ به شوروی گریخت. جاسوسی اتمی زن و شوهر روزنبرگ به نفع شوروی، که در نشریات حزب توده بازتاب گسترده ای یافت، همین زمان معلوم شد. مک کارتیسم متعلق به همین دوره است. واقعیت این است که حزب توده در ارتقای سطح فضای کتابخوانی ایران بسیار اثرگذار بود، در همه مجامع صنفی نفوذ داشت، برای هر امری تحلیل ارائه میکرد؛ پس معلوم است در آن فضای جنگ سرد، هدف اصلی حمله باشد؛ مواضع داخلی و بین المللی حزب، آنهم در ربط با تمامیت ارضی و استقلال کشور، زمینه این سرکوب را به خوبی فراهم میساخت.
حسین آبادیان/مورخ