حال فرقی ندارد آن هدف ، وسیله، مادی باشد یا معنوی ، چون هدف، علل و اسباب و امور را به ابعاد مادی نباید منحصر کرد. خواه اعمال و رفتار اخلاقی یا اجتماعی یا فرهنگی مردم یا دولتها باشد. از روایات متعدد در طرق شیعه و اهل تسنّن به خوبی استفاده می شود که توسل به آن معنا که در بالا گفتیم از پیامبران و امامان و افراد صالح ، کار خوبی محسوب می شود. بنابراین توسل جستن از روح بلند پیامبران و امامان و امامزادگان و افراد صالح مانعی ندارد. و نباید وسیله را اعم از مادی یا معنوی مؤثر دانست بلکه فاعل مطلق و قادرتوانا خدای یکتاست. ما همه شیریم شیران علم حمله مان از باد باشد دمبدم حمله مان پیدا و ناپیداست باد
جان فداى آن که ناپیداست باد
توسل، توکل و امید به این منظور که غیر خدا و نیروی دیگری کار را به سر انجام می رساند. یعنی غیر خدا علت تامه و عامل اصلی انجام کار در نظر گرفته بشود، نگرشی باطل، بی اساس و آلوده به شرک و کفر و غیر قابل اثبات است. تمام فاعلها در طول فاعلیت خدا و با اذن خداوند کار می کنند، نه اینکه مستقل و در عرض خداوند باشند. توسل و درخواست نامشروع، همان کار کفار و مشرکان بود که به غیرخدا به چشم خدایی می نگریستند: «وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّه ِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ.»(2)؛ «غیر از خدای متعال معبودهایی انتخاب می کردند به امید اینکه یاری شان دهند.» توسل نامشروع در واقع توسل «مِنْ دُون اللّه » است. تمام ذرات عالم هستی تحت فرمان و عنایت خدای اند. همه از او فیض میگیرند. هیچ چیزی در عالم وجود اثر مستقلی از خود ندارد. مانند اینکه شما بدون معلومات و از راه نامشروع در یک آزمون مدرک و کواهی یک دانایی را گرفته باشی، در واقع آن سواد یا مدرک صوری است. آثار مترتب بدان مربوط به دارنده اصلی است. چه رسد به اینکه گاوی یا بخشی از گاو بتواند اثر گذار مستقلی در هستی بشود. به طور مثال شما در ساخت خانه از بنا کمک میگیرید اما تمام کار و پیشبرد کار، عنایت پروردگار و اثر گذاری ازوست. کرنش برای اهل دنیا جهت رسیدن به مطامع آن یا شفا را از دست پزشک دانستن بصورت مستقل از اثر گذاری خدای متعال دور بودن از توکل ونداشتن امید به رحمت خداست. نظر به اشخاص یا ابزار دخیل در انجام یک کار، بعنوان وسیله صحیح و ثواب و قبول آن تاثیر گذاری بصورت مستقل و نهایی تفکری باطل است.
ــــــــ
(1). اصول کافی / ترجمه مصطفوی ; ج 1 ص 259. «الجزء الأول کِتَابُ اَلْحُجَّةِ بَابُ مَعْرِفَةِ اَلْإِمَامِ وَ اَلرَّدِّ إِلَیْهِ قائل»
(2). سوره مبارکه یس/ آیه شریفه 74.