وحدت و انسجام اسلامی یکی از ضروری ترین مسائل مسلمانان در بعد داخلی و خارجی است و هیچ گونه منافاتی با رعایت اصول مذهبی ندارد : جهت تبیین این موضوع ابتدا مطالبی پیرامون چرایی و چگونگی اتحاد و انسجام مذهبی ارائه شده و سپس به دیدگاههای مقام معظم رهبری می پردازیم:چگونگی اتحاد و انسجام مذهبیمسأله دوستى با دوستان اهل بیت(ع) و دشمنى با دشمنان آنان منافاتى با وحدت اسلامى بین شیعه و سنى ندارد؛ زیرا چنان نیست که اهل تسنن از دشمنان اهل بیت(ع) باشند. بلکه بسیارى از آنان به حکم آیه شریفه «قل لااسئلکم علیه اجرا الا الموده فى القربى – شورى 23» دوستى و مودت اهل بیت(ع) را واجب مى شمارند. بنابراین دستور فوق تنها شامل کسانى مى شودکه با اهل بیت(ع) از سرناسازگارى در آمده و با آنان به مقابله برخاستند؛ مانند حاکمان ستمگر و یاوران آنها. افزون بر آن سر منع دوستى با دشمنان اهل بیت قرارگرفتن در خط و جریان انحرافى آنها است. ازاین رو پیوندهایى که در این راستا قرار نگیرد چندان اشکالى ندارد. البته این نکته نیز لازم به تذکر است که دوستى باخاندان عصمت و طهارت مراتبى دارد ولیکن از امتیازات شیعه آن است که با تمام ابعاد به این دستور الهى جامه عمل پوشانده است.1. مفهوم و راهکار وحدت و اتحاد شیعه و سنی: منظور از وحدت شیعه و سنی کنار گذاشتن مسائل اختلافی و تکیه بر مشترکات و مبنا قرار دادن آنها در تعامل با یکدیگر و در مسائل مربوط به جهان اسلام و صحنه بین المللی است. به گونه ای که مسلمانان فارغ از اختلافات و با پرهیز از تفرقه در مسائل جهان اسلام همسو و هم جهت حرکت کنند. به تعبیر دیگر اختلافات مانع از اخوت اسلامی و وحدت صفوف مسلمین در برابر دشمنان نیست از این رو معنای اتحاد شیعه و سنی دست برداشتن و کوتاه آمدن از اصول و اعتقادات خویش نیست بلکه در عین وجود اختلافات زمینه تعامل و جهت گیری یکسان در مسائل کلی و بین المللی در میان آنها وجود دارد به همین جهت مطابق قانون اساسی «دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد» (1). مقام معظم رهبری فرمودند: «معنای اتحاد بین ملت های اسلامی این است که در مسائل مربوط به جهان اسلام همسو حرکت کنند و به یکدیگر کمک کنند و در داخل این ملت ها سرمایه های خودشان را بر علیه یکدیگر به کار نبرند» (2)
در شرایطی که دشمنان اسلام تمام تلاش خویش را برای مبارزه و مقابله با اسلام به کار بسته و آشکارا اعلام می کنند «جهان اسلام در قرن بیست و یکم یکی از مهمترین میدان های زورآزمایی سیاست خارجی آمریکاست» (3). و «تقابل اصلی آینده جوامع بشری برخورد فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی است»(4). تأکید بر مسائل اختلافی و تفرقه میان صفوف مسلمانان منطقی نیست. در زمانی که مسلمانان می توانند با توجه به جمعیت بیش از یک میلیارد نفر و منابع و امکاناتی که در اختیار دارند به عنوان یک قدرت تأثیرگذار در صحنه بین المللی مطرح باشند پرداختن به اختلافات و مسائل تفرقه انگیز نتیجه ای جز به هدر رفتن سرمایه ها و استفاده دشمن از این اختلافات، نخواهد داشت. مقام معظم رهبری فرمودند: «یک میلیارد مسلمان در دنیا هستند که درباره خدا و پیامبر(ص) و نماز و حج و کعبه و قرآن و بسیاری از احکام دینی با هم یک عقیده دارند یک چند مورد اختلاف هم دارند اینها بیایند همان چند اختلاف را بگیرند با هم بجنگند تا آن کسی که با اصل خدا و پیامبر(ص) و دین و همه چیز مخالف است کار خودش را انجام بدهد آیا این عاقلانه است؟ اگر مسلمین دست در دست هم بگذارند و با هم صمیمی باشند ولو عقایدشان مخالف با یکدیگر باشد اما آلت دست دشمن نشوند دنیای اسلام سربلند خواهد شد» (5).
2. اخوت اسلامی:
اسلام مسلمانان را امت واحده خوانده است: «ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون» (6). و مؤمنان برادر یکدیگر معرفی شده اند: «انما المؤمنون اخوه فأصلحوا بین اخویکم» (7). قال الصادق(ع) «المسلم اخ المسلم» (8). بنابراین اختلاف در پاره ای از مسائل مانع اخوت اسلامی و وحدت مسلمانان نمی شود وقتی اسلام به مسلمانان سفارش می کند که با پیروان ادیان آسمانی و مکاتب دیگر بشری با عدل و مسالمت رفتار شود و آنان را به مشترکات توجه می دهد «قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله ولا نشرک به شیئا ولا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فان تولوا فقالوا شهدوا بانا مسلمون؛ بگو ای اهل کتاب بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم و بعضی از ما بعضی دیگر را غیر از خدای یگانه به خدایی نپذیرد هرگاه سرباز زنند بگویید گواه باشید که ما مسلمانیم» (9).
آیا مسلمانان نباید با توجه به مشترکات و کنار گذاردن اختلافات با یکدیگر با مسالمت و عدل رفتار کنند. بنابراین با توجه به آنچه بیان شد روشن است که وحدت میان مسلمانان و اتحاد بین فرق اسلامی امری لازم و ضرروی است هر چند ممکن است اهمیت این امر در شهرهای مرکزی ایران و مناطق شیعه نشین محسوس نباشد اما در مناطق مرزی ایران و نقاطی که شیعیان و اهل تسنن در کنار یکدیگر زندگی می کنند همچنین در صحنه بین المللی و مناسبات کشورهای اسلامی با یکدیگر وحدت و اتحاد بین مسلمین و پرهیز از اختلافات ضرورت و اهمیت این امر به خوبی قابل درک است مرحوم امام فرمودند: «امروز اختلاف بین ما تنها به نفع آنهایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فرق آنها می خواهند نه این باشد نه آن راه را این طور می دانند که بین شما و ما اختلاف بیندازند» (10).
مقام معظم رهبری نیز می فرمایند: «علاج اصلی، داروی اصلی برای امروزِ دنیای اسلام، داروی «اتحاد» است؛ باید با هم متحد بشوند. علما و روشنفکران اسلام بنشینند و منشور وحدت اسلامی را تنظیم کنند؛ منشوری تهیه کنند تا فلان آدم کج فهمِ متعصبِ وابسته ی به این، یا فلان، یا آن فرقه ی اسلامی، نتواند آزادانه جماعت کثیری از مسلمانان را متهم به خروج از اسلام کند؛ تکفیر کند. تهیه ی منشور جزو کارهایی است که تاریخ، امروز از روشنفکران اسلامی و علمای اسلامی مطالبه می کند. اگر شما این کار را نکنید، نسلهای بعد از شما مؤاخذه خواهند کرد. می بینید دشمنی دشمنان را ! می بینید تلاش آنها را برای نابود کردن هویت اسلامی و ایجاد اختلاف بین امت اسلامی! بنشینید علاج کنید؛ اصول را بر فروع ترجیح بدهید. در فروع ممکن است افراد یک مذهب هم با همدیگر اتحاد نظر نداشته باشند؛ مانعی ندارد. مشترکات بزرگی وجود دارد؛ گرد این محور – محور مشترکات – همه مجتمع شوند. مواظب توطئه ی دشمن باشند؛ مواظب بازی دشمن باشند. خواص، بین خودشان بحثهای مذهبی را بکنند، اما به مردم نکشانند؛ دلها را نسبت به یکدیگر چرکین نکنند؛ دشمنی ها را زیاد نکنند؛ چه بین فرقه های اسلامی، چه بین ملتهای اسلامی، چه بین گروههای اسلامی در یک ملت.» (بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار کارگزاران نظام ، 1386/1/17)
شهید مطهری در باره مفهوم و حدود وحدت اسلامی می فرمایند: « مقصود از وحدت اسلامی چیست؟ آیا مقصود این است: از میان مذاهب اسلامی یکی انتخاب شود، و سایر مذاهب کنار گذاشته شود. یا مقصود این است که مشترکات همه مذاهب گرفته شود، و مفترقات همه آنها کنار گذاشته شود، و مذهب جدیدی بدین نحو اختراع شود، که عین هیچ یک از مذاهب موجود نباشد؟ یا اینکه وحدت اسلامی، به هیچوجه ربطی به وحدت مذاهب ندارد، و مقصود از اتحاد مسلمین، اتحاد پیروان مذاهب مختلف، در عین اختلافات مذهبی، در برابر بیگانگان است؟ مخالفین اتحاد مسلمین، برای اینکه از وحدت اسلامی، مفهومی غیر منطقی و غیر عملی بسازند، آن را به نام وحدت مذهبی توجیه می کنند تا در قدم اول، با شکست مواجه گردد. بدیهی است که منظور علمای روشنفکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب به یک مذهب، و یا اخذ مشترکات مذاهب و طرف مفترقات آنها که نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی، نیست.
منظور این دانشمندان، متشکل شدن مسلمین است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان این دانشمندان می گویند مسلمین مایه وفاقهای بسیاری دارند که می تواند مبنای یک اتحاد محکم گردد، مسلمین همه خدای یگانه را می پرستند و همه به نبوت رسول اکرم ایمان و اذعان دارند، کتاب همه قرآن و قبله همه کعبه است، با هم و مانند هم حج می کنند و مانند هم نماز می خوانند و مانند هم روزه می گیرند و مانند هم تشکیل خانواده می دهند و داد و ستد می نمایند و کودکان خود را تربیت می کنند و اموات خود را دفن می نمایند. و جز در اموری جزئی، در این کارها با هم تفاوتی ندارند. مسلمین همه از یک نوع جهان بینی برخوردارند و یک فرهنگ مشترک دارند و در یک تمدن عظیم و با شکوه و سابقه دار شرکت دارند وحدت در جهان بینی، در فرهنگ، در سابقه تمدن، در بینش و منش، در معتقدات مذهبی، در پرستشها و نیایشها، در آداب و سنن اجتماعی خوب می تواند از آنها ملت واحد بسازد و قدرتی عظیم و هایل به وجود آورد که قدرتهای عظیم جهان ناچار در برابر آنها خضوع نمایند، خصوصا اینکه در متن اسلام بر این اصل تأکید شده است.
مسلمانان به نص صریح قرآن برادر یکدیگرند و حقوق و تکالیف خاصی آنها را به یکدیگر مربوط می کند. با این وضع چرا مسلمین از این همه امکانات وسیع که از برکت اسلام نصیبشان گشته استفاده نکنند؟ از نظر این گروه از علمای اسلامی ، هیچ ضرورتی ایجاب نمی کند که مسلمین به خاطر اتحاد اسلامی ، صلح و مصالحه و گذشتی در مورد اصول یا فروع مذهبی خود بنمایند . همچنانکه ایجاب نمی کند که مسلمین درباره اصول و فروع اختلافی فیمابین، بحث و استدلال نکنند و کتاب ننویسند. تنها چیزی که وحدت اسلامی، از این نظر، ایجاب می کند، این است که مسلمین برای اینکه احساسات کینه توزی در میانشان پیدا نشود ، یا شعله ور نگردد متانت را حفظ کنند، یکدیگر را سب و شتم ننمایند، به یکدیگر تهمت نزنند و دروغ نبندند، منطق یکدیگر را مسخره نکنند، و بالاخره، عواطف یکدیگر را مجروح نسازند و از حدود منطق و استدلال خارج نشوند. و در حقیقت لااقل حدودی را که اسلام در دعوت غیر مسلمان به اسلام، لازم دانسته است، درباره خودشان رعایت کنند. «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن.»(مرتضی مطهری، شش مقاله، تهران: صدرا، مقاله اول، الغدیر و وحدت اسلامی، صص 1 – 7 )
استاد مطهری در جای دیگری می فرماید: «…ما خود شیعه هستیم و افتخار پیروی اهل بیت علیهم السلام را داریم. کوچکترین چیزی حتی یک مستحب و یا مکروه کوچک را قابل مصالحه نمیدانیم. نه توقع کسی را در این زمینه می پذیریم و نه از دیگران انتظار داریم که به نام مصلحت و به خاطر اتحاد اسلامی از یک اصل از اصول خود دست بردارند…اخذ مشترکات اسلام و طرد مختصات هر فرقه ای نوعی خرق اجماع مرکب است. و محصول آن چیزی است که قطعا غیر از اسلام واقعی است. زیرا بالاخره مختصات یکی از فرق جزء متن اسلام است و اسلام مجرد از همه این مشخصات و ممیزات و مختصات وجود ندارد…در اصطلاحات معمولی عرف فرق است میان حزب واحد و جبهه واحد. وحدت حزبی ایجاب میکند که افراد از نظر فکر و ایدئولوژی و راه و روش و بالاخره همه خصوصیات فکری به استثناء مسائل شخصی یک رنگ و یک جهت باشند.
اما وحدت جبهه اینست که احزاب و دسته جات مختلف در عین اختلاف در مسلک و ایدئولوژی و راه و روش به واسطه مشترکاتی که میان آنها هست در مقابل دشمن مشترک در یک صف جبهه بندی کنند. بدیهی است که صف واحد در برابر دشمن تشکیل دادن با اصرار در دفاع از مسلک خود و انتقاد از مسلکهای برادر و دعوت سایر برادران هم جبهه به مسلکه خود به هیچ وجه منافات ندارد… به هر حال طرفداری از تز اتحاد اسلامی ایجاب نمیکند که در گفتن حقایق کوتاهی شود. آن چه نباید صورت گیرد کارهایی است که احساسات و تعصبات و کینه های مخالف را برمی انگیزد. اما بحث علمی سروکارش با عقل و منطق است نه عواطف و احساسات.»(استادمرتضی مطهری.امامت و مطهری ص16-19 )
در هر صورت در حال حاضر کارآمدترین استراتژی وحدت میان شیعه و برادران اهل سنت:
1- تأکید بر نقاط مشترک و استفاده از حداکثر ظرفیت‌های وحدت
2- پرهیز از رفتارهای تفرقه‌افکنانه
3- مماشات با دیگر فرق اسلامی
4- ترویج برادری دینی و تأکید بر اهمیت آن در برابر تهدیدات دشمنان اسلام
است و بدیهی است هیچکدام از این امور به ‌معنای دست کشیدن از دیدگاه‌های مترقی تشیع و اصول آن نیست هرچند در بیان آن باید مصالح کلی امت اسلامی را مد نظر قرار داد.
پی نوشت ها:
1. قانون اساسی، اصل 11.
2. حدیث ولایت، ج 4، ص 262.
3. ریچارد نیکسون، فرصت را از دست ندهید، ترجمه دفسی نژاد، انتشارات طرح نو، 1371، ص 256.
4. حمید نگارش، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، ص 184.
5. حدیث ولایت، ج 5، ص 230.
6. سوره انبیاء، آیه 92.
7. سوره حجرات، آیه 10.
8. شیخ عباس قمی، سفینه البحار، انتشارات اسوه، 1416 ه.ق، ج 1، ص 54.
9. سوره آل عمران، آیه 64.
10. صحیفه نور، ج 12، ص 259. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 1/106758)
جهت تکمیل مطالبی را بیان می کنیم:
در پاسخ به این سؤال ابتدا به صورت مختصر به بررسی دیدگاههای مقام معظم رهبری پیرامون وحدت و انسجام ملی پرداخته و سپس دیدگاههای برخی از اندیشمندان اسلامی ارائه می شود:
یکم . معنا و مفهوم وحدت و انسجام اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری:
مقام معظم رهبری در پیام نوروزی خویش در سال 1386، می فرمایند: « امسال، سالِ «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» است؛ یعنی در درون ملت ما اتحاد کلمه ی همه ی آحاد ملت و قومیتهای گوناگون و مذاهب گوناگون و اصناف گوناگون ملی؛ و در سطح بین المللی، انسجام میان همه ی مسلمانان و روابط برادرانه ی میان آحاد امت اسلامی از مذاهب گوناگون و وحدت کلمه ی آنها.امروز عظمت اسلام هم وابسته به استقلال ملتها و عزم راسخ ملتهاست و ملت مسلمان ایران در این راه تاکنون بحمداللَّه پرچمدار بوده است و پرچمدار هم خواهد بود.»
و همچنین ایشان در در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی می فرمایند: « اتحاد ملی، یعنی یکپارچگی ملت ایران. انسجام اسلامی، یعنی ملتهای مسلمان با هم همراه باشند. »
در جایی دیگر مفهوم انسجام اسلامی را مقام معظم رهبری به نحو «قل و دل» توضیح داده و فرمودند: «انسجام اسلامی یعنی ملتهای مسلمان با هم همراه باشند. ملت ایران رابطه خود را با ملتهای اسلامی محکمتر کند.» با الهام از این بیان رهبر معظم انقلاب معلوم می شود که انسجام اسلامی نه تنها در عرصه داخلی، بلکه با تاکید بیشتر در عرصه منطقه و بین المللی جهان اسلام مطمح نظر معظم له می باشد. چنانکه مقام معظم رهبری می فرماید: «انسجام اسلامی در یک وجه، خود ناظر به همه ی دنیای اسلامی است؛ باید با هم منسجم باشند؛ باید به یکدیگر کمک کنند؛ هم دولتهای اسلامی، هم ملتهای اسلامی. و دولتهای اسلامی در استفاده ی از ظرفیت ملتهای اسلامی برای ایجاد این وحدت بزرگ، می توانند سهم و نقش داشته باشند.»
سازوکار انسجام اسلامی همانند اتحاد ملی از دیدگاه مقام معظم رهبری تاکید و تمرکز بر اصول، ارزش ها و آرمانهای مشترک است : «ما اگر بخواهیم اتحاد ملی و انسجام اسلامی تحقق پیدا کند، باید بر اصولی که بین ما مشترک است، تکیه کنیم. نباید خودمان را سرگرم فروعی بکنیم که که مورد اختلاف است.» در جایی دیگر مقام معظم رهبری فرمودند: «معنای اتحاد بین ملت های اسلامی این است که در مسائل مربوط به جهان اسلام همسو حرکت کنند و به یکدیگر کمک کنند و در داخل این ملت ها سرمایه های خودشان را بر علیه یکدیگر به کار نبرند».
و بالاخره مقام معظم رهبری می فرماید : « چیزهایی مانع از اتحاد می شود. عمده ی آنها بعضاً کج فهمی ها و بی اطلاعی هاست؛ از حال هم خبر نداریم؛ درباره ی هم توهمات می کنیم؛ درباره ی عقاید هم، درباره ی تفکرات یکدیگر دچار اشتباه می شویم؛ شیعه درباره ی سنی، سنی درباره ی شیعه؛ فلان ملت مسلمان درباره ی آن ملت دیگر، درباره ی همسایه اش؛ سوء تفاهم ها، که دشمنان هم بشدت بر این سوءتفاهم ها دامن می زنند. افرادی هم متأسفانه بر اثر همین سوء فهم، سوء تحلیل، ندیدن نقشه ی کلی دشمن، بازیچه ی این بازی دشمن قرار می گیرند و دشمن از آنها استفاده می کند.
گاهی یک انگیزه ی خیلی کوچک، انسانی را وادار می کند حرفی بزند، موضعی بگیرد، کاری بکند که دشمن در نقشه ی کلی خود از آن حرف استفاده می کند و شکاف را بین برادران زیاد می کند… آنچه که برای استکبار مهم است، «اسلام» است. می خواهند اسلام را بزنند؛ این را همه باید بفهمیم. برای آنها شیعه و سنی فرق نمی کند. هر ملتی، هر جمعیتی، هر شخصیتی که تمسکش به اسلام بیشتر باشد، آنها از او احساس خطر می کنند؛ حق هم دارند. واقعاً اسلام برای اهداف و مقاصد سیطره جویانه ی استکبار خطر است؛ … آیا عاقلانه است که ما بین خودمان نگاهمان را نگاه طائفی بکنیم؟ نگاه قومی بکنیم؟ نگاه مذهبی بکنیم؟ بین خودمان با هم دست به یقه بشویم؟ با هم گلاویز بشویم و فراموش کنیم که دشمن مشترک، هدفش این است که ما را از بین ببرد؛ و نیرویمان را این جور هدر بدهیم؟»
جهت آشنایی بیشتر با دیدگاه مقام معظم رهبری پیرامون موضوع فوق توصیه می شود به آدرس اینترنتی ذیل مراجعه نمایید:
http://www.khamenei.ir/
دوم. وحدت و انسجام اسلامی از منظر اندیشمندان مسلمان
1. اتحاد و انسجام از دیدگاه امام خمینی (قدس سره )
یکی از محورهای اساسی تشکیل دهنده استراتژی امام وحدت و انسجام است، که در ابعاد مختلف کاربرد دارد، در حوزه کانون های تبلیغی و فرهنگی حضرت امام خمینی(ره) با تأکید بر استفاده از روش ها و نهادهای فرامدرن برای بیان و تبلیغ و باورهای اسلامی در مقابل از میان همه شیوه های سنتی در عرصه باورسازی و تولید اندیشه تریبون هایی را برمی گزینند که علاوه بر داشتن حوزه تأثیر فراگیر و عمیق از سویی کم هزینه نیز می باشند اما آنچه که در این انتخاب مهم بوده. این نهادهای دینی و مذهبی در ذات خود بیانگر و نماد انسجام اسلامی است یعنی در عین کارکرد محتوایی در ظاهر نیز تبلیغ کننده همبستگی و اتحاد می باشد. مانند آیین های نمازجمعه و جماعات و در سطح بین المللی مناسک حج، ایشان پیرامون برجستگی کانون های مذکور در زمینه ترسیم انسجام اسلامی و تبلیغ باورهای دینی می فرماید:«اسلام این گونه اجتماعات را فراهم کرده تا از آن استفاده دینی بشود، عواطف برادری و همکاری افراد تقویت شود، رشد فکری بیشتری پیدا کنند، برای مشکلات سیاسی و اجتماعی خود راه حل هایی بیابند و به دنبال آن به جهاد و کوشش دسته جمعی بپردازند.»(1)
حضرت امام(ره) در ادامه می گویند: «اگر هر روز جمعه مجتمع می شدند و مشکلات عمومی مسلمانان را به یاد می آوردند و رفع می کردند و یا تصمیم به رفع آن می گرفتند کار به اینجا نمی کشید. امروز باید با جدیت این اجتماعات را ترتیب دهیم و از آن برای تبلیغات و تعلیمات استفاده کنیم به این ترتیب نهضت اعتقادی و سیاسی اسلام وسعت پیدا می کند و اوج می گیرد.»(2)
حضرت امام(ره) با تاکید بر بهره گیری از اجتماعات موصوف در واقع بر کارکرد دوگانه آنها اصرار دارد:
1) کارکرد آموزشی در زمینه باورسازی. تعمیق و تعلیم بینش فکری و فرهنگی
2) نقش اساسی در اجتماع سازی و تمرکز اراده و نیروی انسانی امت اسلامی برای رسیدن به انسجام و همبستگی ملی
جنبش سیاسی و عملی برای انسجام اسلامی
استراتژی و طراحی حضرت امام خمینی(ره) برای رسیدن به انسجام اسلامی متشکل از دو لایه است: لایه اول: همان کارکرد فرهنگی و فکری است که در بخش نخست مقاله به آن پرداخته شد و دومین عنصر، جنبش سیاسی و عملی است.
یقینا دست یابی به انسجام اسلامی بدون وجود یک قاعده سیاسی و شکل گیری زیرساخت های نظام سیاسی سرزمینی یا فرااقلیمی امکان پذیر نیست. و امکان عینیت یافتن را ندارد.
نقش دولت ها و حکومت ها در راهبرد انسجام و اتحاد
حضرت امام(ره) اولین رسالت را در این زمینه متوجه دولت ها می سازد و بدون در نظر گرفتن مرزهای جغرافیایی خواهان حرکت دولت ها به سوی منافع و رویکرد واحد برای ارزیابی هویت ملی و دینی و قطع ریشه های وابستگی، واگرایی و استعمار می شود.
ایشان می گویند: «ما حرفمان این است که دولت ها بیایند قبل از اینکه خود ملت ها قیام بکنند، خود دولت ها بیایند خاضع بشوند، با هم دوست بشوند، با هم یک جلسه ای درست کنند، همه رئیس جمهورها بنشینند، پیش هم و حل کنند مسائل شان را هر کس سر جای خودش باشد، لکن در مصالح کلی اسلامی، در آن چیزی که همه هجوم آورده اند به اسلام در او با هم اجتماع کنند، جلوشان را بگیرند و آسان هم هست.»(3)
در این راستا حضرت امام(ره) حتی از برخی رفتارهای نابخردانه، غیراسلامی و نیز وابستگی بعضی حکومت های کشورهای اسلامی چشم پوشی می کند و خطاب به همه سران اسلامی میفرماید: «ما میل داریم که با همه کشورهای اسلامی برادر باشیم، همه ی حکومتها در عین حال که اعوجاج دارند برگردند، و با ما دست اخوت بدهند، ما صلاح همه را می خواهیم.12 »
نقش ملتها و اراده آنان در راهبرد انسجام اسلامی
حضرت امام خمینی(ره) وقتی سران دولت های اسلامی را در اتخاذ استراتژی وحدت طلبانه و دیپلماسی انسجام ناکارآمد و نااهل یافتند شیوه دعوت به انسجام را به روند «حرکت از پایین به بالا» تغییر دادند و این بار ملت ها را مورد خطاب خویش قرار می دهند و میفرمایند:
«ملتها خودشان باید در فکر اسلام باشند، مایوسیم ما از سران اکثر قریب به اتفاق مسلمین، لکن ملت ها خودشان باید به فکر باشند و ازآن ها مأیوس نیستیم.»(4)
حضرت امام خمینی(ره) از آغاز مبارزات همواره بر عنصر مردم به عنوان عامل اساسی پیشبرد جریان های سیاسی جهان اسلام تاکید داشته و عموما خطاب های ایشان متوجه ملت ها بود.
فعال سازی ملت ها و مشارکت دادن آنها در فرایند سیاسی برای وصول به انسجام اسلامی و اتحاد ملی در درون، بدون وجود نهادهای مدنی و کانون های تجمع امکان پذیر نیست، لذا باید کانون های مدنی با کار ساخت ویژه سیاسی جهت دست یابی به انسجام طراحی و تدوین گردد. حضرت امام به عنوان رهبری الهی، حکیم و متکی به پشتوانه ی غنی علمی و آگاهی داشتن به رهآوردها و نوآوری های سیاسی روز، برای سازماندهی توده ها در دو سطح جهانی و اسلامی دو نهاد اساسی را پیشنهاد می کنند.
( جهت آشنایی بیشتر با سایر ابعاد این موضوع ر.ک : راهبرد اتحاد ملی و انسجام اسلامی با نگاهی به دیدگاه های امام خمینی(ره) ( 4) ، نعیم حمیدی ، هفته نامه پرتو سخن ، 1386/6/14- و همچنین ر.ک: اندیشه های فقهی _ سیاسی امام خمینی(ره)، کاظم قاضی زاده، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1377، ص 446 . )
پی‌نوشت‌ها:
1. ولایت فقیه – پیشین – ص 181 -180
2. همان
3. صحیفه نور، ج 18 ص 195
4. صحیفه نور، ج 18 ص 172
5. در جست و جوی راه از کلام امام – دفتر 15 – ص 179179
– ص 179
2 – شهید مطهری:
شهید مطهری در باره مفهوم و حدود وحدت اسلامی می فرمایند: «مقصود از وحدت اسلامی چیست؟ آیا مقصود این است : از میان مذاهب اسلامی یکی انتخاب شود، و سایر مذاهب کنار گذاشته شود. یا مقصود این است که مشترکات همه مذاهب گرفته شود، و مفترقات همه آنها کنار گذاشته شود، و مذهب جدیدی بدین نحو اختراع شود، که عین هیچ یک از مذاهب موجود نباشد؟ یا اینکه وحدت اسلامی، به هیچوجه ربطی به وحدت مذاهب ندارد، و مقصود از اتحاد مسلمین، اتحاد پیروان مذاهب مختلف، در عین اختلافات مذهبی، در برابر بیگانگان است؟ مخالفین اتحاد مسلمین، برای اینکه از وحدت اسلامی، مفهومی غیر منطقی و غیر عملی بسازند، آن را به نام وحدت مذهبی توجیه می کنند تا در قدم اول، با شکست مواجه گردد.
بدیهی است که منظور علمای روشنفکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب به یک مذهب، و یا اخذ مشترکات مذاهب و طرف مفترقات آنها که نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی، نیست. منظور این دانشمندان، متشکل شدن مسلمین است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان این دانشمندان می گویند مسلمین مایه وفاقهای بسیاری دارند که می تواند مبنای یک اتحاد محکم گردد ، مسلمین همه خدای یگانه را می پرستند و همه به نبوت رسول اکرم ایمان و اذعان دارند، کتاب همه قرآن و قبله همه کعبه است، با هم و مانند هم حج می کنند و مانند هم نماز می خوانند و مانند هم روزه می گیرند و مانند هم تشکیل خانواده می دهند و داد و ستد می نمایند و کودکان خود را تربیت می کنند و اموات خود را دفن می نمایند. و جز در اموری جزئی، در این کارها با هم تفاوتی ندارند.
مسلمین همه از یک نوع جهان بینی برخوردارند و یک فرهنگ مشترک دارند و در یک تمدن عظیم و با شکوه و سابقه دار شرکت دارند وحدت در جهان بینی، در فرهنگ، در سابقه تمدن، در بینش و منش، در معتقدات مذهبی، در پرستشها و نیایشها، در آداب و سنن اجتماعی خوب می تواند از آنها ملت واحد بسازد و قدرتی عظیم و هایل به وجود آورد که قدرتهای عظیم جهان ناچار در برابر آنها خضوع نمایند، خصوصا اینکه در متن اسلام بر این اصل تأکید شده است. مسلمانان به نص صریح قرآن برادر یکدیگرند و حقوق و تکالیف خاصی آنها را به یکدیگر مربوط می کند. با این وضع چرا مسلمین از این همه امکانات وسیع که از برکت اسلام نصیبشان گشته استفاده نکنند؟
از نظر این گروه از علمای اسلامی، هیچ ضرورتی ایجاب نمی کند که مسلمین به خاطر اتحاد اسلامی، صلح و مصالحه و گذشتی در مورد اصول یا فروع مذهبی خود بنمایند. همچنانکه ایجاب نمی کند که مسلمین درباره اصول و فروع اختلافی فیمابین، بحث و استدلال نکنند و کتاب ننویسند. تنها چیزی که وحدت اسلامی، از این نظر، ایجاب می کند، این است که مسلمین برای اینکه احساسات کینه توزی در میانشان پیدا نشود، یا شعله ور نگردد متانت را حفظ کنند، یکدیگر را سب و شتم ننمایند، به یکدیگر تهمت نزنند و دروغ نبندند، منطق یکدیگر را مسخره نکنند، و بالاخره، عواطف یکدیگر را مجروح نسازند و از حدود منطق و استدلال خارج نشوند. و در حقیقت لااقل حدودی را که اسلام در دعوت غیر مسلمان به اسلام، لازم دانسته است، درباره خودشان رعایت کنند. «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن»
3. علامه امینی:
علامه امینی در مقدمه جلد پنجم، تحت عنوان نظریة کریمة به مناسبت یکی از تقدیر نامه هایی که از مصر، درباره الغدیر رسیده است، نظر خود را در این موضوع کاملا روشن می کنند و جای هیچ تردیدی باقی نمی گذارند، می گویند: عقاید و آراء درباره مذاهب آزاد است و هرگز رشته اخوت اسلامی را که قرآن کریم با جمله «انما المؤمنون اخوه» بدان تصریح کرده پاره نمی کند، هر چند کار مباحثه علمی و مجادله کلامی و مذهبی به اوج خود برسد، سیره سلف و در رأس آنها صحابه و تابعین همین بوده است ما مؤلفان و نویسندگان در اقطار و اکناف جهان اسلام، با همه اختلافی که در اصول و فروع با یکدیگر داریم، یک جامع مشترک داریم و آن ایمان به خدا و پیامبر خداست. در کالبد همه ما یک روح و یک عاطفه حکمفرماست و آن روح اسلام و کلمه اخلاص است ما مؤلفان اسلامی همه در زیر پرچم حق زندگی می کنیم و در تحت قیادت قرآن و رسالت نبی اکرم انجام وظیفه می نماییم.
پیام همه ما این است که: «ان الدین عند الله الاسلام » و شعار همه ما لا اله الا الله و محمد رسول الله است. آری ما حزب خدا و حامیان دین او هستیم! علامه امینی در مقدمه جلد هشتم تحت عنوان الغدیر یوحد الصفوف فی الملا الاسلامی مستقیما وارد بحث نقش الغدیر در وحدت اسلامی می شوند معظم له، در این بحث، اتهامات کسانی را که می گویند الغدیر موجب تفرقه بیشتر مسلمین می شود، سخت رد می کنند، و ثابت می کنند که بر عکس، الغدیر بسیاری از سؤ تفاهمات را از بین می برد و موجب نزدیکتر شدن مسلمین به یکدیگر می گردد.
اعترافات دانشمندان اسلامی غیر شیعه در این باره به خوبی موید این واقعیت است: محمد عبدالغنی حسن مصری، در تقریظ خود بر الغدیر که در مقدمه جلد اول ، چاپ دوم، چاپ شده است می گوید: از خداوند مسئلت می کنم که برکه آب زلال شما را ( غدیر در عربی به معنای گودال آب است ) سبب صلح و صفا میان دو برادر شیعه و سنی قرار دهد که دست به دست هم داده، بناء امت اسلامی را بسازند عادل غضبان مدیر مجله مصری الکتاب در مقدمه جلد سوم می گوید: این کتاب، منطق شیعه را روشن می کند و اهل سنت می توانند به وسیله این کتاب شیعه را به طور صحیح بشناسند. شناسایی صحیح شیعه سبب می شود که آراء شیعه و سنی به یکدیگر نزدیک شود، و مجموعا صف واحدی تشکیل دهند. دکتر عبدالرحمان کیالی حلبی، در تقریظ خود که در مقدمه جلد چهارم الغدیر چاپ شده، پس از اشاره به انحطاط مسلمین در عصر حاضر، و اینکه چه عواملی می تواند مسلمین را نجات دهد، و پس از اشاره به اینکه شناخت صحیح وصی پیغمبر اکرم یکی از آن عوامل است، می گوید: کتاب الغدیر و محتویات غنی آن، چیزی است که سزاوار است هر مسلمانی از آن آگاهی یابد، تا دانسته شود چگونه مورخان کوتاهی کرده اند، و حقیقت کجاست. ما به این وسیله باید گذشته را جبران کنیم و با کوشش در راه اتحاد مسلمین به اجر و ثواب نایل گردیم.
4. علامه جعفری:
علامه جعفری در شرح نهج البلاغه، ج 22، صص 19 – 29 چنین می نگارد:
مبناى وحدت اسلامى:
وحدت امت اسلامى و طرق وصول به آن
با توجه به ریشه اصلى امت اسلامى و متن مشترکى که عامل وحدت همه مذاهب و فرقه هاى اسلامى است، بلکه عامل هماهنگى همه ادیان توحیدى ابراهیمى مى باشد، نمى بایست اختلاف مخلّ بر هم زیستى معقول و هماهنگ ادیان توحیدى بوجود آمده باشد. چه آن متن مشترک، مى تواند زندگى اسلامى معقول را تأمین نماید. اما ملاحظه مى شود که على رغم متن مشترک و ریشه هاى مشترک ادیان توحیدى، مواردى از اختلاف بین این ادیان به ظهور رسیده است.
البته اختلاف نظر یک پدیده ضرورى در مسائل نظرى است، چه اختلاف نظر در بین صاحب نظران یکى از بدیهى ترین پدیده هاى معرفت پویا است که انکار یا تردید در آن ، یا ناشى از بى اطلاعى است و یا از ناتوانى در رویاروئى فکرى با مسائل نظرى سرچشمه مى گیرد. این پدیده به قدرى شایع است که نمى توان حتى دو متفکر صاحب نظر در یک رشته واحد را پیدا کنید که آن دو، در همه تعریفات و مواد استدلال و روش، در همان رشته اتفاق نظر داشته باشند، با این حال، همواره تعدادى از اصول کلى در مسائل نظرى چه در قلمرو علوم، چه در فلسفه و اخلاقیات و حقوق و اقتصاد و سیاست، و چه در هنر و ادبیات و غیر اینها مورد اتفاق همه صاحب نظران قرار مى گیرند. اگر اختلاف نظرها در تفسیر و تطبیق آن اصول کلى دور از غرض ورزیها و بازیگرى هاى تصنّعى باشد، نه تنها هیچگونه ضررى بر اتفاق نظر در آن اصول کلى مشترک وارد نمى آورد، بلکه موجب دقت و گسترش بیشتر در معارف مربوط و برخوردارى بهتر از آن اصول کلى مى گردد.
تاریخ اسلام در همه مسائل نظرى، شاهد اختلاف آراء و عقائد بوده است و این اختلاف، تا آنجا که به اصول کلى مشترک اخلالى وارد نیاورده، رایج و مورد استقبال بوده است و حتى به عنوان یک امر ضرورى تلقى شده است. حتى در اصول کلى مشترک، مثل توحید، نبوت، رهبرى بعد از پیامبر، معاد، صفات خداوندى و قرآن نیز مباحث نظرى فراوان مطرح شده و این نه تنها موجب آن نشده که متفکران اسلامى یکدیگر را تکفیر کنند، بلکه عامل گسترش و تعمق معارف حکمى و کلامى نیز گشته است. اما اختلاف نظر در فروع مورد اتفاق، مانند نماز، روزه، حج، جهاد ابواب گوناگون اقتصاد و کیفرها (حدود و دیات) و غیر آن که بسیار فراوان و رایج است، بدیهى تر از آنست که نیازى به بحث و تحقیق داشته باشد. اما در هر حال، مى توان اختلاف را به دو نوع تقسیم کرد:
الف: اختلاف معقول
اختلاف معقول عبارتست از اختلافى که ناشى از چگونگى اطلاعات مربوط به مسئله و استعدادها، مخصوصا نبوغ و عموم موضع گیریهاى طبیعى و قانونى است که اشخاص در ارتباط با حقائق دارند، مانند اختلاف نظر در دریافت واقعیات عالم هستى از دیدگاه علوم نظرى و فلسفه ها . این همان اختلاف معقول است که نه تنها نباید مورد تردید و انکار قرار بگیرد، بلکه موجب گسترش و عمق بیشتر در معارف نیز مى گردد روایت معروف اختلاف امتى رحمة ( اختلاف امت من رحمت است) (سفینة البحار، محدث قمى ج 2 ص 42 )، اشاره به همین اختلاف معقول مى نماید.
بر اساس همین نگرش بوده است که اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان اسلامى، چه در فقه و اصول و فهم احادیث، چه در فلسفه و کلام و ادبیات و غیر ذلک با کمال رضایت به بحث و کاوش و اظهار نظرهاى مختلف مى پرداختند و هیچ یک دیگرى را خارج از اسلام تلقى نمى کرد. اگر به تاریخ اسلام بنگریم ، خواهیم دید که علماى فراوانى در حضور علمائى که در مسائل نظرى هم رأى آنان نبوده اند، شاگردى کرده اند و کتابهاى یکدیگر را مورد شرح و تحقیق قرار مى دادند. مثلا کتاب تجرید الاعتقاد تألیف خواجه نصیر الدین طوسى از بزرگترین علماى شیعه مورد شرح ملا على قوشجى از علماى اهل سنت قرار گرفته است، و کتاب المحجة البیضاء، ملا محسن فیض، از مشاهیر علماى شیعه، در شرح و تحقیق احیاء العلوم غزالى که از معروف ترین علماى اهل سنت است تألیف شده است، یا خود اینجانب، عمرى را در شرح افکار جلال الدین محمد مولوى گذرانده ام [ شرح مثنوى: 15 مجلد از سال 44 تا 52 و فعلا تا چاپ شانزدهم].
ب: اختلاف نامعقول
عبارتست از اختلافى که ناشى از عوامل غیر قانونى و انحرافى مى باشد، مانند پیروى از هوى و هوس که از مهم ترین نمودهاى آن، خودنمائى و شهرت پرستى است. در طول تاریخ، کسانى بوده اند که خواسته اند خود را مطرح کنند و با تظاهراتى مثل آزاد فکرى، آزادى اراده و آزادى بیان، اما در حقیقت با عشق به قدرت، مشهور شوند. عشقى که نهایت ناتوانى انسانى را اثبات مى کند. همانگونه که در سازندگان و ترویج کنندگان مذاهب دروغین مى بینیم. یکى از اساسى ترین عوامل بدست آوردن قدرت در طول تاریخ، ایجاد اختلاف در عقیده یا عقائد مردم یک جامعه بوده است. این جریان، نه تنها موجب پراکندگى افکار و عقائد و ایده آلهاى متحد کننده یک جامعه مى گردد، بلکه گاهى عامل شدیدترین خصومت ها و تضادها در میان مردم یک یا چند جامعه مى شود که در سطح عمیق روحیاتشان، افکار و عقائد مشترک بسیارى با یکدیگر داشته اند. و چون عقائد و آرمانها تفسیر کننده هدف و فلسفه حیات انسانهاست، لذا بازى با آنها، یا به وجود آوردن اختلاف هاى نامعقول میان انسانها براى نیل به قدرت، یکى از ضد انسانى ترین روشهاى قدرت طلبان محسوب مى شود.
از زمره دیگر انواع اختلاف نامعقول، آن است که ناشى از شطرنج بازى هاى ذهنى در علوم نظرى است که فقط براى ارضاى حس تخیل و اعتلاء طلبى در امور فکرى محض بر مى خیزد.
و بالعکس، با کمال صراحت مى توان گفت که اختلاف معقول، یعنى اختلافى که در مسیر رقابت هاى سازنده، بوجود مى آید مطلوب ترین عامل پیشرفت معرفت و عمل است و بدون آن، هیچ گونه حرکت تکاملى در حوزه دو حقیقت مذکور ( معرفت و عمل) امکان پذیر نخواهد بود. در دین اسلام، هرگز چنین دستورى وجود ندارد که همه مغزهاى مسلمین، فعالیت یکنواخت داشته باشد و همه به نتایج واحد برسند. از طرف دیگر، اصرار شدید اسلام بر اینست که بحث و کاوش و اجتهاد باید دائمى و مستمر باشد. بدیهى است این قضیه دوم، بدون بروز اختلاف امکان پذیر نخواهد بود.
بنابراین، اختلاف نظرها به عنوان یک پدیده طبیعى که معلول پویایى معارف اسلامى است، پذیرفته شده، اما این اختلاف باید در مسیر رقابت هاى سازنده قرار بگیرد، نه تضادهاى ویران کننده. البته، گاه این تکاپوها و رقابت هاى مثبت، از طرف قدرت پرستان، مبدل به تضادهائى مى گردد که عامل پیشرفت تکاملى را، به عامل رکود و سقوط نابود کننده، مبدل مى سازد. اما اختلاف هاى نامعقول که براى بدست آوردن سلطه و قدرت بوجود مى آیند، سطحى و زودگذر و غالبا تکرارى است، مانند کتابهائى که براى اختلاف افکندن بین شیعه و سنى در دوران ما نوشته مى شوند. معمولا این گونه آثار، براى صاحب نظران و متفکران فقط اسباب تمسخر و تأسف خواهند بود، و براى افکار ساده و بى اطلاع نیز اثرى زودگذر و فراموش شدنى بجا خواهند گذارد.
از طرف دیگر، هر جا که آتشى از اختلاف بر افروخته شده، هر چند نهالهائى چند از باغ خداوندى را سوزانده است اما روشنایى هائى براى متفکران نیز بوجود آورده که در نور آن، هم ابعاد مخفى و مزایاى مکتب را روشن ساخته، و هم نیات تفرقه افکن را واضح تر ساخته است، چه اگر یک قضیه از واقعیت صحیح برخوردار باشد، هر حمله اى که از طرف غرض ورزان به آن قضیه صورت بگیرد، سطوح و ابعاد و توانائى مقابله آن واقعیت را بالاتر مى برد و روشن تر مى سازد، و این ، عکس آن هدفى است که غرض ورزان تصور کرده اند. متأسفانه دراین تاریخ که امثال اینجانب و مخصوصا رهبران عالیقدر تشیع و تسنن فریاد وحدت امت اسلامى بر آورده اند یکى از ثروتمندترین کشورهاى عربى با هر گونه وسیله مشغول پراکنده کردن جوامع اسلامى است به آنان بگویید: إنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرصادِ.
ج: انواع وحدت
گفتیم که متن مشترک ادیان توحیدى ابراهیمى، بر مبناى اعتقاد به وجود خداوند یگانه، مبداء و مقصد حرکت انسان در وصول به کمال ، قرار دهنده عقل و وجدان در ذات انسانها و فرستنده پیامبران الهى براى ارشاد مردم ایجاد شده است. عناصر شخصیت واحد جوامع اسلامى، یا اجزاى هویت واحد امت اسلامى در همین اعتقادات خلاصه مى شود، و با ورود اختلال در هر یک از این عناصر یا اجزاء، شخصیت یا هویت واحد به همان نسبت مختل مى گردد. اما انواع وحدتى را که براى امت اسلامى متصور است، مى توان به سه دسته تقسیم کرد:
1. وحدت مطلق: وحدت مطلق عبارتست از اتفاق نظر در همه عقائد و معارف و احکام اسلامى با همه اصول و فروع آنها. اینگونه وحدت با نظر به آزادى اندیشه و تعقل در خصوصیات و کیفیات و انتخاب دلائل در عناصر و اجزاء اصلى عقائد و احکام دین اسلام ، به قدرى بعید است که مى توان گفت امرى امکان ناپذیر است. مخصوصا با در نظر گرفتن اختلاف متفکران در ذوق و اندیشه و کمى و بسیارى اطلاعات درباره منابع ، همچنین با نظر به اختلاف آنان در نبوغ و هوش و حافظه که بدون تردید در انتخاب و فهم قضایا و تنظیم استدلال ها و غیر ذلک مؤثر مى باشند، وحدت مطلق و اتفاق آراء بین متفکران ، غیر ممکن خواهد بود. تا مدتى که این اختلاف همراه با اخلاص و با هدف حقیقت یابى و با اطلاع کافى و لازم از منابع و اصول مربوطه باشد، نه تنها ضررى بر وحدت امت اسلامى وارد نمى آورد، بلکه پدیده اى است مطلوب که براى پیشرفت معارف اسلامى ضرورى است.
2. وحدت مصلحتى عارضى: آن نوع اتفاق نظر را وحدت مصلحتى عارضى مى نامیم که از جبر عوامل خارج از حقیقت و متن دین پیش مى آید و در مواقعى لازم مى آید که آن عوامل، جوامع اسلامى را در خطر اختلال قرار داده اند. معمولا در هنگام بروز عوامل نابود کننده و مخاطره آمیز، تضادها و اختلافات در میان فرقه ها و مذاهب مختلف، نادیده گرفته مى شوند و نوعى اتحاد و هماهنگى میان آنان برقرار مى شود. چون این اتحاد و هماهنگى معلول عوامل جبرى خارج از متن دین است. با از بین رفتن آن عوامل، این اتحاد نیز منتفى مى گردد و به تناسب کاهش یا افزایش نیروى آن عوامل، میزان اتحاد موقت و مصلحتى نیز کاهش یا افزایش مى یابد. همانگونه که توقع «وحدت مطلق» میان متفکران و مردم جوامع اسلامى با وجود آن همه عوامل اختلاف معقول غیر منطقى است. توقع اینکه وحدت مصلحتى عارضى بتواند فرقه ها و مذاهب اسلامى را از هماهنگى و اتحاد دائمى و معقول برخوردار سازد، انتظارى است نابجا.
3. وحدت معقول: با توجه به متن کلى دین که قبلا ذکر شد و با توجه به آزادى اندیشه و تعقل در خصوصیات و کیفیات و انتخاب دلائل در عناصر(اجزاء) اصلى عقائد و احکام دین اسلام ، وحدت مطلوب در بین امت اسلامى، نوع « وحدت معقول» خواهد بود. وحدت معقول را مى توان چنین تعریف کرد: قرار دادن متن کلى دین اسلام براى اعتقاد همه جوامع مسلمان و بر کنار نمودن عقائد شخصى نظرى و فرهنگ محلى و خصوصیات آراء و نظریات مربوط به هر یک از اجزاء متن کلى دین که مربوط به تعقل و اجتهاد گروهى یا شخصى است. تحقق این نوع وحدت هیچ مانع شرعى و عقلى ندارد و هر متفکر آگاه از منابع اولیه اسلام و طرز تفکر ائمه معصومین علیهم السلام و صحابه عادل و متقى و تابعین حقیقى آنان مى داند که پیروى از متن کلى دین، با تکاپو و اجتهاد براى فهم خصوصیات و کیفیت انتخاب دلایل، امرى است ضرورى.
بدیهى است آن هماهنگى و اتحادى که منابع اولیه اسلام ( قرآن و سنت و عقل سلیم و اجماع ) و شخصیت هاى پیشتاز اسلامى مثل آیت الله العظمى حاج سید حسین طباطبائى بروجردى مرجع شیعیان جهان و رهبر عالیمقام اهل سنت شیخ محمود شلتوت در گذشته و حال به آن دعوت نموده اند، نه وحدت مصلحتى عارضى است که این نوع وحدت را هیچ یک از فرقه ها و مذاهب اسلامى به عنوان آرمان اعلاى جوامع اسلامى نمى پذیرند و نه وحدت مطلق است که عملى نیست بلکه اینان و امثال اینان، بر اساس آنچه که مطلوب جدى منابع اولیه اسلامى بوده و هست، خواستار انطباق حیات اجتماعى و دینى مردم همه جوامع اسلامى بر متن کلى و مشترک دین اسلام هستند که مى تواند فرا گیرنده همه فرقه ها و مذاهب معتقد به آن متن کلى باشد، و این، همانا وحدت معقول است.
در طریق وصول به وحدت معقول، نخستین گام، همانا وسعت یافتن دیدگاه متفکران و شخصیت هاى بزرگ اسلامى است و عامل اساسى این توسعه دیدگاهها، رهائى از چارچوب تنگ و تاریک تعصب غیر منطقى مى باشد. اسلام، به جهت عظمت و تنوع ابعاد نامحدود خود، توانسته است همانگونه که محمد بن طرخان فارابى را در دامن خود بپروراند، ابن سینا و ابن رشد و ابن مسکویه و ابو ریحان بیرونى و حسن بن هیثم و محمد بن زکریا و جلال الدین محمد مولوى و میر داماد و صدر المتألهین و صدها امثال اینان را، با آراء و عقاید مختلف در جهان شناسى و الهیات و حقائق مذهبى پرورش بدهد. از طرف دیگر، صدها فقیه و اصولى در دو فرقه بزرگ اسلامى تشیع وتسنن در هزاران مسئله شرعى بحث و اجتهاد داشته اند، گاه با یکدیگر موافق و گاه مخالف یکدیگر بوده اند، اما هیچگونه تزاحم و تضاد ویران گر در میان نبوده است. همانگونه که در کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین تألیف شیخ اهل السنة و الجماعة ابو الحسن على بن اسماعیل اشعرى متوفى سال 330 ه ق آمده، مذاهب گوناگون شیعه، معتزله، اشاعره و غیر ذلک که شاید از صد روش مذهبى تجاوز نماید، وجود داشته اند، اما این اختلافات بجز در مواردى اندک که اصل ضرورى اسلامى را منکر شده اند، خللى بر اسلامى بودن آنان وارد نکرده است.
نکته مهمى که در این مسئله باید در نظر گرفت، اینست که قسمت شدن دو مذهب شیعه و سنى به دهها فرقه و گروه، معنایش این نیست که اسلام واقعا به دهها مذهب تقسیم شده است، زیرا اگر بنا شود که عقیده هر صاحب نظرى را در تاریخ معارف اسلامى، به معناى یک مذهب مخصوص تعبیر کنیم، باید بپذیریم که اسلام به هزاران مذهب تقسیم شده است از طرف دیگر، هیچ متفکر اسلامى تاکنون هیچیک از دانشمندان و صاحب نظران دیگر را تکفیر نکرده است، البته همواره بحث و مناقشه و نقد و بررسى بین آنان رواج داشته است، و هم اکنون نیز تکاپوهاى علمى و فلسفى و فقهى و اصولى و ادبى و غیره در حوزه هاى کشورهاى اسلامى با کمال جدیت در جریان است و اگر قدم مثبتى در راه پیش رفت معرفت اسلامى در یکى از کشورهاى اسلامى برداشته شود، دیگران نیز از آن سود مى جویند. «تفسیر المیزان» مرحوم علامه طباطبائى، در کشورهاى مصر و سوریه و لبنان و . . . مورد استفاده قرار مى گیرد، و تفسیر سید قطب، در ایران به فارسى ترجمه مى شود.
5 -آیت الله مکارم:
پرسش: برای اتحاد بین مسلمین چه پیشنهادی دارید؟ آیا حرکت علما براساس تقریب را خوب می دانید یا نظر دیگری دارید چه باید کرد؟
– به عقیده من دوکار باید کرد: اول اینکه اتحاد را تعریف کنیم. خیلی ها خیال می کنند که اتحاد این است که بیاییم و دست از عقایدمان برداریم. معنی اتحاد این نیست که من علی(ع) را خلیفه بلافصل پیامبر ندانم یا آنها دست از عقایدشان بردارند، این عملی نیست اتحاد این نیست که مثل سیاسیون که چانه زنی می کنند تا به توافق برسند و…
اتحاد این است که بر روی مشترکاتمان که خداوند واحد، پیامبر واحد کتاب واحد و…است تاکید کنیم. دوم اینکه به مقدسات یکدیگر اهانت نکنیم. اگر ما یا آنها به هم توهین کنیم اینها اسباب دردسر می شود. بنابراین اتحاد آن است که هر مذهب مقدسات خودش را دارد و بر مشترکات هم با سایر مذاهب همراهی و پافشاری می کنند و به یکدیگر هم اهانت نمی کنند.
دوم اینکه اتحاد را از صورت حرف و شعار درآوریم. الان مرتب شعار می دهیم اتحدوا اتحدوا…
راهکارهای اتحاد را باید پیدا کرد. رسانه ها باید فعال شوند علما مهم هستند. علما باید تقارب فکری داشته باشند. اینها وقتی تفاهم کردند می توانند القاء کنند به پیروانشان.
¤ به ماجرای حزب الله لبنان اشاره فرمودید، به نظر می رسد که این جریان در تقویت انسجام اسلامی خیلی موثر بوده است. آنها به دفاع از فلسطین عمل کردند و جهان اسلام متوجه شد که شیعیان از اهل سنت دفاع می کنند. ضمناً عزتی که ایجاد شد حتی در مصر از آنها دفاع شد. به نظر شما نقش حزب الله چگونه بود؟
– تبلیغات استکبار این بود که شیعیان در یک صف هستند و اهل سنت در یک صف. بنابراین جنگ، جنگ مذهبی است. مخصوصاً در عراق خیلی به این مطلب دامن زدند. اما در لبنان دیدند که شیعیان از اهل سنت دفاع کرد. محاسبه استکبار و منطق او به هم خورد دید دیگر نمی تواند بگوید: دو قومیت با هم جنگ می کنند. نه دو قومیت در یک صف در برابر استکبار ایستادند.
واقعاً هرچقدر در مسئله حزب الله لبنان کار شود جا دارد. ما اگر یک کمی برگردیم به عقب در جنگ شش روزه می بینیم که دولتهای مهم عربی به میدان آمدند اسرائیل دیروز از اسرائیل امروز خطرناکتر نبود. در 6 روز همه قدرت نظامی شان را به میدان آوردند اما جنگ را باختند.
اما حزب الله که یک گروه محدود بود و حتی دولت هم نبود 33 روز مقاومت کرد و برنده جنگ شد. این دو را با هم مقایسه کنید و ببینید که چقدر اراضی در جنگ شش روزه از دست رفت؟ علت هم آن بود که در آن وقت بر عروبه تاکید می کردند، بر قومیت عربی. اما الان شعار الاسلام شد. حزب الله مومن بودند و متوسل به ائمه می شدند.
یک نکته ای هم اخیرا قذافی گفته است که قابل تامل است. او گفته است ما شیعه ایم، شمال آفریقا حکومت فاطمی داشته و فاطمیان باید احیا شوند و…
این معلوم می شود که مذهب اهلبیت در شمال آفریقا درحال پیشرفت است. اینها می گویند بیایید یک حکومت فاطمی پیشنهاد کنیم که اگر شیعه هم می خواهد باشد، منتسب به خودمان باشد.
این خیلی مطلب مهمی است. هرچند مطالب قذافی نوسان دارد.
6 – علامه عسکرى (ره):
علامه عسکرى (ره)، از منادیان وحدت اسلامی، مقاله حاضر را که مترجم آن آقاى احمد امیرى شادمهرى است با تشکر از مجمع جهانى تقریب بین مذاهب اسلامی، به یاد این عالم برجسته جهان اسلام ، تقدیم حضور خوانندگان مى نماییم؛ خداى سبحان مى‌فرماید: «ان هذه امتکم امه واحده وانا ربکم فاعبدون؛ »‌ این پیامبران بزرگى که به آنان اشاره کردیم (و پیروانشان) همه یک امت واحد بودند و من پروردگار شمایم، تنها مرا بپرستید. (1)
ما همه از آنچه در حال حاضر بر مسلمانان مى‌گذرد، آگاهیم و علتش این است که صهیونیسم جهانى و حکومتهاى استعمارى غرب گمان مى‌کردند حیات را از جوامع اسلامى گرفته‌اند ولى پس از تشکیل جمهورى اسلامى به اشتباه خود پى بردند، لذا امت اسلامى را دچار جنگهاى اقتصادی، سیاسى و فرهنگى در داخل و خارج کردند، منظور از جنگهاى خارجی، فلسطین و جاهاى دیگر است. آنچه در داخل بر ما مى‌گذرد، مصیبت‌بارتر است، زیرا آنان به گونه‌اى بى‌سابقه در تاریخ اسلام توانسته‌اند میان مسلمانان تفرقه ایجاد کنند. البته در گذشته نیز گاهى میان برخى از فرقه‌هاى اسلامى اختلاف بوده است. ما امروز براى رویارویى با خطرهایى که از هر سو و در همه جا ما را در برگرفته چه باید بکنیم؟ اکنون بر یک و نیم میلیارد مسلمان واجب است‌ با یکدیگر متحد شوند و اگر چنین کنند، هیچ قدرتى در جهان توان رویارویى با آنها را ندارد. ما امروز نیاز به وحدت در همه زمینه‌ها داریم که مثلا در عرصه اقتصادى از طریق تشکیل بازارهاى مشترک اقتصادى نظیر بازار مشترک اروپا دست‌یافتنى است. البته ایجاد چنین وحدتى وظیفه دولتهاى اسلامى است، نه وظیفه ما. وظیفه ما علما و همه متفکران اسلامى در سراسر گیتى و دانشمندان جهان اسلام و رهبران فکرى امت اسلامی، ایجاد همبستگى میان مسلمانان است. اینان باید وحدت اسلامى را برقرار کنند، و اینکه چگونه وحدت اسلامى تحقق مى‌یابد، این جانب اندیشه‌اى در ذهن دارم که مطرح مى کنم؛
وحدت اسلامى به دو نوع تقسیم مى‌شود: 1 – وحدت علمى؛ 2 – وحدت عملى. براى تحقق وحدت علمی، باید به بحث‌وبررسى و مطالعه مسائل مورد اتفاق و اختلاف میان مکتب اهل بیت‌علیهم‌السلام و روش خلفا بپردازیم. اما مهمترین موارد اتفاق، عبارتند از:
1 – قرآن کریم
ما مسلمانان در تمام دنیا قرآنى اعم از چاپی، خطى و مکتوب به خط کوفى و نسخ یا هر خط دیگرى جز همین قرآن نداریم و قرآن دیگرى جز آن، در هیچ شهر یا خانه اى و نزد هیچ مسلمان و غیرمسلمانى یافت نمى‌شود. پس این بدگوییهاى ما از یکدیگر براى چیست؟! ما باید بر گرد قرآن جمع و با یکدیگر متحد شویم.
2 – سنت پیامبرصلى الله علیه وآله
همه مسلمانان دنیا اتفاق نظر دارند بر اینکه [باید] به آنچه در سنت رسول خداصلى الله علیه وآله آمده، عمل کنند، و هیچ مسلمانى یافت نمى‌شود که قائل به این حرف نباشد.
این دو از اهم موضوعات مورد اتفاق میان دو مکتب است، و مهمترین موارد اختلاف نیز همین دو مورد است.
فهم قرآن
دو مکتب یاد شده در فهم اصطلاحات قرآنى اختلاف‌ نظر دارند مانند «کرسی»‌ در عبارت «وسع کرسیه السموات والارض.»‌ برخى از مسلمانان در معناى آیه مى‌گویند: در آسمانها جسمى وجود دارد به نام «کرسی»‌ که خداوند [العیاذ بالله] بر روى آن مى‌نشیند، ولى ائمه اهل بیت‌علیهم‌السلام به استناد آنچه در زبان عربى آمده، به ما آموخته‌اند که «کرسی»‌ در این جا به معناى علم است، بنابر این معناى آیه شریفه یعلم ما بین ایدیهم وما خلفهم ولایحیطون بشى‌ء من علمه الا بماشاء وسع کرسیه السموات والارض‌»، (2) این است که خداوند آنچه را در پیش روى آنها (بندگان) و در پشت‌سر آنان است مى‌داند و جز به مقدارى که بخواهد، کسى از علم او آگاه نمى‌گردد و علم او بر همه آسمانها و زمین احاطه دارد و چیزى از قلمرو نفوذ علم او بیرون نیست.
به هر حال این یک مسئله علمى است و ما مى‌توانیم در یک بحث علمى آن را بین خودمان مورد بحث و بررسى قرار دهیم و مانعى ندارد که شما راى مرا و من راى شما را نپذیرم، و در عین حال یکپارچه و متحد باقى بمانیم و اختلاف نظر به دوستى ما خللى وارد نکند.
فراگیرى سنت:
یکى از موارد اختلاف میان مکتب اهل بیت‌علیهم‌السلام و مکتب خلفا، پاسخ این سوال است که ما سنت پیامبرصلى الله علیه وآله را از چه کسانى باید فرابگیریم؟ آیا تنها از صحابه آن حضرت، و از همه آنان؟ آیا همه صحابه عادل بودند؟ اینها مسائلى است که برادران اهل سنت ما به آنها اعتقاد دارند و در مقابل آن، عقیده مکتب اهل بیت‌علیهم‌السلام بر این است که سنت پیامبرصلى الله علیه وآله را ما باید از عدول صحابه و از خود ائمه علیهم‌السلام فرا بگیریم، و این خود یکى از مسائل فقهى مورد اختلاف میان ماست و هر یک از طرفین (شیعه و سنی) دلایل خود را ارائه مى‌دهد.
علاوه بر این براى دستیابى به این وحدت علمى ما به مطالعه و بررسى اصطلاحات قرآن و عقاید اسلامى نیازمندیم، زیرا ما در حوزه‌هاى علمیه خودمان و در الازهر و دانشگاه اسلامى الزیتونیه [در تونس]، و در حوزه نجف و قم، اصطلاحات فقهى را خوانده و آموخته‌ایم ولى اصطلاحات اسلامی، قرآنی، عقیدتى را رها کرده‌ایم، به عنوان مثال، ما «الله»‌ را اسم جنس و اصل آن را «الاله»‌ مى‌دانیم که همزه اله حذف و لام مشدد شده و حال آن که علم مرتجل است. و همچنین اصطلاح «خلیفه الله»‌ (جانشین خدا) که به نظر ما بر هر بشرى صدق مى‌کند ولى در حقیقت جانشینان خدا در زمین ائمه معصومین‌علیهم‌السلام هستند که خداوند آنان را پیشوایان هدایت مردم قرار داده است. پس از درک امثال این اصطلاحات است که فهم صحیح قرآن و عقاید اسلامى براى ما مشخص مى‌شود. این جانب بیست و پنج اصطلاح را در کتابى (3) مورد تحقیق قرار داده‌ام، برخى از آنها عبارتند از: – «اسم»‌ در آیه شریفه: «سبح اسم ربک الاعلی»‌ (4) و معناى آن – «علم آدم الاسماء» (5) و معناى آن – فرقى که میان «اله»‌ و «رب»‌ وجود دارد.
با توجه به مطالبى که عرض کردم، ما اولا به بررسى این اصطلاحات و ثانیا به مطالعه و بررسى منابع سنت پیامبرصلى الله علیه وآله نیاز داریم، تا براى ما روشن شود که آیا مى ‌توانیم احکام اسلام را از کتاب و سنت و نیز از اجتهادهاى صحابه و خلفا بگیریم؟ یا باید به کتاب و سنت اکتفا کنیم؟ یکى از اجتهادهاى صحابه در زمان خودشان این بوده که به عنوان مثال خلیفه دوم اجتهاد کرده و به نهى از عمره تمتع فتوا داده و امروزه برخى از مسلمانان بر طبق آن عمل مى‌کنند و برخى نمى‌کنند، در این موارد ما باید به مطالعه بپردازیم که آیا بر عمل به اجتهادهاى خلفا باقى بمانیم یا در به دست آوردن احکام اسلام به کتاب و سنت اکتفا کنیم؟ این مسائل یعنى منابع سنت و استنباط احکام را باید بررسى کنیم و این کارى است که من در سه جلد کتاب با عنوان «معالم المدرستین»‌ انجام داده و از نامگذارى آن به نام شیعه و سنى خوددارى کرده‌ام و آن را مکتب خلفا و مکتب اهل بیت‌علیهم‌السلام نامیدم. در این جا مطلبى را که در آخر کتاب «معالم المدرستین» نوشته‌ام، نقل مى کنم؛
«روى سخن با دانشگاههاى اسلامى و اندیشمندان جهان اسلام، علما، نویسندگان اسلامى و مبارزان راه اعاده حیات اسلامى ما و با مصلحان غیرتمند است. جهان اسلام نهضتى را براى تجدید حیات اسلام و نیل به هدفى نو آغاز کرده و شایسته است‌ بى طرفانه به بررسى منابع سنت پیامبرصلى الله علیه وآله، سیره و حدیث‌بپردازیم و بر تقلید از سلف صالح باقى نمانیم نه در استنباط احکام شرعی، و نه در فهم حدیث. من خودم به «صحیح بخاری»‌ مراجعه مى‌کنم و حدیث درستى را که در آن مى‌بینم اخذ مى‌کنم، همان‌طور که به اصول کافى نیز مراجعه مى‌کنم و با این روش است که شناخت اسلام از کتاب و سنت و دستیابى به آن تحقق پیدا مى‌کند و وحدت کلمه مسلمانان را پیرامون کتاب و سنت‌ به منظور اقدام کردن به تجدید حیات اسلامی، امکان‌پذیر مى‌سازد.
من در اجراى طرح و اندیشه خودم و به منظور پالودن سنت پیامبرصلى الله علیه وآله اقدام به تألیف سلسله مباحثى از جمله احادیث ام المومنین عایشه نموده و در آنها احادیث نقل شده از وى را با احترام کامل بررسى کرده و در جلد دوم آن مباحث اثبات کرده‌ام که برخى از احادیث نقل شده از عایشه تهمت هایى است که بر او و بر صحابه وارد کرده‌اند، مانند داستان غرانیق که کفار متظاهر به اسلام این افترا را به آنها بستند و نیز داستان نزول جبرئیل در آغاز وحى و اینکه او رسول خداصلى الله علیه وآله را سه بار خفه کرد، از داستانهاى ساختگى آنان است.
اینها اتهاماتى است که بر ام المومنین عایشه و سایر صحابه بسته‌اند، و در بحث از آنها اقداماتى را که عایشه انجام داد و به وسیله آنها سنت پیامبرصلى الله علیه وآله را پاک کرد، ذکر کرده‌ام و درباره برخى از آنها گفته‌ام شاید در نسبت دادن حدیث‌به وى (عایشه) اشتباهى رخ داده باشد، و بقیه احادیث نقل شده از او را به طور علمى بررسى کرده‌ام، بویژه آنچه درباره سیره پیامبرصلى الله علیه وآله از عایشه نقل شده است، من با بى طرفى کامل به بررسى این مطالب و مطالب دیگر پرداخته‌ام؛ مطالبى که در کتابهاى دیگر آمده و شما عناوین آنها را در پایان جلد اول «عبدالله بن سبا» مى‌یابید. از برادران دانشور خود تقاضا مى‌کنم درباره مطالبى که در تالیفاتم آمده با من به مناقشه بپردازند و مکاتبه کنند، و با این روش است که وحدت علمى تحقق پیدا مى‌کند
وحدت عملى
در این باره از باب مثال عرض مى‌کنم: ما در مکتب اهل‌بیت‌علیهم‌السلام حکمى داریم مبنى بر اینکه «هر کس در نماز بسم‌الله الرحمن الرحیم نگوید نمازش باطل است‌»، و نمى‌توان به او اقتدا کرد ولى با توجه به اینکه برادران حنفى مذهب ما چنین عقیده‌اى ندارند و حمد را بدون «بسم‌الله»‌ قرائت مى‌کنند، از ائمه ما در کتاب «وسائل الشیعه‌»، در سه حدیث از امام صادق‌علیه‌السلام آمده است که فرمود: «من صلى خلفهم کان کمن صلى خلف رسول الله‌»، (یعنی؛ کسى که پشت‌سر آنان نماز بخواند، مانند آن است که پشت‌سر رسول خداصلى الله علیه وآله نماز خوانده است)، با اینکه آن امام [جماعت] حنفى «بسم‌الله»‌ نمى‌گوید. در حدیث دیگرى آمده: «اذا صلیت معهم غفرلک بعدد من خالفک – فى قراءه البسمله – و حضر الصلاه فى المسجد»، (یعنی؛ هر گاه تو با آنان نماز بگزاری، به تعداد کسانى که در خواندن بسم‌الله با تو مخالفت کرده و در مسجد به نماز ایستاده‌اند، از گناهانت آمرزیده مى‌شود.) امام صادق‌علیه‌السلام به راوى دیگرى فرمود: «یا اسحاق! اتصلى معهم فى المسجد؟ قال: قلت نعم، قال: «صل معهم، فان المصلى معهم فى الصف الاول کالشاهر سیفه فى سبیل الله»‌ (6) ، اى اسحاق، آیا با آنان [مخالفان] نماز مى‌گزاری؟ گفتم: آری؛ فرمود: با آنان نماز بگزار، همانا، نمازگزار با آنان در صف اول، مانند کسى است که در راه خدا شمشیر کشیده است.
بدین سان وحدت عملى تحقق مى‌یابد.
امام صادق‌علیه‌السلام شخصا با ابوحنیفه مى‌نشست و در عقاید و احکام با وى مناظره مى‌کرد، و این کار تا زمان شیخ مفید در بغداد معمول بود. شیخ طوسى استاد کرسى تدریس در دارالخلافه بود، ولى سلاجقه که به بغداد رفتند، کرسى شیخ را سوزاندند و میان ما جدایى افکندند، سپس اختلافهایى میان صفویه و خلافت عثمانى پدید آمد، و این اختلافات در واقع از سیاست ناشى مى‌شد نه از دین.
همه این مسائل در گذشته وجود داشت و برخى از آنها رنج‌آور است، مانند آنچه در میان برخى از شیعیان رواج داشته که آنان برخى از صحابه را لعن مى‌کردند. من به شما بگویم که لعن را معاویه از سال 40 هجرى آغاز کرد، و امام على‌بن ابى‌طالب‌علیه‌السلام بر روى همه منابر مسلمین در خطبه‌هاى نماز جمعه لعن مى‌شد، و این عمل تا آخر دوره امویان – جز دو سال خلافت عمربن عبدالعزیز – ادامه یافت.
در همه این مدت آیا گمان مى‌کنید شیعیان على‌علیه‌السلام و خاندانش مقابله به مثل نکردند؟ چرا کردند، ولى اکنون چه ربطى به ما دارد؟ ما باید دست از این اختلاف [لعن] و اختلافات دیگر، برداریم. امروز، ما باید اختلافات و جدال‌هاى بى‌نتیجه را رها کنیم و تنها به مطالعه و بررسى این موضوع بپردازیم که سنت پیامبرصلى الله علیه وآله و تفسیر قرآن را از کجا بگیریم. هر یک از ما (شیعه و سنی) دلیل عقایدش را ارائه مى‌کند و دلیل برادرش را مى‌شنود، چه آن را بپذیرد یا نه ولى در برابر دشمن مشترک از برادر دینى خود حمایت کنیم و به خاطر وى فدا شویم، مانند برخوردى که جمهورى اسلامى با مسلمانان فلسطین داشته، که همه کشورهاى عربى مى‌خواهند دست دوستى به اسرائیل بدهند، جز جمهورى اسلامى که از انتفاضه در داخل فلسطین پشتیبانى مى‌کند و حزب‌الله لبنان را از شیعیان طرفدار خود، به وجود آورده تا به وسیله آنان با اسرائیل بجنگند و آنان به خاطر فلسطینیان کشته شوند، و امام خمینى (رضوان الله تعالى علیه) روز قدس را قرار داد. ما نیز باید مسلمانان را به این نوع وحدت (عملی) فرا خوانیم، و آخرین کلام من این آیه شریفه است: «قل هذه سبیلى ادعوا الى الله على بصیره ( منبع:رسالت 86/7/1)
سوم . فلسفه و چرایی نامگذاری
نامگذاری امسال به نام« اتحاد ملی و انسجام اسلامی» بر اساس اقتضائات و ضرورت های داخل کشور و جهان اسلام می باشد که در ادامه به صورت مختصر به تبیین این بسترها و زمینه های آن در دو بُعد داخلی و خارجی می پردازیم:
یکم. زمینه ها و بسترهای داخلی
مقام معظم رهبری در پیام نوروزی خویش در سال 1386، در تبیین شرایط موجود و تهدیدات جدید دشمنان ملت ایران می فرمایند:
«بدیهی است که یک ملت زنده، با چالشها مواجه است؛ چالشها، لازمه ی زنده بودن است. هر موجود زنده ای باید هزینه ی زنده بودنِ خود را بپردازد تا بتواند به اهداف خود دست پیدا کند. زنده بودن همراه با چالشهاست؛ همراه با مانعهاست؛ از مانعها باید عبور کرد. احیاناً همراه با دشمنی هاست؛ برای دشمنی ها باید تدبیر و اندیشه ی راسخ داشت. عزم قوی را باید دستمایه ی این حرکت کرد.
ملت ایران نیازمند این عزم ملی است که تا امروز هم این عزم را نشان داده است و روزبه روز باید پایه های این عزم مستحکم تر بشود.با نگاه به حوادث و مسائل جهانی بروشنی درمی یابیم که دشمنان ملت ایران درصدد آنند که دشمنی خود را از دو راه با ملت ایران به تحقق برسانند (آنچه که امروز در دنیا محسوس است این است). یکی، ایجاد تفرقه در میان صفوف ملت؛ از بین بردن یکپارچگی ملت ایران؛ و از دست ملت ایران این نیروی عظیم وحدت را ربودن و آنها را به اختلافات داخلی سرگرم کردن. و دومی، ایجاد مشکلات اقتصادی و تلاش برای توقف ملت ایران در زمینه های گوناگون سازندگی کشور و رفاه عمومی خود.
این دو، چیزی است که در نقشه های کوتاه مدت و میان مدت دشمنان ما به طور محسوس وجود دارد که اگر خود آنها هم بر زبان نیاورده بودند، قابل حدس بود؛ ولی دشمنان ما خودشان هم به هر دو نکته اعتراف کردند… مسأله ی دیگر، مسأله ی اتحاد عمومی مردم است. دشمنان با تبلیغات خود، با جنگ روانی خود، با تلاشهای موذیانه ی گوناگون خود سعی می کنند بین صفوف ملت ایران اختلاف بیندازند؛ به بهانه ی قومیت، به بهانه ی مذهب، به بهانه ی گرایشهای صنفی، وحدت کلمه ی ملت را از بین ببرند؛ علاوه ی بر این، در سطح دنیای اسلام هم یک تلاش وسیع عمیقی از سوی دشمن محسوس است برای اینکه میان ملت ایران و جوامع گوناگون مسلمان دیگر فاصله بیندازند؛ اختلاف مذهبی را بزرگ کنند؛ جنگ شیعه و سنی را در هر نقطه ای از دنیا که ممکن باشد، به وجود بیاورند و عظمت و ابهت ملت ایران را در میان ملتهای دیگر – که روزبه روز بحمداللَّه تا امروز بیشتر شده – از بین ببرند.»
همچنین ایشان در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در تبیین شرایط کنونی می فرمایند : «… من برنامه های استکبار جهانی علیه ملت ایران را در سه جمله خلاصه می کنم: اول، جنگ روانی؛ دوم، جنگ اقتصادی؛ و سوم، مقابله با پیشرفت و اقتدار علمی. دشمنی های استکبار با ملت ما در این سه قلم عمده خلاصه می شود. البته اینها را باید دستگاه های تبلیغاتی و رسانه ها و شخصیت های سیاسی بیشتر برای مردم توضیح بدهند. من اجمالاً سرفصل و خلاصه ای از مطالب را به شما عرض می کنم.
…یک بخش از جنگ روانی دشمن، دامن زدن به اختلافات است. در داخل کشور ما اختلافات قومی، اختلافات مذهبی – شیعه و سنی – اختلافات جناحی، اختلافات صنفی و رقابتهای صنفی را ترویج و تبلیغ می کنند. در داخل، مزدوران و ایادی ای هم دارند که مقاصد آنها را در اینجا به شکلهای گوناگون عمل می کنند. اینها شایعه پراکنی می کنند. در مسئله ی عراق، ایران را متهم می کنند. کسانی که آمده اند عراق را اشغال کرده اند، ملت عراق را تحقیر کرده اند، زنان، مردان و جوانان عراقی را به انواع مختلف مورد اهانت قرار داده اند، همین حالا هم نظامی امریکایی و انگلیسی در عراق با کمال بدرفتاری دارد عمل می کند، اینها ایران را متهم می کنند که در امور عراق دخالت می کند.
آن روزی که دولت امریکا و خیلی از دولتهای غربی از صدام بعثی معدوم حمایت می کردند، ملت ایران آغوشش را بر روی آزادگان عراقی باز کرد؛ آزادمردان عراقی به اینجا آمدند و ما آنها را از شر صدام حفظ کردیم؛ امروز همانها در عراق به قدرت و حکومت رسیده اند. تروریسم در عراق با تحریک سرویس های جاسوسی امریکا و انگلیس و اسرائیل است. این برادرکشی ها در عراق ناشی از جنگ شیعه و سنی نیست؛ شیعه و سنی قرنها در عراق با هم زندگی کرده اند و جنگی هم نداشته اند. خانواده های عراقی بسیاری هستند که بعضی شان شیعه اند، بعضی شان سنی؛ با هم ازدواج کرده اند، با هم زندگی می کردند. این ترورها را آنها به وجود آورده اند؛ آنها هستند که از ناامنی ها سود می برند.
در مورد نفوذ شیعه و ترویج تشیع از سوی ایران و هلال شیعی و از این حرفها، شایعه پراکنی می کنند. یکی از شعبه های جنگ روانی اینها این است: اولاً بین ملت ایران اختلاف بیندازند، ثانیاً بین ملت ایران و ملتهای دیگر مسلمان اختلاف بیندازند. سیاست امریکا این بوده است که همسایه های ما را در خلیج فارس از نظام جمهوری اسلامی بترساند. البته بعضی از آنها آگاهانه و هوشیارانه توطئه را فهمیده اند، بعضی هم ممکن است اشتباه کنند و در دام این توطئه ی امریکایی بیفتند. ..»
علاوه بر مطالب فوق در بررسی شرایط کنونی جامعه و تهدیداتی که از خارج بر علیه استقلال , منافع و امنیت ملی کشورمان در حال وقوع است و مقابله جدی با آن نیازمند اتحاد ملی و انسجام اسلامی در سطح داخلی است , می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1 . اختلافات قومی و مذهبی
آمریکایی ها تمام هجمه های خود را علیه اسلام به کار برده اند اما به دلیل انسجام و وحدت میان مسلمانان جهان نتوانستند موفق شوند، از همین رو به توطئه جدیدی روی آورده اند که با توجه به ناتوانی در اقدام نظامی «تهدید نرم» است؛ سیاست اصلی آمریکا در شرایط فعلی تهدید نرم از طریق ایجاد بی‌ثباتی و بحران‌سازی در داخل و دامن زدن به گسستهای قومی و مذهبی با ایجاد اختلاف میان قومیت ها، مذاهب و نژادهای مختلف مسلمان است، است. آمریکا در قالب تهدید نرم از روزنامه‌ها و ان جی او ها و سازمان های غیر دولتی با الگوگیری از برنامه‌های که در شوروی سابق اجرا کردند، نیز بهره می‌گیرد.
در طول دو سال اخیر آنها با تحریک مسایل قومی و مذهبی در استان‌های مختلف کشور تلاش وسیع و گسترده‌ای را برای ضربه زدن به اصل مهم موفقیت‌های ملت ایران به عمل آورده‌اند .سرمایه گذاریهای استراتژیک آمریکا بر روی مسایل قومی در ماههای اخیر به قدری جدی شده است که فعال کردن تنش های قومی را تنها امید غلبه برحاکمیت سیاسی جمهوری اسلامی ایران معرفی کرده اند. مقامهای کاخ سفید به جد, سیاست «فریب قومیت ها», با تکیه بر شرایط جدید عراق تعقیب می کنند و درصددند که نظام را با چالش های سیاسی و امنیتی در مناطق دارای پتانسیل های گریز از مرکز مواجه کنند. استمرار تحرکات عناصر وابسته درجنوب و استان های شمال غربی کشور در چارچوب همین پروسه و با مقاصد مشخص صورت می گیرد. این یک واقعیت است که در شرایط فعلی کشور با پروسه ای با فرایند تعریف شده در رابطه با مسایل قومی مواجه است. آمریکایی ها در کارآمدی راهبردهای خود در حوزه های دیپلماسی و نظامی علیه ایران تردید دارند و برآوردهای مراکز مطالعاتی استراتژیک این کشور نیز موید این مطلب است , لذا تنها گزینه موثر در مواجهه با ایران را تمرکز روی اختلافات قومی و مذهبی و طرح مطالبات قومی تشخیص داده اند. و بهترین راه مقابله و خنثی سازی این قبیل توطئه های حفظ و تقویت اتحاد ملی و انسجام اسلامی از سوی تمامی قومیت ها , احزاب و گروههای مختلف سیاسی , مذهبی و… است.
2 . انتخابات
با توجه به پیش‌رو بودن انتخابات مجلس شورای اسلامی، و وجود سوابق و ذهنیت منفی از عملکرد برخی تشکلها و گروههای سیاسی در فرایند انتخابات گذشته که به دلیل سوء استفاده از اختلافات قومی و مذهبی و توام با نادیده گرفتن امنیت و منافع ملی بود , توجه به اتحاد ملی و انسجام اسلامی نیازی اساسی است و نهادهای نظارتی، اجرایی، رسانه ملی، جراید، احزاب و گروه‌های سیاسی باید به گونه‌ای عمل کنند، تا با رعایت قانون، فضای وحدت خدشه‌دار نشود.
3 . انرژی هسته ای
دفاع از حقوق مسلم ملت ایران در زمینه انرژی هسته ای موضوعی بسیار مهم و حیاتی در زمینه حفظ استقلال, تامین منافع کوتاه مدت و بلند مدت کشور و نیازهای اقتصادی و علمی کشور می باشد که موفقیت در آن تنها با حفظ وحدت و انسجام داخلی امکان پذیر می باشد؛ در شرایط بسیار مهم امروز به ویژه در شرایطی که ایران امروز با موضوع هسته‌یی مواجه است، نظام جمهوری اسلامی ایران بیش از گذشته نیازمند اتحاد ملی است و برای گذر از این گذرگاه سخت اتحاد ملی و یکپارچگی برای فتح قله‌های رفیع موفقیت‌های علمی و فناوری و دانش‌های نوین امری ضروری است.
دوم . زمینه ها و عوامل خارجی
مقام معظم رهبری در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در تبیین شرایط کنونی می فرمایند : «… در مورد نفوذ شیعه و ترویج تشیع از سوی ایران و هلال شیعی و از این حرفها، شایعه پراکنی می کنند. یکی از شعبه های جنگ روانی اینها این است: اولاً بین ملت ایران اختلاف بیندازند، ثانیاً بین ملت ایران و ملتهای دیگر مسلمان اختلاف بیندازند. سیاست امریکا این بوده است که همسایه های ما را در خلیج فارس از نظام جمهوری اسلامی بترساند. البته بعضی از آنها آگاهانه و هوشیارانه توطئه را فهمیده اند، بعضی هم ممکن است اشتباه کنند و در دام این توطئه ی امریکایی بیفتند. ..»
مقام معظم رهبری همچنین در دیدار کارگزاران نظام می فرمایند : «دنیای اسلام اگر بخواهد حرکت عمیقِ امت اسلامی را در جهت پیروزی، بدرستی پیش ببرد، الزاماتی را باید قبول کند، که اولینِ این الزامات، «اتحاد» است؛ اتحاد اسلامی، انسجام اسلامی. به جان هم انداختن برادران، یکی از نقشه های اوّلی استکبار است که از قدیم هم شناخته شده است؛ تفرقه بینداز و حکومت کن، یک سیاست قدیمی است؛
همه هم گفته ایم، همه هم می دانیم، درعین حال، بعضاً متأسفانه همین سیاست را دشمنِ ما می تواند اعمال کند و ما غافل باشیم؛ به خاطر تبعیت از اهواء نفسانی، به خاطر تحلیلهای غلط، به خاطر کوته بینی ها، به خاطر ترجیح دادن منافع شخصی یا منافع کوتاه مدت بر منافع بلندمدت امروز شما نگاه کنید: سیاست استکبار ایجاد جنگ بین فلسطینی و فلسطینی است؛ بین عراقی و عراقی است؛ بین مسلمانِ شیعه و مسلمانِ سنی است؛ بین جامعه ی عربی و غیر عربی است. این، سیاستهای آشناست. این را اول باید همه علاج کنند. ما به سهم خود، وحدت را بین امت اسلامی یک ضرورت می دانیم. امسال را هم سالِ «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» اعلام کردیم.. ». (بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار کارگزاران نظام ، 86/1/17)
در توضح بیشتر شرایط خارجی باید گفت: انسجام اسلامی از دو منظر قابل بررسی باشد. اولاً یک راهبرد یا سیاست جمهوری اسلامی ایران در تعاملات خود با جهان اسلام و ثانیاً توصیه به کشورهای اسلامی برای اتخاذ و تحکیم چنین راهبردی. واقعیت آن است که پس از حادثه 11 سپتامبر 2001 که یک نقطه عطف در استراتژی جهانی دانسته می‌شود عالم اسلام بیشتر از هر زمان به یکپارچگی و پرهیز از اختلافات داخلی نیاز داشته است. این نیاز روز به روز ضرورت بیشتری می‌یابد بویژه آن که ایجاد اختلاف راهکاری است که همواره در طول تاریخ، جواب داده است.
به خاطر داریم که نومحافظه‌کاران حاکم بر کاخ سفید، واقعه 11 سپتامبر را مقدمه تحقق یک جنگ صلیبی ساختند و براساس آموزه‌های تئوری جنگ تمدن‌ها درصدد بودند آخرین رویارویی تاریخ را برای برقراری استیلای خود در هزاره سوم رقم بزنند. آنان با بزرگنمایی خطر گروهی تندرو- که اتفاقاً زاییده سیاست‌های خود آنان بود- و تسری اندیشه‌های خطرناک این گروه به کل عالم اسلام این‌طور وانمود کردند و می‌کنند که دشمن اصلی امنیت فراگیر، مسلمانان هستند. آنان ضمناً ایده‌های دیگر خود از جمله طرح خاورمیانه بزرگ را نیز در سایه همین نگره دنبال کردند. این ماجرا البته همزمان بود با موج بیداری و گرایش جوانان به دین و معنویت ‌بویژه اسلام و همچنین فعال شدن ژئوپلتیک جهان اسلام.
استعمار نو تلاش دارد با ترویج فرقه‌گرایی و تعصب‌های ناشی از آن، جهان اسلام را از پویایی، تحول و کارآمدی بازدارد و به درون خود مشغول کند.هرچند این سیاست استعماری دارای سابقه ای کهن و سرشار از تلخیها و گرفتاریهای فراوان در جهان اسلام بوده و هست اما با استناد به شواهد فراوان، آمریکا و انگلیس از سال گذشته درپی ناکامیها در لبنان و عراق و افغانستان بر اجرای این سیاست با سرمایه گذاری هنگفت سیاسی و نظامی و خصوصاً تبلیغاتی و فرهنگی متمرکز شده اند.
طراحی عملیات انفجارهای جنایتکارانه در مراسم و اماکن مذهبی، ترور چهره ها و شخصیتهای برجسته دینی، تبلیغ نزاع بین شیعه و سنی، دامن زدن به اختلافات مذهبی و قومی در بین اقلیتهای مذهبی در کشورهای مختلف، صدور بیانیه های تکفیری و اهانت آمیز توسط آخوندهای درباری علیه پیروان دیگر گرایشهای مذهبی، موج گسترده تدوین و انتشار کتابها و جزوات تفرقه افکنانه توأم با نسبتهای دروغ به فرقه های اسلامی برای تحریک احساسات سایر مسلمانان از جمله برنامه های این سناریو می باشد. علاوه بر گروهها و گروهکهایی که در ارتباط با سازمانهای جاسوسی و امنیتی آمریکا و اسرائیل و انگلیس رسماً به اجرای این طرحها می پردازند باید گفت متأسفانه بخشی از لشکر بی جیره و مواجب این طرح خائنانه را نیروهایی تشکیل می دهند که از روی جهالت در دام توطئه های دشمنان اسلام و مسلمانان افتاده اند.
بحمدالله بسیاری از این تحریکات با هوشیاری حافظان حریم جهان اسلام ناکام ماند. به عنوان مثال موضعگیری هوشمندانه رهبر معظم انقلاب اسلامی و مرجع عالیقدر شیعی (آیت‌الله سیستانی) پس از واقعه سامره و افشای انگیزه‌های اصلی آن اهانت، آتش جنگ احتمالی شیعه- سنی را فرو نشاند.فهرست انتخاباتی ائتلاف بزرگ در عراق که فارغ از نوع مذهب و قومیت طراحی شده بود، رفتار عاقلانه و حداکثری سید حسن نصرالله در لبنان و تبدیل او به یک رهبر ملی، تدبیر بزرگان اهل سنت در مواجهه با بحران‌ها و بویژه مرزبندی با جریان انحرافی سلفی، موج محبوبیت دولتمردان ایران در ملل مسلمان و… نمونه‌هایی از توفیقات جهان اسلام و شکست این دسیسه هستند.در کنار اینها، نامگذاری سال 85 به نام متبرک پیامبر بزرگوار اسلام، در شرایطی که تبلیغ می‌شد ایران به دنبال فعال کردن هلال شیعی است از تدابیر ماندگار بوده است.اگرچه نفس مفهوم «انسجام اسلامی»‌ آن است که سال 86 و همه سال‌ها متعلق به پیامبر اعظم اسلام(ص) و متبرک از آن وجود مقدس است که اگر همه ما به نعمت هدایت مشرف شده‌ایم در سایه مجاهدت‌های اوست و همه ما صرف نظر از رنگ و نژاد و مذهب در زمره امت واحده اوییم.
جمهوری اسلامی ایران، کشورهای اسلامی و همه مسلمانان باید مراقب نغمه‌هایی باشند که به دنبال جدا کردن حساب مذهب یا فرقه خود و یا جدا دانستن حساب یک یا چند نحله اسلامی از خود است و باید به چنین اندیشه‌ای به دیده تردید بنگرند.به جای مرزبندی شیعی و سنی باید مرزبندی اصیل و انحرافی یا هشیار و منفعل پررنگ شود و حول مشترکات گرد هم بیاییم تا توطئه دشمنان امت والای پیامبر(ص) ناکام بماند.
مقام معظم رهبری: « علاج اصلی، داروی اصلی برای امروزِ دنیای اسلام، داروی «اتحاد» است؛ باید با هم متحد بشوند. علما و روشنفکران اسلام بنشینند و منشور وحدت اسلامی را تنظیم کنند؛ منشوری تهیه کنند تا فلان آدم کج فهمِ متعصبِ وابسته ی به این، یا فلان، یا آن فرقه ی اسلامی، نتواند آزادانه جماعت کثیری از مسلمانان را متهم به خروج از اسلام کند؛ تکفیر کند. تهیه ی منشور جزو کارهایی است که تاریخ، امروز از روشنفکران اسلامی و علمای اسلامی مطالبه می کند. اگر شما این کار را نکنید، نسلهای بعد از شما مؤاخذه خواهند کرد. می بینید دشمنی دشمنان را ! می بینید تلاش آنها را برای نابود کردن هویت اسلامی و ایجاد اختلاف بین امت اسلامی! بنشینید علاج کنید؛ اصول را بر فروع ترجیح بدهید.
در فروع ممکن است افراد یک مذهب هم با همدیگر اتحاد نظر نداشته باشند؛ مانعی ندارد. مشترکات بزرگی وجود دارد؛ گرد این محور – محور مشترکات – همه مجتمع شوند. مواظب توطئه ی دشمن باشند؛ مواظب بازی دشمن باشند. خواص، بین خودشان بحثهای مذهبی را بکنند، اما به مردم نکشانند؛ دلها را نسبت به یکدیگر چرکین نکنند؛ دشمنی ها را زیاد نکنند؛ چه بین فرقه های اسلامی، چه بین ملتهای اسلامی، چه بین گروههای اسلامی در یک ملت.» (بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار کارگزاران نظام ، 1386/1/17) (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 2/100100757)