وظایف ما در برابر پدر و مادر چیست؟ امام سجاد(علیه السلام) در این باره چه فرموده‌اند؟

امام

سجاد (علیه السلام) در دعای بیست و چهارم توصیه‌ها و راهکارهای فراوانی را در خصوص

چگونگی رفتار فرزندان با پدر و مادر بیان فرموده‌اند که به چند نمونه آن اشاره

می‌شود:

کانون مهر

«اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیبَه السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ، وَ

أَبَرُّهُمَا بِرَّ الاُمِِّ الرَّؤُوفِ، وَ اجْعَلْ طَاعَتِی لِوالِدَی وَ بِرِّی

بِهِمَا أَقَرَّ لِعَینِی مِنْ رَقْدَه الْوَسْنَانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ

شَرْبَه الظَّمْانِ»؛ «خدایا! چنان کن که از پدر و مادرم چنان بترسم که از پادشاه

خودکامه و به آن دو چنان نیکی کنم که مادری مهربان و رئوف[در حق فرزندان خویش]، و

فرمانبرداری از پدر و مادر، و نیکی کردن من در حق ایشان را برایم از خواب در چشم

خواب آلوده شادی آورتر، و از آب خنک در کام خشکیده گواراتر قرار ده».

تبیین و شرح

نظام عاطفی خانواده و به طور مشخص مهروزی فرزندان به پدر و مادر، عاملی مهم و اساسی

در تحکیم خانواده و همبستگی اعضای آن به شمار می‌آید. عاطفه و احساس قوی در یک محیط

صمیمی و جذاب و سالم چنان در ارضای حس مهرطلبی انسان مؤثر است که مانع هوس‌های غلط

و بیمارگونه می‌شود و از پیدایش عقده‌های پیچیده روانی جلوگیری می‌کند.

همچنین استحکام روابط خانوادگی و انس و الفت واقعی در کانون خانواده می‌تواند یک

جامعه را به یک خانواده تبدیل کند و از آن دژی محکم در برابر ناملایمات داخلی و

خارجی پدید آورد. با پیشرفت‌های گسترده جامعه بشری که محصول صنعتی شدن زندگی است،

آنچه از دیده‌ها مخفی مانده و بدان توجه کافی نشده، گسستگی روابط خانوادگی و به

وجود آمدن خلأهای بزرگ عاطفی در میان افراد است که نهایتاً منجر به فروپاشی نهاد

بزرگ جامعه خواهد شد.

فرزندانی که در حق پدر و مادر خود کم عاطفگی و بی‌احساسی پیشه می‌کنند و خود را در

هر زمان آزاد از فرمان و خواهش آن ها می‌خواهند، بی‌شک برای جامعه خویش نیز عضوی

دلسوز و از جان گذشته نتوانند بود. اگر اسلام دفاع از حریم دین و شریعت و میهن را

وظیفه هر مسلمان قلمداد کرده، مبنای قوی آن را در برابر تحکیم عواطف خانوادگی و دین

پی‌ریزی نموده است.

افزون بر این آثار اجتماعی، رعایت یا عدم رعایت حقوق پدر و مادر از طرف فرزندان بر

تربیت و اخلاق فردی آنان بسیار اثرگذار است و آثار مهیا و زنده آن در زندگی دنیایی

ایشان به وضوح آشکار خواهد شد که یا سعادت و نیکبختی است و یا شقاوت و رنج و

تیره‌روزی.

این‌چنین باش

«اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی، وَ أَطِبْ لَهُمَا کَلَامِی، وَ أَلِنْ

لَهُمَا عَرِیکَتِی، وَ اعْطِفْ عَلَیهمَا قَلْبِی، وَ صَیرْنِی بِهِمَا رَفِیقاً،

وَ عَلَیهمَا شَفِیقاً»؛ «خدایا! مرا در برابر آن دو آهسته‌گوی، خوش سخن و نرمخو

گردان. دلم را به آنان معطوف بدار و با آنان مهربان و پرشفقت قرارم ده».

تبیین و شرح

این بیان امام سجاد(علیه السلام) در واقع اشاره به مقام و مرتبه خاص پدر و مادر

دارد که بر فرزندان رعایت و حرمت گزاری آن لازم و ضروری است. وظیفه فرزندان فقط

تأمین آسایش مادی و ظاهری والدین نیست که اگر بود چنان مشکل و دیریاب نبود.

نرمخویی، خوش‌سخنی، تواضع و به جای آوردن برترین و زیبا‌ترین ادب‌ها در قبال پدر و

مادر، به خصوص در شرایط سست و شکننده شدن روابط عاطفی، بسیار ضروری و به همان

اندازه سخت و پرزحمت است.

فرزندان حتی در بدترین وضعیت نباید حرمت پدر و مادر خویش را نادیده بگیرند و اسباب

خواری و ذلت آن ها را فراهم نمایند. باید توجه داشت که در تعالیم دینی آنچه درباره

فروتنی و خاکساری در برابر پدر و مادر ذکر شده، جز در شأن امامان معصوم(علیهم

السلام) و یا عالمان بزرگ وارد نشده است و این حاکی از عظمت مقام ایشان نزد خداوند

و جبران‌ناپذیر بودن زحمات و رنج‌های آنان است.

باید ببخشید

«اللَّهُمَّ وَ مَا تَعَدَّیا عَلَی فِیه مِنْ قَوْلٍ، أَوْ أَسْرَفَا عَلَی فِیه

مِنْ فِعْلً، أَوْ ضَیعَاهُ لِی مِنْ حَقٍّ، أَوْ قَصَّرا بِی عَنْهُ مِنْ وَاجِبٍ،

فَقَدْ وَهَبْتُهُ وَجُدْت بِهِ عَلَیهمَا، وَ رَغِبْتُ إِلَیکَ فِی وَضْعِ

تَبِعَتِهِ عَنْهُمَا، فَإِنی لَا أَتَّهِمُهُمَا عَلَى نَفْسِی، وَ

لَاأَسْتَبْطِئُهُمَا فِی بِرِّی، وَ لَاأَکْرَهُ مَا تَوَلَّیاهُ مِنْ أَمْرِی یا

رَبِّ»؛ «خدایا! هرگاه با من به تندی سخن گفته‌اند، یا رفتار نابجایی داشته‌اند، یا

حقی از من را تباه نموده‌اند، یا در وظیفه خویش نسبت به من کوتاهی

کرده ‌اند، این همه را من بر ایشان بخشیده‌ام و

بدین‌سان بزرگشان داشته‌ام؛ من از تو می‌خواهم که پیامد‌های بد اعمالشان را از آنان

برداری، که من ایشان را در رابطه با خود محکوم نمی‌دانم و در نیکی کردن به خود سست

و کند رفتارشان نمی‌شمارم و نگران نیستم که کارهای مرا عهده‌دار بوده‌اند؛ ای

پروردگار من!».

تبیین و شرح

پدر و مادر، خواه ناخواه، در مسیر تربیت فرزندان خود و سرپرستی مادی و معنوی آن

ها، گاه دچار خطاها و رفتارهای ناهنجاری می‌شوند و کوتاهی

هایی از آن ها سر می‌زند. نگاه فرزندان به این

تقصیرها باید عذرپذیرانه و توأم با گذشت و چشم‌پوشی باشد و هرگز به روی پدر و مادر

خویش نیاورند که چه باید می‌کردند و چه‌ها نکردند که می‌بایست می‌کردند.

بالاتر اینکه به پاس‌داشت سال‌ها رنج بی مزد و سعی بی‌منت

آن دو موجود عزیز، در حق آنان دعا کند و از خدا بخواهد که تبعات بدی

های احتمالی آنان را از ایشان بردارد و با آمرزش خود، بر درجات بهشتی و

معنوی آنان بیفزاید. چنین شیوه رفتاری باعث می‌شود رابطه محبت و دوستی میان فرزندان

و والدین پیوسته و ناگسستنی باقی بماند و موجبات دلخوری و ناراحتی در سایه لطف

پروردگار، برای همیشه از میان برداشته شود و صمیمیت‌ها به چندین برابر افزوده گردد.

چه

قصاصی

«أَینَ إِذاً یا إِلهِی طُولُ شُغْلِهِمَا بِتَرْبِیتِی؟! وَ أَینَ شِدَّه

تَعَبِهِمَا فِی حِرَاسَتِی؟!

وَ أَینَ إِقْتَارُهُمَا عَلَى أَنْفُسِهِمَا لِلتَّوْسِعَه عَلَی؟! هَیهاتَ مَا

یسْتَوْفِیانِ مِنِّی حَقَّهُمَا، وَ لَاأُدْرِکُ مَا یجِبُ عَلَی لَهُمَا، وَ لَا

أَنَا بِقَاضٍ وَظِیفَه خِدْمَتِهِمَا»؛ «معبود من! اگر بدی

های آنان را تقاص کنم پس آن تلاش‌های طولانی‌شان برای من، و آن رنج طاقت

سوزشان در نگاه‌داری من، و آن سخت‌گیری‌شان بر خود برای

آسایش من، چه خواهد شد؟ نه، هرگز نتوانند تمام حق خود را از من دریافت کنند و من

نتوانم آنچه را در قبال ایشان بر عهده من است، به شایستگی بگذارم و بار خدمتشان را

به نیکی بر دوش کشم».

تبیین و شرح

در مقایسه‌ای کوتاه میان آنچه پدر و مادر برای آرامش و امنیت فرزند خود هزینه

کرده‌اند – که اگر نمی‌کردند زیان‌های جبران‌ناپذیری متوجه سعادت دنیا و آخرت

فرزندان می‌شد – و میان کوتاهی ها و تقصیرهای ایشان، ما را

به این نتیجه می‌رساند که با حکم وجدان باید همواره در برابر آن دو فرشته رحمت

الهی، کوچکی و فروتنی پیشه نماییم و یک لحظه از وظیفه خدمتگزاری به آنان غفلت

نکنیم.

راستی فرزندانی که چون به سن رشد و توانایی می رسند، خیال

انتقام گیری از پدر و مادر را در سر می

پرورانند و به جبران سهل انگاری

های ایشان بر آنان سخت می گیرند و رنج‌شان می

دهند، یا آنان را به دادگاه عدل خداوند حواله می

کنند، آیا می توانند آن همه عمر بر باد رفته پدر و مادر در

نگهداری و تربیت خود را به ایشان بازگردانند و بر تمام زیان

های مالی و جانی ایشان در راه آسایش فرزند، چشم فرو ببندند و با ناسپاسی

تمام، ‌ادعای حقوق از دست رفته کنند؟

بی شک اگر تمام عمر و سرمایه مادی و معنوی فرزندان در راه

خدمتگزاری به پدر و مادر صرف گردد و تمام کوتاهی های آنان

نادیده گرفته شود باز هم اندکی از حقوق هنگفت آنان ادا نشود و هیچ بار منتی متوجه

آنان نگردد؟

آخر اینکه فرزندان هستی و وجود خود را مدیون پدر و مادراند و این با هیچ کاری، حتی

جان سپردن در راه آسایش و امنیت و سلامت آنان، قابل تلافی و جبران نیست. حال تو خود

حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

چشم امید

«اللَّهُمَّ لَاتُنْسِنِی ذِکْرَهُمَا فِی أَدْبَارِ صَلَوَاتِی، وَ فِی إِنَىً

مِنْ آناءِ لَیلِی، وَ فِی کُلِّ سَاعَه مِنْ سَاعَاتِ نَهَارِی. اللَّهُمَّ صَلِّ

عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اغْفِرْ لِی بِدُعَائِی لَهُمَا، وَ اغْفِرْ لَهُمَا

بِبِرِّهِمَا بِی مَغْفِرَه حَتْماً، وَ ارْضَ عَنْهُمَا بِشَفَاعَتِی لَهُمَا

رِضَىً عَزْماً،

وَ بَلِّغْهُمَا بِالْکَرَامَه مَوَاطِنَ السَّلَامَه»؛ «خدایا! از خاطرم مبر که پس

از نمازهایم، و در هر لحظه از شب و در هر ساعت از روزم، به یاد آنان باشم. خدایا بر

محمد و آل محمد و خاندانش درود بفرست و به دعایم در حق ایشان مرا بیامرز، و آنان را

به سبب نیکی کردنشان به من، به آمرزش بایسته، ببخشای، و به شفاعت من از آنان خشنود

باش، و با کرامت خود، آن دو را به سلامت و رستگاری برسان».

تبیین و شرح

پدر و مادر از حق‌دارانی هستند که خداوند فراموش کردنشان و از یاد بردنشان را هرگز

روا نداشته، زیرا ایشان سرچشمه های واسطه ‌تمام خیرات و

برکات و نعمت هایی هستند که در طول زندگی به ما می

رسد و در واقع فراموش کردنشان و بی توجهی به آن

دو، از یاد بردن بزرگترین نعمت های الهی و ناسپاسی در

مقابل پروردگار هستی آفرین و حیات بخش است و معلوم است که چنین فراموشی

ای چه تبعات سنگین و تنگناهای سختی را پیش روی آدمی می

نهند. یاد کردن پدر و مادر در هر لحظه از ساعات شب و

روز، ذکر خدا گفتن است که رویگردانی از آن به تعبیر قرآن «مَعیشَه ضنَک؛ زندگی تنگ

و ناگوار» ‌در پی می آورد؛ پیش از عذاب آخرت، دنیای شخص را

با فلاکت و نکنبت مواجه می سازد.

یاد کردن پدر و مادر به دعا کردن و دستگیری و اطلاع از حال و روز آنان، رحمت و

مغفرت خداوند را شامل حال فرزندان قرار می‌دهد و آنان را به مراتب بالایی از تقرب

می‌رساند. پس، فرزندان اگر راحت جان و جهان خویش را هم طالب باشند، راهش نیکی کردن

به پدر و مادر و هواداری از آن هاست، به

خصوص در دوران فرتوتی و ناتوانی ایشان، که بیش از هر وقت دیگر به توجه و

یاری فرزندان نیازمندند و به آنها چشم امید دارند.