چرا در آيه اي از قرآن آمده كه روز قيامت از انس و جن سوال نمي شود؟

خداوند در آيه 39 سوره الرحمن مي فرمايد: «فَيَوْمَئِذٍ لا يُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ» در آن روز، هيچ انس و جنّى از گناهش پرسيده نشود.
اما در آيات ديگر آمده: «فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ» پس به پروردگارت سوگند كه از همه آنان خواهيم پرسيد.[1] و در آيه اي ديگر: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ» .و آنان را باز داريد، كه آنان بازخواست خواهند شد.[2] اين دو دسته گرچه شايد در نگاه اول با هم تضاد داشته باشند، اما در اصل هيچ تضادي ميان آنها نيست، چرا هر يك مربوط به يكي از جايگاه هاي قيامت است. روز قيامت روزي بسيار طولاني است و موجودات از مواقف و جايگاه هاي مختلفي عبور مي كنند، طبق برخي روايات اين مواقف 50 موقف است. در برخي از اين جايگاه ها هيچ سوالي از موجودات نمي شود؛ در برخي مواقف مهر بر دهان انس و جن گذاشته مي شود تا اعضاي بدنشان شهادت دهند: « الْيَوْمَ نخَْتِمُ عَلىَ أَفْوَاهِهِمْ وَ تُكلَِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَ تَشهَْدُ أَرْجُلُهُم بِمَا كاَنُواْ يَكْسِبُون»[3]؛  در برخي جايگاه ها براي توبيخ و سرزنش آنها دقيقا از آنها پرسش مي شود؛[4] در برخي از مواقف انسان ها با يكديگر به مخاصمه و دفاع بر مي خيزند: « يَوْمَ تَأْتىِ كُلُّ نَفْسٍ تجَُدِلُ عَن نَّفْسِهَا[5]«[6] بنابراين در جايگاه هاي مختلف برخوردهاي متفاوتي صورت مي گيرد و هر آيه مربوط به يكي از اين صحنه هاست. در صحنه اي كه آيه 39 سوره الرحمن تصوير مي كند، سوالي از موجودات نمي شود چرا كه سيماي آن ها حقيقت را بيان مي كند. در واقع سوال زباني از آنها نمي شود. همانطور كه در آيه بعد براي توضيح اين عدم سوال مي فرمايد: «يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمَاهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاصىِ وَ الْأَقْدَام»[7] يعني از آنها سوال نمي شود چون از سيمايشان شناخته مي شود. در واقع اين آيه را بدون واو عطف آورده تا نشان دهد كه اين آيه پاسخ همين پرسش است كه ممكن است در ذهن انسان شكل بگيرد كه چرا از موجودات سوال نمي شود و خداوند نيز در پاسخ فرموده: از آنها سوال نمي شود چون مجرمان و مومنان از چهره شان شناخته مي شوند. [8]

پي نوشت:
[1] .حجر، 92
[2] .صافات، 24
[3] . امروز بر دهانهاى آنان مُهر مى‏نهيم، و دستهايشان با ما سخن مى‏گويند، و پاهايشان بدانچه فراهم مى‏ساختند گواهى مى‏ دهند. يس،65
[4] . متشابه القرآن و مختلفه، ابن شهرآشوب مازندرانى محمد بن على، انتشارات بيدار، 1410ق، ج‏2، ص: 105؛ مجمع البيان في تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو،1372ش، ج‏9، ص: 312
[5] . روزى كه هر كس مى‏ آيد (تنها) از خويشتن دفاع مى ‏كند. نحل،111
[6] . تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية،1374ش، ج‏23، ص: 155
[7] . تبهكاران از سيمايشان شناخته مى‏ شوند و از پيشانى و پايشان بگيرند.الرحمن،41
[8] . الميزان في تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم،1417ق،  ج‏19، ص: 107