اولین نتیجه توقف چرخش سانتریفیوژهای ایران، در چرخ زندگی مردم ایران و دسته و پنجه نرم کردن با کمبود انرژی در سال‌های آتی، آلودگی هوا و وابستگی به کشورهایی خواهد بود که چندسالی است “دارو” را هم از بیماران ما دریغ کرده و خواهند کرد.با این نگاه صرفا انرژی محور -بدون نظر گرفتن مزیت‌های سیاسی، امنیتی و استراتژیک انرژی هسته‌ای-، پیگیری توسعه برنامه هسته­‌ای برای ایران نه تنها مهم، که یک ضرورت است؛ و تیم مذاکره‌کننده ایران با پایداری در برابر زیاده‌خواهی‌های غرب و کوتاه نیامدن از اصول و اهداف نظام، این مسیر را دنبال می‌کند.

نهم فوریه سال 2003 بود که برنامه هسته‌ای ایران به مدار توجه کشورهای غربی وارد شد. در این سال رئیس جمهور وقت ایران وجود سایت نظنز و برخی دیگر از تأسیسات هسته­‌ای ایران را اعلام کرد و آژانس بین­‌المللی انرژی اتمی را برای بازدید از آنها دعوت کرد.

دکتر محمد البرادعی، مدیر کل وقت آژانس چندی بعد به همراه تیمی از بازرسان آژانس وارد تهران شده و از تأسیسات اتمی بازدید کردند. آقای البرادعی بعد از این بازدید در ماه ژوئن سال 2003 در گزارشی اعلام کرد که بازرسی‌ها نشان داده که «ایران برخی از مواد و فعالیت‌های اتمی خود را گزارش نداده است» و خواستار همکاری تهران شد. از همینجا بود که کشورهای غربی جنجال­‌آفرینی بر سر برنامه هسته­‌ای ایران را آغاز کرده و همین گزارش را دست­اویز فشار بر تهران برای برنامه هسته­‌ایش قرار دادند.

در اینجا ذکر دو نکته درباره گزارش آقای البرادعی لازم است. اول اینکه در این گزارش به هیچ عنوان اعلام نشده بود که ایران مفاد معاهده منع تکثیر سلاح­‌های اتمی را نقض کرده است، حال آنکه کشورهای غربی به رهبری آمریکا در واکنشی عجولانه این گزارش را سندی بر وجود جنبه‌های نظامی احتمالی در برنامه هسته­‌ای ایران در نظر گرفتند.

نکته دوم اینکه گزارش سال 2003 آژانس بر قصورات ایران در اجرای قراردادهای پادمانی این نهاد نظارتی سازمان ملل متحد تأکید می­کرد که آن هم حتی خود آژانس بیش از آنکه آن را ناشی از انحراف برنامه هسته­‌ای ایران به سمت مقاصد نظامی ببیند منعکس­‌کننده اختلاف تفسیر دو طرف (یعنی ایران و آژانس) از اجرای قرارداد پادمان می­دانست.

به عنوان مثال درباره سایت هسته­‌ای نطنز آژانس مدعی بود ایران می­‌بایست طبق قراردادهای پادمان ایجاد این تأسیسات اتمی را اعلام می‌کرد، حال آنکه ایران می­گفت طبق «پادمان جامع بین ایران و آژانس» که تنها سند الزام‌‌آور حقوقی قبل از امضای پروتکل الحاقی برای جمهوری اسلامی ایران است، تهران تنها موظف است 180 روز قبل از تزریق مواد به تأسیسات هسته­‌ای خود آژانس را از وجود تأسیسات مورد نظر مطلع سازد.

ایران وجود سایت نطنز را در تابستان سال 1381 به آژانس اعلام کرد و در زمستان سال 1381 (فوریه 2003) این سایت مورد بازدید مدیر کل وقت آژانس قرار گرفت. گازدهی به تأسیسات نطنز یکسال بعد از گزارش ایران به آژانس در تابستان سال 1382 با حضور رسمی بازرسان بین‌المللی صورت پذیرفت که این به معنای آن بود که ایران حتی 6 ماه پیش از موعد به تعهداتش عمل کرده بود.

از بحث جدال­‌های سیاسی بین ایران و آمریکا و متحدان این کشور درباره برنامه هسته­‌ای ایران که بگذریم یک سوال که ما به عنوان مردم ایران باید از خود بپرسیم این است که آیا این کشور با توجه به هزینه‌­های هنگفت سیاسی و اقتصادی که کشورهای غربی به حق یا ناحق برای پیگیری این برنامه تحمیل می­‌کنند اصلاً نیازی به انرژی هسته­‌ای دارد یا خیر و آیا ادامه این برنامه در راستای منافع ملی ایران است؟

این گزارش نگاهی به همین موضوع از چندین جنبه است که آیا پیگیری انرژی هسته‌­ای با توجه به هزینه­‌های ضمیمه شده به آن، برای ایران که کشوری سرشار از منابع انرژی است مقرون به صرفه است و یا اینکه ایران بهتر است به سایر منابع انرژی خود متکی باشد و دست از تلاش برای دست­یابی به انرژی هسته­‌ای بردارد.

. در اینجا ذکر این نکته هم ضروری است که بحث اصلی آمریکا و متحدان این کشور هم همین است که ایران با توجه به منابع نفتی و گازی غنی که در اختیار دارد، نیازی به رآکتورهای هسته‌­ای برای تأمین انرژی خود ندارد: استدلالی که در نگاه اول، معقول به نظر می­‌رسد، اما در نگاهی عمیق‌­تر رنگ می‌­بازد.

ایران دارای ۱۰ درصد از منابع نفتی جهان و ۱۵ درصد از گاز جهان می‌باشد. ایران دومین صادر‌کننده بزرگ نفت اوپک و چهارمین تولید‌کننده نفت در جهان است.

آیا رآکتورهای هسته­‌ای برای ایران ضروری هستند؟

چنانکه گفتیم پاسخ کشورهای غربی به این سوال منفی است چون طبق استدلال آنها ایران با در اختیار داشتن منابع انرژی فسیلی نیازی به استفاده از رآکتورهای اتمی ندارد. اما این استدلال از چند جهت نادرست است.

اول اینکه، بسیاری از کشورهایی که صاحب منابع غنی انرژی فسیلی هستند، مانند انگلیس و روسیه که هر دو صادرکننده نفت هم به شمار می­روند بخش اعظم نیازهای انرژی خودشان را از طریق رآکتورهای اتمی تأمین می­‌کنند.

نیروگاه هسته‌­ای«لنینگراد» در روسیه

طبق اعلام سایت «انجمن هسته‌­ای جهانی» در کشور روسیه در سال 2012 میزان کل الکتریسیته تولید شده در نیروگاه­‌های هسته­‌ای برابر 177.3 تتراوات ـ ساعت بوده که برابر با 17.78 درصد از کل برق تولیدی این کشور است. کشور انگلیس نیز تا سپتامبر سال 2014 شانزده رآکتور اتمی دارد که حدود 18 درصد از کل نیاز برق این کشور را تأمین می­کند (منبع: : سایت انجمن هسته‌­ای جهانی)

از طرف دیگر، بسیاری از کشورهای دیگر مانند آلمان، فرانسه و ژاپن که از ذخایر گازی یا نفتی برخوردار نیستند هم علی­رغم داشتن استطاعت مالی، استفاده از انرژی هسته‌­ای را برای افزایش واردات نفت و گاز کنار نگذاشته­‌اند.

در حال حاضر 16 کشور دنیا برای تأمین دست­کم یک چهارم از نیازهای الکتریسته خود به انرژی هسته‌­ای وابسته هستند. این شکل وابستگی روزافزون به انرژی هسته­‌ای برای تولید الکتریسته را طی بیش از چهل سال نشان می­دهد. محور عمودی این جدول میزان تولید انرژی بر حسب تتراوات ساعت (TWh) در یک سال مالی را نشان می­دهد و محور افقی سال‌های مالی از سال 1971 تا سال 2012 (منبع: سایت انجمن هسته‌­ای جهانی)

تا فوریه سال 2014، 434 راکتور با ظرفیت تولید 380 هزار مگاوات برق در سراسر جهان به ثبت رسیده‌اند. 70 راکتور دیگر با ظرفیت تولید 75 هزار مگاوات برق در دست ساخت‌اند و 173 راکتور دیگر نیز در آستانه آغاز عملیات احداث قرار دارند. گزارش «انجمن هسته‌ای جهانی» در ژانویه 2014 حاکی از آن است که بیش از 45 کشور در جهان فعالانه از برنامه­‌های انرژی هسته‌­ای استفاده می‌کنند.

بین سال‌های 1974 که ایران اولین قرارداد خود برای ساخت رآکتورهای هسته­‌ای را آغاز کرد تا سال‌های جاری، استفاده از رآکتورهای اتمی برای تولید برق تا 12 برابر افزایش یافته است.

بنابراین این استدلال آمریکا و کشورهای هم­‌پیمان آن که ایران با توجه به منابع نفتی و گازی نیازی به استفاده از انرژی هسته‌­ای ندارد استدلالی است که دست­کم باید گفت برای هیچ کشور دیگری به کار برده نمی­‌شود چرا که در حال حاضر اکثر کشورها و از جمله منتقدین برنامه هسته‌­ای ایران تردیدی در برنامه‌­ریزی برای استفاده از این منبع برای تأمین نیازهای انرژی­شان ندارند.

نیروگاه هسته­‌ای «بلویل» در فرانسه دارای دو رآکتور هسته­‌ای بزرگ است

نکته دوم که باید در این میان به آن توجه کرد این است که حتی در اختیار داشتن نفت و گاز به اندازه چند برابر مقدار فعلی باز ایران را از تلاش برای دست­یابی به انرژی هسته‌­ای معاف نمی­کند چرا که منابع نفتی و گازی اصطلاحاً جزو «منابع تمام­‌شدنی» هستند و اقتصادهای متکی به منابع تمام­‌شدنی لاجرم روزی به پایان خواهند رسید. بنابراین، حتی کشورهای صاحب منابع عظیم نفتی و گازی باید به دنبال راهی باشند تا با استفاده از«منابع جایگزین انرژی» مصرف این منابع تمام­‌شدنی را تا حد ممکن کاهش دهند و استفاده بهینه از آنها در موارد مقتضی را در دستور کار قرار دهند.

در ادامه این بحث خواهیم دید که نیاز ایران به منابع جایگزین انرژی با توجه به دلایل اقتصادی، محیطی و حتی اجتماعی مسأله­‌ای آشکار و غیرقابل تردید است. ما پیش از پرداختن به هر کدام از این دلایل، عواملی کلی دخیل در لزوم تلاش برای برخورداری از منابع جایگزین انرژی را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

1-1- ملاحظات کلی دخیل در پیگیری منابع جایگزین انرژی در ایران

همان­طور که می­دانیم بسیاری از کشورهای صادرکننده عمده نفت، از جمله ایران جزو کشورهای در حال توسعه محسوب می­شوند. مشکلی که این کشورها با آن روبرو هستند این است که باید بدون در اختیار داشتن ابزارهای لازم نظیر اقتصادهای در حال رشد سریع، برخورداری از سرمایه­‌گذاری­‌های کلان و امکانات زیرساختی قوی و متناسب نیازهای جمعیت­‌های رو به ازدیاد خود و به ویژه روند تقاضای صعودی انرژی در تمامی بخش­‌های خانگی و صنعتی داخلی را تأمین کنند.

اما از طرف دیگر، نفت ثروت ملی ایران و سایر کشورهای صادرکننده این محصول به شمار می­رود و اقتصاد ملی این کشورها تا اندازه زیادی به صادرات آن بستگی دارد. در عین حال، همان­طور که می­دانیم، نفت یک منبع غیرتجدیدپذیر انرژی به شمار می­رود، یعنی هنگامی که این ماده تولید و صادر شد دیگر نمی­توان آن را مجدداً تولید کرد.

بر اساس این دو اصل، هیچ عقل سلیمی نمی­‌پذیرد که ایران و سایر کشورهای صاحب منابع نفتی، صادرات بی‌­رویه سرمایه­‌های ملی خود، بدون امیدواری به دریافت منافع درازمدت و پایدار را در دستور کار خود قرار دهند. در نتیجه در صورتی که برنامه­‌ای برای متنوع کردن منابع انرژی در این کشورها وجود نداشته باشد آنها بایستی منتظر وقوع بحران­‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی در آینده باشند.

در اینجا توجه به یک نکته مهم دیگر نیز ضروری است و آن نقش امنیت انرژی در رهبری جهان در سال‌های آینده است. متخصصان علم آینده‌پژوهی و علوم استراتژیک، آینده جهان را در گرو موضوع انرژی می­دانند و استدلال می­‌کنند در سالهای پیش رو کشوری می ­تواند در زمره قدرت­های جهانی قرار بگیرد که از حیث منابع انرژی و امنیت تأمین آن در جایگاه بهتری قرار بگیرد.

1-2- ملاحظات اقتصادی در منابع جایگزین انرژی

60 میدان نفتی اصلی ایران قدیمی و برخی از آنها در حال فرسایش هستند. یک بررسی در سال 1998 نشان داد که از بین 60 میدان نفتی ایران، 57 عدد از آنها به مطالعات فنی، تعمیرات و فشاردهی مجدد نیاز دارند که این به 15 سال زمان و هزینه‌­ای بالغ بر 40 میلیارد دلار نیاز دارد. هم‌اکنون حدود 80٪ از میادین نفت ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارند. و بر اساس اداره اطلاعات انرژی آمریکا در 27 دسامبر 2013 چاه‌های ایران سالانه 8 تا 13 درصد از توان تولید نفت خود را از دست می‌دهند.

سکوی نفتی میدان سلمان (عکس از:شانا)

در همین حال، از دهه 1990 مصرف نفت ایران با نرخ هشدار دهنده 8 درصد در سال افزایش یافته و مجموع کل مصرف انرژی این کشور از 1.6 کادریلیون در 1980 به بیش از 5.5 کادریلیون در حال حاضر رسیده که این یک رشد 280 درصدی را نشان می­دهد. در صورتی که این روند ادامه پیدا کند، ایران طی بیست سال آینده به وارد کننده نفت خام تبدیل خواهد شد و این برای کشوری که 80 درصد از ارز خارجی‌­اش را از محل فروش نفت تأمین می­کند و برای تأمین 40 درصد از کل بودجه سالانه‌­اش به نفت وابسته است، فاجعه‌­ای عظیم خواهد بود.

با نگاهی به تجربه اندونزی، کشوری که از یک صادر کننده نفت به یک وارد کننده نفت تبدیل شد، می‌توان دریافت که امکان تکرار سناریویی مشابه برای ایران وجود دارد.

کارشناسان حوزه انرژی معتقدند ارزش یک بشکه نفت بسیار بیشتر از آن است که از آن برای تولید الکتریسیته استفاده شود. با همین استدلال باید گفت گاز طبیعی نیز ارزشی به مراتب بالاتر از سوزاندن دارد و معقول آن است که این منابع ارزشمند صرف تولید محصولاتی با ارزش افزوده بیشتر شوند. ایران در حال حاضر گام در این راه گذاشته و در حال حاضر سالانه محصولات پتروشیمی به ارزش 2.7 میلیارد دلار تولید می­کند.

از طرف دیگر، از میان انرژی­‌های شناخته شده نفت عمری کوتاه­تر از همه دارد. مطابق نتایج تحقیقات و پیش‌­بینی‌­ها، عمر نفت با محاسبه میزان ذخایر موجود بین 45 تا 68 سال خواهد بود. گاز نیز عمری تا حداکثر 150 سال دارد. با این آمارها انتظار می­رود ظرف 15 تا 20 سال آینده نیمی از ذخایر شناخته شده و قابل پیش‌­بینی نفت به اتمام رسیده باشند. این در حالی است که عمر ذخایر اورانیوم تا 500 سال پیش‌­بینی می­‌شود.

بر این اساس این نکته که عصر نفت به عنوان منبع انرژی پایه رو به پایان است امری قطعی به نظر می‌­رسد و از میان انرژِی‌­های شناخته شده تنها انرژی هسته‌­ای است که قابلیت جایگزین شدن به جای نفت را دارد. پیش‌­بینی می­شود ذخایر سنگ اورانیوم ایران توان تولید برقی معادل با 45 میلیارد بشکه نفت را داشته باشند. بنابراین آیا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است که ایران منابع نفت و گاز خود که با مشقت به دست می‌­آیند را برای تولید برق مصرف کند و به فکر استفاده از منابع جایگزین انرژی نباشد؟

ذکر این نکته نیز ضروری است که به گفته کارشناسان حوزه اقتصاد انرژی طرح فعلی ایران برای تولید 20 هزار مگاوات برق از انرژی هسته‌ای تا سال 2020 می‌تواند سالیانه 190 میلیون بشکه نفت خام و نزدیک 14 میلیارد دلار صرفه جویی ارزی را به دنبال داشته باشد.

1-3- ملاحظات زیست­‌محیطی دخیل در منابع جایگزین انرژی

ایران در حال حاضر در حال دست و پنجه نرم کردن با مشکلات زیست­‌محیطی ناشی از مصرف گاز و نفت است. جنگ 8 ساله با عراق، تحریم‌های اقتصادی، عدم توجه به مسائل محیطی در توسعه بعد از جنگ و برخی عوامل دیگر موجب شده‌­اند ایران موفقیتی در حفظ محیط زیست و پاکیزه نگاه داشتن آن نداشته باشد. با این حال، در روند حرکت جهانی به سوی توسعۀ پایدار،‌ توجه به آسیب‌های زیست محیطی ناشی از بخش انرژی‌ امری ضروری محسوب می­‌شود.

یکی از مهم‌ترین مولفه‌هایی که تولید انرژی از منابع سوخت فسیلی را در آینده با محدودیت جدی مواجه خواهد ساخت، افزایش انتشار آلاینده‌های زیست‌محیطی خصوصاً دی اکسید کربن است که اصلی‌ترین عامل ایجاد گازهای گلخانه‌ای و صدمه رساندن به لایۀ ازون است.

از سال 1359 انتشار کربن ناشی از سوخت منابع فسیلی در ایران با افزایش 240 درصدی مواجه بوده است. انتشار کربن یکی از عوامل اصلی آلودگی شهر تهران و برخی از شهرهای بزرگ کشور ایران است. مطابق برخی آمارها اثرات بلندمدت هوای آلوده سالانه به مرگ و میر دست­کم 17 هزار نفر تنها در تهران منجر می‌­شود.

هوای آلوده، به علاوه با آلوده کردن آب باران به منابع زیرزمینی و خاک نیز آسیب می­‌رساند. در همین حال، صنایع ایران که از نفت و گاز برای انرژی استفاده می‌­کنند ضایعاتی تولید می­‌کنند که با ورود به تعداد زیادی از رودخانه­‌ها و آبهای ساحلی خطر آلودگی آب آشامیدنی را به همراه دارند.

مصرف انرژی در ایران در سال ۲۰۰۷ میلادی

تمامی این مشکلات به این دلیل ایجاد شده‌­اند که منابع جایگزین انرژی، شامل انرژی آبی، انرژی خورشیدی و انرژی زمین­‌گرمایی تنها دو درصد از میزان مصرف انرژی در ایران را تشکیل می­‌دهند و مابقی نیاز ایران به انرژی از نفت و گاز تأمین می­شود.

ایران علاوه بر رآکتورهای هسته­‌ای، البته قابلیت­‌های زیادی برای تولید انرژی از سایر منابع نو و تجدیدپذیر را نیز داراست. استفاده از بیابان­‌ها، به عنوان مثال می­توانند یکی از بهترین منابع تولید انرژی­‌های نو باشند.

تولید انرژی با استفاده از پنل­‌های خورشیدی در اسپانیا

طبق گزارش «برنامه توسعه سازمان ملل» در سال 2006، پهنه‌­ای به طول و عرض 800 کیلیومتر در صحرای آفریقا اگر به پنل­‌های خورشیدی مجهز شود می­تواند انرژی تمام مردم جهان را برای مدت یک سال تأمین کند. ایران در حال حاضر چنین پهنه‌­ای را در اختیار دارد و از سال 2006 تا سال 2013 فناوری به قدری پیشرفت کرده که راندمان دریافت انرژی از پنل­‌های خورشیدی به بیش از 4 برابر افزایش پیدا کرده است.

به گفته کارشناسان محیط زیست، میزان تابش خورشیدی در هر متر مربع از خاک تنها در ایران، قسمتی از استرالیا، صحرای «الخالی» در عربستان و بخشی از صحرای آفریقا تا این اندازه بالاست و در صورتی که ایران بتواند بخشی از انرژی خود را از طریق انرژی خورشیدی تأمین کند می­تواند چشم‌­انداز امیدبخشی از لحاظ امینت انرژی در آینده داشته باشد.

نتیجه‌­گیری

فرجام سخن اینکه نگاهی به چشم ­انداز انرژی جهان نشان می‌­دهد در حال حاضر برنامه­‌ریزی برای استفاده از انرژی هسته‌­ای جایگاهی ویژه‌ای در سبد انرژی دارد. همان­طور که گفتیم تمامی کشورها و قدرت‌های بزرگ در حال حاضر در حال سرمایه­‌گذاری برای افزایش سهم انرژی هسته‌­ای در منابع تولید انرژی خودشان هستند.

مطالعات مختلف نیز بر اهمیت ادامه برنامه هسته‌­ا‌ی ایران تأکید می­‌کنند. به عنوان مثال، موسسه تحقیقاتی استنفورد در سال 1973 در یک رشته مطالعات تحقیقاتی برآورد کرد ایران تا سال 1994 به تأسیساتی هسته‌­ای با ظرفیت تولید 20 هزار مگاوات برق در سال نیاز خواهد داشت.

برای نمونه، مطالعات سال 1973 از سوی موسسه تحقیقاتی استنفورد نشان داد که ایران تا سال 1994، به تاسیسات انرژی هسته‌ای با ظرفیت تولید 20 هزار مگاوات برق در سال نیاز خواهد داشت. همچنین مطالعه ای هم که سازمان انرژی اتمی ایران انجام داده، نشان می‌دهد که در سال 2021 ایران باید مجموعا 10 هزار مگاوات معادل 12.5درصد از نیاز برق خود را از انرژی هسته ای تأمین کند.

تصویری از یک میدان نفتی در کالیفرنیای آمریکا

در چنین فضایی که آینده کشورها در جهان به موضوع انرژی گره خورده است و ایفای نقش در معادلات آینده جهانی بدون اطمینان از قرار گرفتن در جایگاهی مطلوب از حیث منابع‌ ­انرژی­‌ساز غیرممکن به نظر می­رسد. وابستگی روزافزون به منابع فسیلی انرژی در حکم واگذار کردن عرصه رقابت به قدرت­هایی است که از دیرباز در پی وابسته نگاه داشتن کشورهای ضعیف و استعمار آنها بوده‌­اند؛ این در شرایطی است که آمریکا خود را به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت تبدیل خواهد کرد تا نبض بازار این طلای سیاه استراتژیک را در دست داشته باشد و از نفت خاورمیانه بی‌نیاز.

اولین نتیجه توقف چرخش سانتریفیوژهای ایران، در چرخ زندگی مردم ایران و دسته و پنجه نرم کردن با کمبود انرژی در سال‌های آتی، آلودگی هوا و وابستگی به کشورهایی خواهد بود که چندسالی است “دارو” را هم از بیماران ما دریغ کرده و خواهند کرد. با این نگاه صرفا انرژی محور -بدون نظر گرفتن مزیت‌های سیاسی، امنیتی و استراتژیک انرژی هسته‌ای-، پیگیری توسعه برنامه هسته­‌ای برای ایران نه تنها مهم، که یک ضرورت است؛ و تیم مذاکره‌کننده ایران با پایداری در برابر زیاده‌خواهی‌های غرب و کوتاه نیامدن از اصول و اهداف نظام، این مسیر را دنبال می‌کند.

منبع تصاویر و آمار:

مشرق ۲۹ آبان ۱۳۹۳

http://www.mashreghnews.ir/fa/news/353064/چرخ-زندگی-مردم-ایران-چقدر-به-چرخش-سانتریفیوژها-وابسته-است-تصاویر