فکر و اندیشه بشر، به «ذات غیبى» او راه ندارد و به جز تحیّر و سرگردانى یا انحراف و گمراهى، بهره دیگرى نخواهد داشت. در آلا فکر کردن شرط راه است ولى در ذات حق محض گناه است
بود در ذات حق اندیشه باطل محال محض دان تحصیل حاصل «1»
ذات حق- که از آن به «هویت غیبیه»، «غیب ذات»، «مقام ذات»، «مرتبه ذات» و گاهى هم به الفاظ دیگر (مانند «عنقاء» و «غیب الغیوب») تعبیر مى شود- وجودِ صرف است؛ هیچ گونه حدّى ندارد؛ از جمیع تعیّنات- چه مفهومى، و چه مصداقى- مبرّا است؛ نه نامى دارد و نه نشانى؛ نه اسمى دارد و نه رسم و صفتى؛ نه با اسم یا صفتى مقیّد است و نه با عدم آن اسم یا صفت؛ نه با تعیّن خاصى متعین است و نه با عدم همان تعین. حتى به «اطلاق» و «عدم تعین» هم مقیّد نیست؛ زیرا «اطلاق» و «عدم تعین» نیز به جاى خود، نوعى تعیّن و قید است و مقام ذات، از آن هم منزّه و مبرّا است. امّا تعیّنات اسمى و وصفى (اسما و صفات حق)، همه از مقام ذات متأثر بوده و در مقام تجلّى به ظهور مى رسند.
از این رو راهى، به مقام ذات خداوند نیست؛ نه فکر بدان مقام راه دارد و نه عقل و نه وهم و کشف ارباب شهود. همه اینها از این مقام قاصر و در این میدان کاملًا عاجزند. اگر قدم پیش بگذارند، حیران مى شوند و یا به راه گمراهى و خطا مى روند؛ علاوه بر نرسیدن، از آن دورتر هم مى شوند: «یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً» «2».
__________________________________________________
(1). گلشن راز، شبسترى.
(2). طه (20)، آیه 110.

فکر در ذات الهى
«ادراک بشر»، به آنچه متعین است، راه دارد؛ نه به ذاتى که از همه تعین ها بالاتر است و تعین ها همه متأخر از آن، بعد از آن و مخلوق آن هستند. «اشاره» نیز بدان مقام راه ندارد؛ چه اشاره حسّى باشد و چه اشاره ذهنى، عقلى و وهمى.
چگونه مى توان به ذاتى که تعیّن ندارد، اشاره کرد؟
به همین جهت از فکر در «ذات حق» نهى شده است؛ چنان که امام على بن موسى الرضا علیه السلام مى فرماید:
«… فلیس اللَّه عرف من عرف بالتشبیه ذاته، و لا ایاه وحّد من اکتنهه، و لا حقیقته اصاب من مثله، و لابه صدّق من نهّاه، و لا صمد صمده من اشار الیه»؛
«پس، خداى را نشناخته، آن کس که ذات او را به چیزى تشبیه کرده است و به توحید او نایل نگشته، آن کس که خواسته است به کنه ذات او برسد، و به حقیقت او نرسیده، آن کس که ذات او را تصویر ذهنى نموده است و به او تصدیق نکرده است، آن کس که ذات او را حدّى قائل شده و به جانب او روى نیاورده است؛ آن کس که به ذات او اشاره کرده است …». «1» حتى اگر عقل و عشق همگام باشند و با بلند پروازى هاى خود، بخواهند به سوى مقام ذات اوج بگیرند، راه به جایى نبرده، به حیرت خواهند افتاد و بر ناتوانى و قصور خود در این میدان، با کمال شرمسارى اعتراف خواهند کرد.
سحرگاهان که مخمور شبانه گرفتم باده با چنگ و چغانه
نهادم عقل را ره توشه از مى به شهر هستیش، کردم روانه
نگار مى فروشم، عشوه اى داد که ایمن گشتم از مکر زمانه
ز ساقىّ کمان ابرو شنیدم که اى تیر ملامت را نشانه!
__________________________________________________
(1). صدوق، التوحید، (باب التوحید و نفى التشبیه)، ص 34.

نبندى ز آن میان، طرفى کمر وار اگر خود را ببینى در میانه
برو این دام بر مرغ دگر نه! که عنقارا بلند است آشیانه «1»
اهل دعا در مقام «دعا»، اهل عبادت در مقام «عبادت»، اهل ذکر در مقام «ذکر»، ارباب سلوک در مقام «سلوک» و … به ذات عینى حق، در مظاهر اسماى او روى مى آورند و از طریق اسما و صفات او، به ذات او متوجه مى شوند. به عبارتى، ذات حق را با اسما مى خوانند؛ زیرا به مقام ذات راه نیست. «2»
عنقا شکار کس نشود دام بازچین کاینجا همیشه باد به دست است دام را
خداوند از دیدگاه قرآن
قرآن کریم- که جامع ترین، دقیق ترین و رساترین تعریف ها را نسبت به خداوند متعال مطرح مى کند- او را تنها از طریق اسما و صفاتش، براى ما باز مى شناساند.
قرآن کریم در پى آن است که در حد توان، خداوند را به کامل ترین وجه از طریق اسما و صفاتش، به انسان بشناساند. از دیدگاه قرآن، خداوند گشایش بخش و دانا، «3» سریع ترین حساب گر، زنده و پاینده، «4» والا، بزرگ و داراى حقیقت، «5» صاحب شکوه و ارجمندى «6» و بى نیاز است. «7»
__________________________________________________
(1). دیوان حافظ.
(2). ر. ک: محمد شجاعى، مقالات، ج 3، صص 187- 191.
(3). بقره (2)، آیه 115.
(4). انعام (6)، آیه 62 و طه (20)، آیه 111.
(5). لقمان (31)، آیه 30.
(6). الرحمن (55)، آیه 27.
(7). اخلاص (112)، آیه 2.

آنکه دولت آفرید و دو سرا ملک دولت ها چه کار آید ورا «1»
از نظر قرآن خداوند، «متعال» است «2»؛ یعنى، او از هر چه در وهم ما آید، بالاتر است و هرگز ما نمى توانیم حقیقت او و جمال و جلال او را- آن گونه که هست- در یابیم. «3»
اى برون از وهم و قال و قیل من خاک بر فرق من و تمثیل من «4»
خداوند، یکى است و جز او خدایى نیست؛ «5» او یکتا و یگانه است «6» و هیچ چیز مثل و مانند او نیست. «7» او پادشاه راستین جهان هستى، پاک از هر عیب، سلامت بخش، مراقب بر همه چیز، عزیز، اصلاح گر، ترمیم کننده و شایسته بزرگى است «8» و او بر همه چیز قادر و توانا است. «9»
گفت صوفى قادر است آن مستعان که کند سوداى ما را بى زیان
آن که آتش را کند ورد و شجر هم تواند کرد این را بى ضرر
آن که گل آرد برون از عین خار هم تواند کرد این دى را بهار
آن که زو هر سرو آزادى کند قادر است ار غصه را شادى کند «10»
او خدایى است «بخشنده و مهربان» و این دو صفت، چنان در او
__________________________________________________
(1). مثنوى، دفتر اول، بیت 3143.
(2). طه (20)، آیه 114.
(3). انعام (6)، آیه 100.
(4). مثنوى، دفتر پنجم، بیت 3318.
(5). آل عمران (3)، آیه 18.
(6). اخلاص (112)، آیه 1 و نحل (16)، آیه 15.
(7). شورى (42)، آیه 11.
(8). حشر (59)، آیه 23.
(9). بقره (2)، آیه 284.
(10). مثنوى، دفتر ششم، ابیات 1739- 1742.

متجلّى است که تمامى سوره هاى قرآن را با آن آغاز کرده است:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»
و آن چنان خدایى است که مهربانى و بخشایش را بر خود فرض کرده است. «1» خداوند، در غایت بزرگى و عظمت است؛ اما به انسان از رگ گردن نزدیک تر مى باشد و حتى وسوسه هاى نفس او را نیز مى داند. «2»
آنچه حق است اقرب از حبل الورید تو فکنده تیر فکرت را بعید
اى کمان و تیرها برساخته! صید نزدیک و تو دور انداخته «3»
او خدایى است آمرزنده و نیرومند، «4» توبه پذیر، «5» دوستدار، «6» داراى نعمت، «7» داراى رحمت، «8» بسیار توبه پذیر «9» و داراى فضل بزرگ. «10»
وِزْر او و صد وزیر و صد هزار نیست گرداند خدا از یک شرار
پرورد در آتش ابراهیم را ایمنى روح سازد بیم را
از سبب سوزیش من سودایى ام در خیالاتش چو سوفسطایى ام «11»
خداوند، آفریننده جهان هستى و آسمان ها و زمین، «12» صاحب اختیار،
__________________________________________________
(1). انعام (6)، آیه 12.
(2). ق (50)، آیه 16.
(3). مثنوى، دفتر ششم، ابیات 2253 و 2354.
(4). غافر (40)، آیه 3؛ انفال (8)، آیه 8.
(5). آل عمران (3)، آیه 8.
(6). بروج (85)، آیه 14.
(7). غافر (40)، آیه 3.
(8). انعام (6)، آیه 123.
(9). بقره (2)، آیه 37.
(10). آل عمران (3)، آیه 74.
(11). مثنوى، دفتر اول، ابیات 544، 547 و 548.
(12). حشر (59)، آیه 24؛ انعام (6)، آیه 14.

مالک و مدبّر همه شئون و پروردگار همه عالمیان «1» است. او هیچ شریکى ندارد، نه در آفرینش و سلطنت و نه در ربوبیّت، حکم کردن، شفاعت و هیچ کمالى دیگر. «2» غیر از خداوند، هرکس نصیب و بهره اى از «کمال» دارد، از او وام گرفته است. «3»
اى همایى که همایان فرخى! از تو دارند و سخاوت هر سخى
اى کریمى که کرم هاى جهان! محو گردد پیش ایثارت نهان
اى لطیفى که گل سرخت بدید! از خجالت پیرهن را بر درید «4»
دست رحمت و قدرت الهى، گشوده است و هرگونه که بخواهد مى بخشد و روزى مى دهد. «5» هر جا که باشیم، او با ما است و به آنچه مى کنیم، دانا است. «6» در واقع به هر جا روى کنیم، خدا آنجا است. «7»
گر به جهل آییم، آن زندان اوست ور به علم آییم، آن ایوان اوست
ور به خواب آییم، مستان وییم ور به بیدارى به دستان وییم
ور بگرییم، ابر پر زرق وییم ور بخندیم، آن زمان برق وییم
ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست ور به صلح و عذر، عکس مهر اوست «8»
او خدایى است که دعاها را مى شنود و اجابت مى کند. «9»
__________________________________________________
(1). فاتحه (1)، آیه 2.
(2). انعام (6)، آیات 162، 164 و 57؛ زمر (39)، آیه 44.
(3). فاطر (35)، آیه 15.
(4). مثنوى، دفتر پنجم، ابیات 4090- 4092.
(5). مائده (5)، آیه 64.
(6). حدید (57)، آیه 4.
(7). بقره (2)، آیه 115.
(8). مثنوى، دفتر اول، ابیات 1510- 1513.
(9). غافر (40)، آیه 60.

اى دهنده عقل ها! فریادرس تا نخواهى تو نخواهد هیچ کس
هم طلب از توست وهم آن نیکویى ما که ایم؟ اوّل تویى، آخر تویى
هم بگو تو، هم تو بشنو، هم تو باش ما همه لاشیم با چندین تراش «1»