در نظام جمهوری اسلامی مبنا، معیار و شاقول سنجش اعتدالگرایی، اعتقاد به اصل نظام اسلامی و آرمانهای انقلاب و اصول تفکری حضرت امام خمینی(ره) و اصل ولایت فقیه، و توجه به منافع ملی و عمل در چارچوب قانون اساسی است. در واقع انحراف از آنها به مفهوم افراط و تفریط و خروج از اعتدال شمرده خواهد شد.

میدان رقابت های سیاسی به نوعی عرصه رقابت گفتمان ها نیز خواهد بود. در این میان انتخابات این فرصت را برای اشخاص و جریانات سیاسی فراهم می‌نماید تا آنها برای جلب افکار عمومی و کسب حمایت مردمی با تشخیص ذهنیت پنهان و آشکار جامعه و ارائه پاسخ مناسب به مطالبات اجتماعی گفتمانی را در فضای سیاسی کشور ترویج و تبلیغ کنند. در تاریخ انقلاب اسلامی تاکنون حداقل چهار خرده گفتمان (سازندگی، اصلاح طلبی، اصولگرایی و عدالت محوری) زیر چترگفتمان انقلاب اسلامی مطرح و فضای سیاسی کشور را مدتی در سیطره خود درآوردند. مروجان و طرفداران همۀ این گفتمان‌ها خود را پایبند به ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب و حضرت امام(ره) دانسته و مردم نیز با این فرض به آنها اقبال کردند. گرچه در عمل برخی از آنان ناموفق بوده و بعضا از اهداف انقلاب اسلامی فاصله گرفتند.

در این دوره از انتخابات ریاست جمهوری نیز هر یک از نامزدها و یا هر جریان سیاسی مطرح در صحنه انتخابات سعی نمود شعارهای جدیدی را برای جلب افکار عمومی مطرح و تلاش نمایند تا آن را به یک گفتمان مسلط تبدیل کنند و با ایجاد رقابت گفتمانی گوی سبقت را از رقیبان بربایند. در این میان آقای دکتر حسن روحانی با طرح شعار اعتدال و اعتدال‌گرایی پا در میدان مبارزه نهاد و توانست با پشت سر گذاشتن بقیه رقبا به ریاست جمهوری برسد. حال دولت یازدهم با ادبیاتی که اعتدال گرایی در محور آن قرار دارد، و این واژه را در برابر افراط گرایی به کار برده است وارد صحنه شده است تا با استفاده از فضایی که این ادبیات ایجاد می‌کند، بستر لازم را برای فعالیت دولت آینده خود مهیا سازد.

طبیعی است که با ورود هر مفهوم جدید در ادبیات سیاسی کشور، باید محققان و نویسندگان زوایای مختلف آن مفهوم از حیث مفهوم شناسی، چرایی پیدایی و تاثیر آن بر حوزه سیاسی را مورد بررسی قرار دهند. نگارنده نیز سعی دارد در حد مقدورات به مفهوم و چرایی طرح این گفتمان و چگونگی جلوگیری از برداشت های غلط از آن را مورد بررسی قرار دهد.

مفهوم شناسی اعتدال

از آنجایی که بسیاری از مفاهیم در حوزه علوم انسانی مثل؛ عدالت، آزادی، امنیت و اعتدال مفاهیم منعطف، ژله‌ای و نسبی هستند و در هر بستر اجتماعی و فرهنگی ممکن است معنای خاص خود را پیدا کنند، از این رو لازم است که واژه « اعتدال» با توجه به فرهنگ بومی و فضای سیاسی کشورمان مورد بررسی قرار گیرد. بدیهی است با تعریف روشن و همه جانبه « اعتدال» در چارچوب « گفتمان انقلاب اسلامی» و ارزشهای جامعه ایرانی می‌توان تا حدود زیادی جلوی برداشت‌های غلط از این مفهوم را گرفت.

اعتدال در لغت به معنای حدّ متوسط بین دو وضعیت دیگر و به طور کلی هرگونه تناسبی است که لازمه آن برقراری مساوات بین جهات مختلف است، از این رو نقطه مقابل اعتدال، افراط و تفریط نامیده می‌شود که مفهوم جامع هر دو فساد به معنای خروج از حالت اعتدال است. بنابراین، دو مفهوم «اعتدال» و «اصلاح» با یکدیگر رابطه جانشینی و هر دو با مفهوم «فساد» رابطه تقابل دارند. در ادبیات قرآنی واژگانی چون «قوام« ، «وسط» ، «قصد»، «سواء» و «حنیف» معادل «اعتدال» شناخته می‌شوند. همه این واژگان با اندکی اختلاف به وضعیت میانه و حدّ وسط اشاره دارند. جهان آفرینش از نگاه قرآن کریم به شیوهای متناسب و معتدل تصویرشده (سوره اعلی: 2) و در این میان از مراعات اعتدال در آفرینش انسان نیز به طور خاص یاد شده است. (شمس: 7). راه راست و صواب در قرآن به عنوان راه میانه از آن یاد شده است و در سوره قصص، آیه 22 از زبان حضرت موسی(ع) این آرزو بیان می‌شود که راه میانه راه درست هدایت است. حتی حضرت ابراهیم دین خویش را دین اعتدال و میانه برمی‌شمارد و از آن به حنیف یاد می‌کند، خداوند در بیان ویژگی‌های دین ابراهیمی که از اصالت خاصی برخوردار می‌باشد می‌فرماید: «ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی بلکه موحدی خالص و مسلمان بود و هرگز از مشرکان نبود» (آل عمران: 67) قرآن کریم همواره ما را به میانه روی و اعتدال دعوت نموده و از ما خواسته است که امتی وسط باشیم. آنجایی که می فرمایند: «و کذالک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا» همانگونه که شما را امت میانه ای قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر هم برشما گواه باشد.( بقره/ 143)

در روایات اسلامی نیز به پیروی از قرآن کریم از واژة قصد برای بیان اصطلاح اعتدال استفاده شده است. امیرمؤمنان علی(ع) در سخنی نغز و حکیمانه، به سنجش راست‌گرایی و چپ‌گرایی با اعتدال اندیشه پرداخته، می‌فرماید: «راست روی و چپ روی، گمراهی است و راه میانه، جادة زندگی است»(1) ایشان در حدیثی دیگر می‌فرمایند: «باید دوست داشتنی‌ترین کارها نزد تو، میانه ترین آنها در حق و گسترده ترین آنها در عدالت باشد»(3) جمله نغز و گرانمایه «لاجبر و لا تفویض بل أمر بین أمرین» (4) نیز نشان دهندة تفکر اصولی و مستقیم اعتدال در فرهنگ اصیل اسلام ناب محمدی(ص) است.

دانشمندان اخلاق برای هر خصلت روحی دو حالت افراط و تفریط در نظر گرفته و میانه روی در آن خصلت را اعتدال نامیده و آن را منشأ فضایل چهارگانه در علم اخلاق برشمرده‌اند و معتقدند انسان دارای قوای چهارگانه عقل نظری، عقل عملی، غضب و شهوت است و سعادت و کمال انسان در این است که این قوا را از افراط و تفریط دور نگه داشته و در زندگی تعادل آنها را حفظ کند. در نگاهی کلی اعتدال در اخلاق اسلامی به عنوان حالت ثبات و سلامت روح و روان آدمی یاد می‌شود که هماهنگی میان خلقیات و رفتار انسان و در نتیجه آرامش و اطمینان را در پی دارد. بنابراین هرگونه اضطراب و پیدایش صفات نکوهیده اخلاقی مانند ترس، نفاق، لجاجت، خیره سری و جهل بر اثر خروج از حالت اعتدال رخ می‌دهد. و اما آنچه که مهم است معیار اعتدال است؛ که در فرهنگ اسلامی، عقل و شرع بعنوان معیار معرفی شده و در واقع حالت اعتدال همان پایبندی به کتاب خدا و سیره پیامبر(ص) و ائمه معصومین علیهم السلام است. (ویکی فقه دانشنامه حوزوی)

چرایی اقبال به شعار اعتدال گرایی و چگونگی حفظ و صیانت از آن

اما اینکه چرا این شعار در انتخابات ریاست جمهوری یازدهم نسبت به بقیه شعارها بیشتر مورد توجه و اقبال مردم قرار گرفت را باید در نوع رفتار دولت مردان در سال های گذشته جستجو کرد. به نظر می‌رسد از دید جامعه در دولت‌های گذشته به ویژه در این هشت سال اخیر، (البته با قبول و اذهان به خدمات و زحمات فراوان انجام گرفته)، افراط گرایی، شعار زدگی، آرمان پردازی های انتزاعی و هیجانات پوپولیستی، بر عقل، منطق و خرد جمعی، در حوزه اجرایی کشور در برخی موارد رجحان یافته بود. دامن زدن به حواشی و دعواهای فرسایشی میان دولت و سایر قوا، به حاشیه راندن طیف‌هایی از نخبگان متعهد و دلسوز، نسبت دادن ضعف عملکردها به دشمن خارجی و مواردی از این قبیل، این ذهنیت را در جامعه بوجود آورد که حالا وقت آن است تا آن رویه کنار گذاشته شده و بر اساس عقلانیت، تدبیر، شایسته سالاری و بدور از افراط و تفریط و خودمحوری‌های فردی و سیاسی، امور کشور به پیش برود و سامان یابد.

اما برای اینکه این شعار و گفتمان دچار آفت نگردد و به سرنوشت برخی از گفتمان های قبلی دچار نشود. توجه به موارد زیر ضروری به نظر می‌رسد:

1- اولین مسئله اساسی در این مورد این است؛ که مبنای تشخیص اعتدال چیست؟. بدین معنا که اصولا چه اموری را افراط و تفریط و در مقابل اعتدال می‌دانیم؟ آیا هر حرکت تند و یا کند را می‌توان مصداق افراط و تفریط و حد میانی آن را اعتدال دانست؟ یا اینکه معنای اعتدال تند و یا کند رفتن نیست، بلکه به این معناست که کجا باید تند، کجا باید کند و کجا باید با احتیاط راند؟ مفهوم اعتدال یک امر نسبی و متاثر از شرایط سیاسی، فرهنگی، حقوقی و اجتماعی هر جامعه است، از این رو برای تشخیص آن نیازمند به معیار و شاقول مناسب هستیم که بر مبنای آن امور اعتدالی را از امور افراطی و تفریطی تشخیص دهیم.

در نظام جمهوری اسلامی مبنا، معیار و شاقول سنجش اعتدالگرایی، اعتقاد به اصل نظام اسلامی و آرمانهای انقلاب و اصول تفکری حضرت امام خمینی(ره) و اصل ولایت فقیه، و توجه به منافع ملی و عمل در چارچوب قانون اساسی است. در واقع انحراف از آنها به مفهوم افراط و تفریط و خروج از اعتدال شمرده خواهد شد.

2- با توجه به بند اوّل، هر جریانی که بخواهد «اعتدال» را مصادره و با رویکردهای متفاوت با اصول اساسی انقلاب، آرمان‌های حضرت امام(ره) و نظام جمهوری اسلامی آن را تعریف کند این خود خروج از اعتدال خواهد بود. لذا کسانی که اعتدال را به معنای اصلاحات می‌دانند،(4) باید به آنها یادآوری کرد که متاسفانه بخشی قابل توجهی از جریان اصلاحات نه تنها در راستای میانه‌روی حرکت ننموده، بلکه دچار تندروی‌های بسیاری نیز شده است، بطوری که این تندروی ها و افراط گری‌ها موجب خروج بخشی از اصلاح طلبان از دایره نظام طی سالهای اخیر بالاخص پس از فتنه سال 88 شده است.

3- مفهوم اعتدال به معنای محافظه کاری، سازشکاری و تسلیم در برابر باج خواهی‌های نظام سلطه و یا دست کشیدن از حقوق حقه ملت بزرگ ایران و از دست دادن استقلال و عزت نفس نیست، بلکه فرصتی جدید برای بازنگری و آسیب شناسی گذشته و پرهیز از تندروی های غیرمنطقی هزینه آفرین و حرکت در چارچوب الگوی« عزت، حکمت و مصلحت» است.

4- مفهوم اعتدال و گفتمان اعتدالگرایی نباید به معنای طرد و رد گفتمان‌های قبلی فرض شود، بلکه باید آن را به نوعی اصلاح کننده، تکمیل کننده و برآیند همه گفتمان های قبلی دانست که با درک شرایط زمانی و وضعیت موجود کشور مطرح شده است.

البته آنچه که مسلم است توفیق این گفتمان نیز باید در فرایند شکل گیری دولت و در انجام امور به منصه ظهور درآید و در عمل موفقیت آن به اثبات برسد. قطعا اولین آزمون دولت یازدهم در تحقق شعار اعتدال‌گرایی و تدبیر امور با تکیه به عقلانیت؛ تشکیل کابینه‌ی کارآمد و فراجناحی و شکل گیری قوه مجریه متعادل خواهد بود که امید است دولت اعتدال و امید در اولین گام از آن سربلند بیرون آید.

پی‌نوشت:

1. امام علی(ع) نهج البلاغه، قم، دارالهجره، بی تا، خطبه 16، ص 59.

2. ابن ابی الحدید، عبدالحمید؛ شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404 ه.ق، ج 17، ص 34.

3. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403، چاپ سوم، ج 4، ص 197.

4. مسعود پزشکیان، خبرگزاری فارس، 3 تیر 92

(چیستی گفتمان اعتدال و چگونگی صیانت از آن / شیرزاد برزگر,بصیرت،ﺳﻪشنبه 25 تیر 1392)