دوست عزیز، قدم در راه بزرگی نهاده‌اید. کسی که حتی به دنبال تحصیل یک صفت انسانی و پیشرفت معنوی باشد، کم کم از طریق پیشرفت در آن صفت در سایر زمینه‌های تعالی نیز پیشرفت می‌کند.

تواضع یکی از مهمّترین و برجسته ترین صفات انسانی می باشد که مومنان به زیور آن آراسته می گردند. از آنجایی که این ویژگی، مقدّمه برای فضائل دیگر مانند خضوع، خشیت و … می باشد، اهمیّت آن دوچندان می شود.

پاسخ به سوال شما را در ضمن نکات ذیل بیان می‌کنم:

1- تواضع حاصل یک شناخت در انسان است یعنی تا زمانی که ما به این مرحله از معرفت دست پیدا نکنیم، تواضع نمی‌تواند در ما ریشه‌دار و دائمی باشد. آن معرفتی که باید آن را پیدا کنیم و همواره در طول روز به خود تلقین کنیم تا در ما ملکه شود این است:

الف – هر خوبی و کمالی در من وجود دارد همه نعمت خدا است که به من ارزانی شده است. اگر عنایت خدا نباشد من از خود چیزی ندارم. پس چگونه خودم را برتر از دیگران بدانم در حالی که چیزی از خودم ندارم؟

ب – با هر کسی که روبرو می‌شوم احتمال دارد از من در نزد خدا محبوب‌تر باشد؛ پس چگونه خودم را بهتر از دیگران بدانم؟

ج – اگر با فردی روبرو می‌شوم که ظاهر من از او به دین نزدیکتر است دلیل نمی‌شود من از او بهتر باشم، شاید او توبه کند و عاقبت به خیر شود و من خدایی نکرده گمراه شوم، پس باید تواضع و احترام را نسبت به همه حفظ کنم.

د – بندگان خوب خدا گمنام هستند پس در همه وقت و همه جا و نسبت به همه‌ی افراد باید حالت تواضع را حفظ کنم.

هـ – هر چقدر در بدست آوردن کمالات پیشرفت کنم، باید خودم را با آنها که در این امور از من بالاتر هستند بسنجم تا خودم را ناقص بدانم و هرگز به وضعیت موجود راضی نباشم. مبادا خدایی نکرده خودم را برتر و بهتر از دیگران بدانم.

و – به همه احترام می‌گذارم زیرا همه بندگان خدا هستند. پس برای رضای خدا به همه بندگانش احترام می‌گذارم و متواضع هستم.

حاصل تک تک بندهای فوق این است: خودم را کسی ندانم و مراقب رفتارم با دیگران باشم. جهت گیری تمام اعمال کسب رضای خدای متعال است.

2- تواضع باید با توجه به معرفت و واقعی باشد نه این که سبب تفاخر من نزد دیگران یا حتی خود من باشد. اگر عمل متواضعانه من سبب بت شدنِ نفس من باشد، دیگر خدا پرست نیستم و به عبادت خود رو آورده‌ام.

3- امام باقر علیه السلام می‌فرمایند : فروتنى این است که به نشستن در پایین مجلس رضایت دهى و به هر که برخوردى، سلام کنى و مجادله را رها کنى، اگر چه حق با تو باشد. (میزان الحکمة ج 13 ص 215) ملاحظه می‌کنید که اگر از جهت معرفتی انسان روی خود کار کند می‌تواند این امور را انجام دهد.

4- امام رضا علیه السلام می‌فرمایند : فروتنى آن است که با مردم چنان رفتار کنى که دوست دارى با تو رفتار شود. (همان) این روایت هم به خوبی راه را برای ما روشن می‌کند: خودمان را جای طرف مقابل می‌گذاریم، هر انتظاری از طرف مقابل داریم، به همان ترتیب عمل می‌کنیم. از آداب معاشرت گرفته تا برخوردهای عملی و کلامی.

حضرت این مطلب را در روایت دیگری بیان می‌کنند:

امام رضا علیه السلام ـ در پاسخ به ابن جهم که از ایشان پرسید: حدّ و مرز تواضع که هرگاه بنده آن را به کار بندد فروتن است، چیست؟ ـ فرمود: فروتنى درجاتى دارد: یکى از آنها این است که انسان اندازه خود را بشناسد و با طیب خاطر خود را در آن جایگاه قرار دهد، دوست داشته باشد با مردم همان گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند، اگر بدى دید آن را با خوبى جواب دهد، خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد، و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

5- امام على علیه السلام می‌فرمایند : فروتنى با وجود رفعتِ مقام، همچون عفو و گذشت است با وجود برخوردارى از قدرت. (همان ص 216) این خیلی مهم است: انسان در جایگاهِ بلند یعنی با داشتن منصب یا مقام، باز هم بتواند متواضع باشد. این حاصل نمی‌شود مگر آنکه انسان خودش را نبیند و خودش را کسی نداند.

6- امام على علیه السلام می‌فرمایند : سه چیز است که آنها رأس فروتنیند: اینکه انسان به هر که مى رسد سلام کند، به پایین پاى مجلس رضایت دهد، و خودنمایى و شهرت طلبى را خوش نداشته باشد.(همان ص 219) ملاحظه می‌فرمایید:

کسی که متواضع است به دنبال مطرح کردن خود نیست پس می‌تواند دم در مجلس بنشیند. همچنین چون همه نعمت‌ها را از خدا می‌داند و خودش را هیچ؛ و چون دنبال عبادت و بندگی خدا است نه پرستش بت نفس، خود به خود به دنبال خودنمایى و شهرت نمی‌رود.

7- با توجه به همه‌ی این مطالب، خصوصا آنچه مربوط به معرفت و بینش انسان است، می‌توانید متوجه شوید که فرد متواضع در حال نماز و دعا چگونه است:

گدایی که هیچ ندارد و در خانه‌ی کریم بی‌نیازی رفته است. تمام حواسش در کمال ادب و احترام متوجه معبود است. مولایش هر چه کند و هر چه خواهد ، بنده با تمام اشتیاق می‌پذیرد و چون و چرا ندارد.

8- تواضع و فروتنی ثمرات زیادی دارد که به جهت عدم اطاله کلام از آن خودداری می‌کنیم. تنها همین را بگویم که تواضع تنها بر عظمت و بزرگی انسان می‌افزاید و مقام انسان را در میان عرش الاهی و مردم رفعت می‌بخشد. شما می‌توانید روایات این باب را در جلد 13 میزان الحکمه ملاحظه بفرمایید.