ابتدا به تبیین مفهوم لفظی انرژی پرداخته، سپس ویژگی های انرژی را بررسی می کنیم. در گام سوم به مقایسه ویژگی های انرژی با ویژگی های خداوند سبحان (با استفاده از منابع علم فیزیک و قرآن و استدلالهای عقلی مستفاد از منابع کلامی) می پردازیم. در نهایت مطالب را با یک جمع بندی پایان می دهیم.

تعریف انرژی
” انرژی قابلیت انجام کار را مشخص می کند، فرم های متنوعی می تواند داشته باشد و می تواند از فرمی به فرم دیگر تبدیل شود.”[1] ویژگی های انرژی
با توجه به تعریف علمی مذکور و با توجه به نکات مطرح شده در منابع علمی[2] ویژگی های شاخص مفهوم انرژی را می توان بدین گونه بیان کرد:
1. انرژی خاصیتی از ماده و مظروف آن است. ( به عنوان مثال نور خورشید که بعضی تصور می کنند بدون منشأ ماده است درحقیقت حاصل یک واکنش شیمیایی بین مواد است.)[3]2. انرژی (source) و منبع تولید کننده دارد و همواره محصول یک فرآیند فیزیکی یا واکنش شیمیایی است.
3. انرژی قابل اندازه گیری و دارای کمیت است. هر نوع انرژی با توجه به مولد آن دارای یک مقدار (بزرگی ) با واحد اندازه گیری (دیمانسیون) خاص است.
4. انرژی دامنه ی قدرت مشخص و محدودیت های مختص به خود دارد. (به عنوان مثال نور فقط به خط مستقیم سیر می کند و هیچ گاه نمی تواند از یک مانع کدر عبور کند و …
5. از همه مهمتر اینکه صور انرژی قابل تبدیل به هم هستند، بطوری که کیفیت و جنس آنها تغییر می کند. (به عنوان مثال انرژی کشایی ذخیره شده در فنر با آزاد شدن فنر تبدیل به انرژی جنبشی می شود یا انرژی پتانسیل آب پشت سد تبدیل به انرژی الکتریکی می شود) بلکه در دهه های اخیر دانشمندان بزرگی که در راس آنها انیشتین قرار دارد ثابت کرده اند که امکان تبدیل ماده به انرژی و بالعکس وجود دارد.[4]

مقایسه ویژگی های انرژی با صفات الهی
با توجه به این ویژگی ها و با مطالعه ی صفات باری تعالی در قرآن کریم و کتب اعتقادی معتبر[5] خواهیم دید این ویژگی ها با صفات حضرت حق در تناقص است؛ چون خداوند متعال، واجب الوجود، عالم، دارای اراده، پاک و منزه از هر گونه نیاز، محدودیت و نقص است اما انرژی موجودی توأم با نقص نیاز و محدودیت و فاقد علم و اراده است . پس خدای سبحان نه خاصیتی از ماده و مظروف آنست، و نه (source) و منبع و علت، و نه کمیت و محدودیت دارد، و نه متغییر و قابل تبدیل است.
قرآن کریم نیز خداوند را بی نیاز مطلق و منزه از عیب و نقص و محدودیت معرفی می کند. زیرا در یک جا می فرماید:” الله الصمد”[6] یعنی معبود بی نیاز، پس معقول نیست که نیازمند به چیزی باشد در نتیجه خداوند در هیچ ظرفی قرار نگرفته است زیرا اگر در ظرفی قرار گیرد نیاز مند آن خواهد شد. چنانکه این آیه شریفه می گوید خداوند معلول نیست و به مولد نیاز ندارد بلکه همه ی عالم نیازمند اویند و او علة العلل است . حضرت علی(ع) در تفسیر صمد فرموده اند: ” تاویل صمد آنست که او نه اسم است و نه جسم ، نه مانند دارد و نه شبیه، نه صورت دارد و نه تمثال و نه حد و حدود ، نه محل و نه مکان … نه نورانی است و نه ظلمانی نه روحانی است و نه نفسانی و هیچ مکانی گنجایش او را ندارد.”[7]

آیه اخیر و حدیثی که درباره آن ذکر شد به خوبی بیانگر تفاوت بین انرژی و خداوند است و به استدلال عقلی مذکور اشاره دارد.

و در جای دیگر آمده: ” خداوند بر هر چیزی احاطه دارد”[8] پس هیچ وسیله ای نمی تواند مقیاس اندازه گیری خداوند شود، زیرا بر هر ابزاری محیط است .
و نیز آمده: ” خداوند بر هر چیز تواناست “[9] از این آیه می توان استدلال کرد که خداوند هیچ گونه محدودیتی ندارد .
و در جای دیگر می فرماید: ” در سنت های الهی هیچ گاه تغییری نمی یابی ” زیرا سنتهای ثابت و غیر متحول فقط از وجود ثابت و غیر متبدل صادر می شود.

نکته مهم
بیان شد که نور نوعی (صورتی) از انرژی است، از ط­­­­­­­­­­رفی در قرآ ن کریم ” نور ” به خداوند نسبت داده شده است.[10] حال باید دید تفاسیر معتبر چه برداشتی از این آیه دارند.

– در تفسیر المیزان آمده است که منظور از نور ” منور “به معنی وجود دهنده ( آسمان ها و زمین) است.

” نور خدای سبحان آنست که همه نورها از آن سرچشمه می گیرد و همان رحمت عام اوست.”[11]

– و در تفسیر نور آمده: مقصود از نور روشنگری و هدایتگری است، یعنی خداوند چون نوری بی پایان، هدایتگر و راهنمای عالم است. چنانکه در پایان آیه فرمود: یهدی الله بنوره … .[12]

– در بیان دیگر این طور بیان شده که این خداست که پرتو وجودش به زمین و آسمان ها روشنی و حیات می بخشد و اگر لطفش را از آن ها دریغ کند همه چیز در زوال و خاموشی و تباهی فرو می رود و حتی اگر نور با تعریف ” هر چیزی که ذاتش ظاهر و آشکار است و ظاهر کننده غیر است ” بیان شود باز هم خداوند مصداق نور مطلق است.[13]

نتیجه اینکه مقایسه انرژی و صفات خداوند سبحان حاکی از تناقضی عمیق و گسترده است و نمی توان انرژی را با آن محدودیت ها و نواقص و ضعف ها به خدا نسبت داد؛ چرا که پروردگار عالم،کمال، قدرت و علم مطلق است، ولی انرژی با همه ی انواعش دارای کاستی هاست وهیچ نوعی ازآن قابل انطباق با خداوند جهان آفرین نیست و اگر در موردی نوعی از انرژی به او اسناد داده شد با توجه به نکات ذکر شده باید توجیه شود.

[1] دایرة المعارف جهانی (encyclopedia international ) ج6 ، ص 432.
[2] ر.ک. فیزیک هالیدی ص 163- 148 کار و انرژی.
[3] انرژی تابشی خورشید حاصل فرآیند فیسیون ( همجوشی ) بین اتم های هیدروژن (H) و تشکیل مولکول هیدروژن است (H2 ).
[4] با توجه به فرمول ( جرم ´ انرژی ) C* E=mC.
[5] به عنوان مثال درنهج البلاغه ی فیض ص 14و الاسفارج 6 ص 139 در حدیثی از حضرت علی (ع) آمده است ؛ … من قرنه فقد ثناه و من ثناه جز ئه ومن جزئه فقد جهله … ، هر کس خدا را مقرون چیز دیگری قرار دهد او را دو تا قرار داده و هر کس او را دو تا قرار داد او را تجزیه کرده وهر کس او را دارای اجزا قرار دهد نادانی کرده است … . اما انرژی هم مرکب است و هم قابل تقارن و این ویژگی با ویژگی های خداوند تناقض دارد . برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به القول السدید فی شرح التجرید ص 274 به بعد.
[6] توحید، 2.
[7] بحار الانوار ج3 ص 230.
[8] وکان الله بکل شیی محیطا – انبیا ، 126.
[9] ان لله علی کل شیی قدیر – تحریم ، 8.
[10] ” الله نور السماوات و الارض … ” – نور ، 35.
[11] نوره تعالی من حیث یشرف منه نور العالم الذی یشیر به کل شیی و هو الرحمة العامه ، المیزان ، ج 15 ، ص 122.
[12] تفسیر نور ج 8 ص185 با تصرف و تغییر.
[13] برگزیده ی تفسیر نمونه ،ج3 ص297 شرح آیه 35 سوره ی نور.