علاّمه تهرانى در کتاب گران سنگ خود «الذریعه» کتاب هاى متعدّدى از عالمان شیعه را نام مى برد که در پاسخ به کتاب منهاج السنّه ابن تیمیّه نوشته شده است، مانند:کتاب «الإنصاف فى الانتصاف لأهل الحق من الإسراف» تألیف یکى از علماى بزرگ قرن هشتم است که در سال ۷۵۷ ه. به پایان رسیده که متأسّفانه نام نویسنده آن ثبت نشده است(۱) و نسخه اى از این کتاب در کتاب خانه بزرگ ایران موجود است(۲). «إکمال المنّه فى نقض منهاج السنّه» از شیخ سراج الدین حسن یمانى مشهور به فدا حسین.
«منهاج الشریعه» تألیف دانشمند مجاهد، سیّد مهدى موسوى قزوینى متوفّاى ۱۳۵۸.
«البراهین الجلیّه فى کفر ابن تیمیّه» تألیف دانشمند فرزانه سیّد حسن صدر کاظمى متوفّاى ۱۳۵۴.
«الإمامه الکبرى والخلافه العظمى» در ۸ جلد، تألیف سیّد محمّد حسن قزوینى متوفّاى ۱۳۸۰.
و ایشان کتاب دیگرى نیز دارد به نام «البراهین الجلیّه فى رفع تشکیکات الوهابیّه» که به تازگى آن را نویسنده توانمند جناب آقاى دوانى ـ رضوان اللّه علیه ـ به نام فرقه وهّابى و پاسخ شبهات آن ها ترجمه کرده است.
حدود بیست کتاب مستقلّ از سوى علماى شیعه بر ردّ کتاب ابن تیمیّه تألیف گردیده است(۳).
کتاب هاى اهل سنّت در بطلان عقاید ابن تیمیّه
برخى از شخصیّت هاى بزرگ اهل سنّت و معاصر ابن تیمیّه، مطالب وى را به نقد کشیده و برخى دیگر کتاب هایى مستقل در بطلان نظریّات او تألیف کردند، مانند:
تقى الدین سُبکى متوفاى ۷۵۶، دو کتاب به نام هاى «الدرّه المضیّه فى الردّ على ابن تیمیّه» و «شفاء السقام فى زیاره خیر الأنام» در نقد افکار وى نوشته است.
بر کتاب «شفاء السقام» ملاّ على قارى فقیه مشهور حنفى مقیم مکه متوفّاى ۱۰۱۴، شرح محقّقانه اى نوشته که «شرح شفاء السقام» نام گرفته است.
محمّد بن ابى بکر اخنایى متوفّاى ۷۶۳ کتابى به نام «المقاله المرضیّه فى الردّ على ابن تیمیه» نوشت و با احادیث معتبر و ادلّه محکم، نظریّه ابن تیمیّه را ردّ کرد و ابن تیمیّه وقتى آن کتاب را دید پاسخى به نام «ردّ أخنائى»، بر او نوشت.
على بن محمّد سَمْهُودى شافعى مصرى متوفّاى ۹۱۱، شیخ الاسلام مدینه، کتاب گران سنگى به نام «وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى» نوشت و در باره زیارت، شفاعت، توسّل و استغاثه به حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله بحث مفصل و محقّقانه اى کرد.
افزون بر کتاب هاى یاد شده، کتاب هاى دیگرى را هم عالمان اهل سنّت در نقد افکار ابن تیمیّه نوشته اند که به برخى از آن ها اشاره مى شود:
«خیر الحجّه فى الردّ على ابن تیمیه فى العقاید» تألیف احمد بن حسین بن جبریل شهاب الدین شافعى.
«الدره المضیئه فى الرد على ابن تیمیه» تألیف محمّد بن على شافعى دمشقى کمال الدین معروف به ابن زملکانى متوفّاى ۷۲۷.
«دفع شبه من شبّه و تمرّد» نوشته تقى الدین ابوبکر حصنى دمشقى متوفّاى ۸۲۹ ه. این کتاب از مکتبه الازهریه للتراث به صورت افست چاپ شده است، و در سال ۱۴۱۸ با تحقیقات و فهارس به نام «دفع الشبه عن الرسول (ص)» چاپ شده است.
«الردّ على ابن تیمیّه» تألیف عیسى بن مسعود منکاتى.
«الردّ على ابن تیمیّه فى الاعتقادات» تألیف محمّد حمید الدین حنفى دمشقى فرغانى.
«ردّ على الشیخ ابن تیمیّه» تألیف شیخ نجم الدین بن ابى الدر البغدادى.
«رساله فى الردّ على ابن تیمیّه فى التجسیم و الاستواء والجهه» تألیف شیخ شهاب الدین احمد بن یحیى کلابى حلبى، متوفّاى ۷۳۳، معاصر ابن تیمیّه.
«رساله فى الردّ على ابن تیمیه فى مسأله حوادث لا أوّل لها» تألیف شیخ بهاءالدین عبد الوهّاب بن عبد الرحمن اخمینى شافعى، معروف به مصرى متوفّاى ۷۶۳. این کتاب با تحقیقات و شرح عبارات سعید عبد الطیف از عمان اردن، دار السراج در سال ۱۴۱۹ ه. / ۱۹۹۸ م چاپ شده است.
«رساله فى مسئله الزیاره فى الردّ على ابن تیمیه» تألیف محمّد بن على مازنى.
«سیف الصقیل فى ردّ ابن تیمیّه و ابن قیّم» تألیف تقى الدین السبکى، متوفّاى ۷۵۶، این کتاب هم در مصر چاپ شده است.
«شرح کلمات الصوفیه أو الردّ على ابن تیمیّه» تألیف محمود الغراب. و موضوع آن ردّ گفته هاى ابن تیمیّه درباره ابن عربى و صوفیّه است.
«فتاوى الحدیثیّه» تألیف احمد شهاب الدین بن حجر هیثمى مکى، متوفّاى ۹۷۴، به صورت افست از استانبول تاریخ ۱۴۱۴ ه ./ ۱۹۹۴ م، چاپ شده است.
در ردّ این کتاب، ابن آلوسى نعمان بن محمود آلوسى بغدادى، متوفّاى ۱۳۱۷ ه . کتابى به نام «جلاء العینین فى محاکمه الأحمدین» نوشته است.
«المقالات السنیّه فى کشف ضلالات ابن تیمیّه» تألیف شیخ عبد اللّه بن محمّد بن یوسف هروى معروف به حبشى مفتى هرو (یکى از مناطق صومال آفریقا) متوفّاى ۱۳۲۸. این کتاب در دار المشاریع بیروت چهارمین بار در سال ۱۴۱۹ ه . / ۱۹۹۸ م چاپ شده است.
«نجم المهترین برجم المعتدین فى رد ابن تیمیّه» تألیف: فخر ابن معلم قرشى.
پی نوشت ها:
(۱) شیخ آغا بزرگ تهرانى مى نویسد: «لم یذکر المؤلف اسمه بل ذکر فى أوّله ابن تیمیّه تعصب فی القول والخطاب فى نقضه لمنهاج الکرامه وقال بالهوى المحض وهو دأب المفلس العادم للحجه، الذاهب التایه عن المحجه.» الذریعه، ج ۱۱، ص ۱۲۲.
(۲) کتاب خانه آستان قدس رضوى در مشهد، به شماره ۵۶۴۳، کتاب خانه ملّى تهران، به شماره ۴۸۵ ع؛ کتاب خانه دانشکده حقوق تهران، به شماره ۱۳۰، به نقل از مجلّه تراثنا، شماره ۱۷، ص ۱۵۳.
(3) ر. ک: کتاب شناسى توصیفى تألیفات علماى شیعه در پاسخ به شبهات و کتاب هاى اهل سنّت، که رساله کارشناسى ارشد دانش پژوه گرامى جناب آقاى طاهر عباس از کشور پاکستان است که این جانب (نگارنده) به عنوان استاد داورِ این رساله بودم و به حقّ از بهترین رساله هایى بود که در سال هاى اخیر مشاهده کردم.