کتب اربعه شیعه عبارتند از :
1. کافی، شیخ کلینی(ره).
2. من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق(ره).
3. التهذیب، شیخ طوسی(ره).
4. الاستبصار، شیخ طوسی(ره).
توضیح بیشتر در باره این کتب :
کتاب« الکافى»، اثرى است گران قدر از ابو جعفر، محمد بن یعقوب کلینى رازى، از برجسته ترین علماى شیعه، در آغاز قرن چهارم هجرى( متوفاى 329 ق).
کتاب کافى، به زبان عربى و شامل مجموعه روایات اصول و فروع دین است که از ائمه( ع) رسیده است.
شیخ کلینى، با سفر به شهرها و روستاهاى سرزمین هاى اسلامى و ارتباط با روات احادیث و دست یابى به اصول چهارصدگانه شیعه که توسط یاران ائمه( ع)، نگاشته شده اند و با ارتباط با نواب خاص امام زمان( عج)، مجموعه اى ارزش مند و اثرى گران بها و کتابى معتبر و جامع به نگارش درآورده است.
کتاب کافى، از قدیمى ترین و معتبرترین کتاب هاى روایى شیعه مى باشد که در عصر غیبت صغرى نگاشته شده است.
این کتاب، توسط یکى از برجسته ترین روات و فقهاى شیعه نگاشته شده است که تا کنون مانند آن نگاشته نشده و در طول بیش از هزار سال، پیوسته مورد توجه و عنایت خاص علما و فقهاى شیعه قرار داشته و بزرگان شیعه در منابع مهم روایى و تألیفات ارزش مند خود به آن استناد نموده اند.
این کتاب، شامل روایات پیامبر و اهل بیت آن حضرت( ع) است که در آن، به علوم و معارف اسلامى به بهترین شکل اشاره شده و با ترتیبى زیبا ارائه شده است و فاصله زمانى کمى با اصول معتبر و اولیه شیعه دارد و علاوه بر آن، از دقت و گزیده گویى بالایى نیز برخوردار است.
شیخ مفید، در باره آن مى فرماید:« الکافی هو من أجلّ کتب الشیعة و أکثرها فائدة».
شهید اول، محمد بن مکى مى فرماید:« کتاب الکافی فی الحدیث الذی لم یعمل الأصحاب مثله».
فیض کاشانى، مى فرماید:« الکافی أشرفها و أوثقها و أتمها و أجمعها لاشتماله على الأصول من بینها و خلوه من الفضول و شینها».
شهید ثانى، مى فرماید:« الکتاب الکافی و المنهل العذب الصافی و لعمری لم ینسج على منواله و منه یعلم قدر منزلته و جلالة حاله».
علامه مجلسى، مى فرماید:« أضبط الأصول و أجمعها و أحسن مؤلفات الفرقة الناجیة و أعظمها».
شیخ کلینى، این کتاب را به درخواست یکى از دوستان خود به نگارش درآورده است. وى، در مقدمه کتاب، مى فرماید:« و ذکرتَ أن أمورا قد أشکلت علیک لا تعرف حقائقها لاختلاف الروایة فیها و أنک تعلم أن اختلاف الروایة فیها لاختلاف عللها و أسبابها و أنک لا تجد بحضرتک مَن تذاکره و تفاوضه ممن تثق بعلمه فیها و قلت إنک تحب أن یکون عندک کتاب کاف یجمع فیه من جمیع فنون علم الدین ما یکتفى به المتعلم و یرجع إلیه المسترشد و یأخذ منه من یرید علم الدین و العمل به بالآثار الصحیحة عن الصادقین علیهم السلام و السنن القائمة التی علیها العمل و بها یؤدی فرض الله عز و جلّ و سنة نبیه صلى الله علیه و آله و سلم و قلت لو کان ذلک رجوت أن یکون ذلک سببا بتدارک الله بمعونته و توفیقه إخواننا و أهل ملتنا و یقبل بهم إلى مراشدهم… و قد یسَّر الله و له الحمد تألیف ما سألت و أرجو أن یکون بحیث توخیت فمهما کان فیه من تقصیر فلم تقصر نیتنا فی إهداء النصیحة إذ کانت واجبة لإخواننا و أهل ملتنا مع ما رجونا أن نکون مشارکین لکل من اقتبس منه و عمل بما فیه فی دهرنا هذا و فی غابره إلى انقضاء الدنیا».
« برادرم! امورى را فرموده بودید که بر شما مشکل گشته و حقایق آنها را نمى دانید، چرا که روایات مختلفى در باره آنها وارد شده و اختلاف روایات نیز به دلیل اختلاف علل و اسباب آن است و کسى که بتوانى با او مذاکره و مباحثه نمایى نیز در اختیار ندارى و گفته بودى دوست دارى کتابى داشته باشى که شامل تمام علوم و معارف دین باشد و دانشجو و دانشمند نیز بتوانند به آن مراجعه نمایند و از آن، علم دین را فراگرفته و به آن عمل نمایند و آن گرفته شده از روایات صحیح از ائمه( ع) و سنت هاى پابرجایى باشد که به آنها عمل مى شود و واجبات الهى و سنت پیامبر( ص) به وسیله آنها عمل مى شود و گفته بودى که امیدوارى به یارى و توفیق خداوند این کتاب وسیله اى گردد براى مراجعه دیگر برادران و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت( ع) و موجب راهنمایى آنها گردد…
و خدا را شکر که نگارش کتابى را که درخواست نموده بودید آسان ساخت و امیدوارم که همان گونه باشد که انتظار داشتید و اگر کوتاهى در آن باشد، در خیرخواهى خود هیچ کوتاهى نکرده ام، چرا که نیت خیر براى برادران دینى و اهل مذهب حق واجب است. به امید آنکه ما نیز در ثواب کسانى که آن را فراگرفته و به آن عمل مى کنند، در این زمان تا پایان دنیا شریک باشیم.»
ساختار
کتاب کافى شامل بیش از 16 هزار روایت است که این تعداد روایت از تمام روایات صحاح سته نیز بیشتر است. روایات کافى را مى توان به طور کلى در سه بخش اعتقادات، احکام و اخلاق جاى داد.
گزارش محتوا
فهرست کلى مطالبى که در کتاب کافى مطرح شده است عبارت است از: کتاب العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، کتاب التوحید، کتاب الحجة، کتاب الایمان و الکفر، کتاب الدعاء، کتاب فضل القرآن، کتاب العشرة، کتاب الطهارة، کتاب الحیض، کتاب الجنائز، کتاب الصلاة، کتاب الزکاة، کتاب الصیام، کتاب الحج، کتاب الجهاد، کتاب المعیشة، کتاب النکاح، کتاب العقیقة، کتاب الطلاق، کتاب العتق و التدبیر و الکتابة، کتاب الصید، کتاب الذبائح، کتاب الاطعمة، کتاب الاشربة، باب الغناء، باب النرد و الشطرنج، کتاب الزى و التجمل و المروءة، کتاب الدواجن، کتاب الوصایا، کتاب المواریث، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الشهادات، کتاب القضاء و الاحکام، کتاب الایمان و النذور و الکفارات، کتاب الروضة مشتمل بر صحیفة على بن الحسین( ع) و کلامه فى الزهد، خطبة لامیر المؤمنین( ع) و هى خطبة الوسیلة، خطبة الطالوتیة، حدیث ابى عبد الله( ع) مع المنصور فى موکبه و…
ویژگى هاى کتاب کافى:
1. از ویژگى هاى مهم این کتاب، هم عصر بودن مؤلف آن با سفراى امام زمان( عج) و دست رسى داشتن وى به آنها است.
خصوصا که سفراى آن حضرت، در شهر بغداد بودند و کلینى نیز در آن شهر بوده و سال وفات وى مصادف با سال وفات آخرین سفیر امام عصر ارواحنا له الفداء، على بن محمد سمرى بوده است.
2. مؤلف، در این کتاب، مقید به ذکر کل سند تا امام معصوم( ع) است و این خود ارزش و اعتبار خاصى را به روایات کتاب مى دهد.
3. در این کتاب، روایات، به ترتیب اعتبار آورده شده اند و روایات اول هر باب، از جهت سند و اعتبار از درجه بالاترى برخوردارند.
4. این کتاب، شامل تمام علوم و معارف اسلامى است که از اهل بیت( ع) روایت شده و به دست مؤلف آن رسیده و شامل اکثر مباحث عقیدتى و فقهى است.
شرح هاى کتاب:
1. جامع الأحادیث و الأقوال، نوشته شیخ قاسم بن محمد بن جواد بن الوندى، متوفى بعد از سال 1100 ق.
2. الدر المنظوم من کلام المعصوم، نوشته شیخ على بن محمد بن حسن بن زین الدین، شهید ثانى، درگذشته به سال 1104 ق.
3. شرح ملا صدراى شیرازى، درگذشته به سال 1050 ق.
4. مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، نوشته علامه مجلسى، درگذشته به سال 1110 ق.
5. الوافی، نوشته فیض کاشانى، متوفاى 1091 ق.
حواشى کتاب:
1. حاشیه علامه مجلسى.
2. حاشیه ابو الحسن شریف فتونى عاملى متوفاى 1138 ق.
3. حاشیه سید میر ابو طالب بن میرزا بیک فندرسکى از افاضل اوایل قرن دوازدهم هجرى.
4. حاشیه شیخ زین الدین، ابو الحسن على بن شیخ حسن، صاحب معالم.
5. حاشیه شیخ محمد بن حسن بن زین الدین، شهید ثانى، معروف به شیخ محمد سبط عاملى، درگذشته به سال 1030 ق.
ترجمه فارسى:
1. تحفة الاولیاء، نوشته محمد على بن حاج محمد حسن اردکانى.
2. الصافی، شرح اصول کافى و شرح فروع کافى، نوشته شیخ خلیل بن غازى قزوینى.
خلاصه:
محمد جعفر بن محمد صفى ناعسى فارسى، این کتاب را خلاصه کرده است.
تحقیق:
بر این کتاب، تحقیقات فراوانى نگاشته شده است مانند:
1. رموز التفاسیر الواقعة فی الکافی و الروضة، نوشته مولى خلیل بن غازى قزوینى.
2. جامع الرواة، نوشته حاج محمد اردبیلى از شاگردان علامه مجلسى.
3. الفوائد الکاشفة، نوشته محمد حسین طباطبایى تبریزى.
4. البیان البدیع، نوشته سید حسن صدر.
5. رجال الکافى، حاج سید حسین طباطبایى بروجردى.
من لا یحضره الفقیه
مولف شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، از چهره هاى برجسته علماى شیعه در قرن چهارم هجرى.
موضوع
مجموعه روایات اهل بیت علیهم السلام درباره مسائل فقهى و احکام شرعى.
شیخ صدوق در این کتاب روایات فقهى را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع آورى نموده است.
ارزش و اعتبار
این کتاب یکى از ارزشمندترین منابع روایى شیعه به شمار مى آید و یکى از چهار کتاب معتبر روایى شیعه است و هر مجتهدى در اجتهاد و استنباط احکام شرعى باید به روایات آن توجه داشته باشد.
کتاب من لا یحضره الفقیه از زمان نگارش مورد توجه و استقبال علماى شیعه قرار گرفته است و پیوسته در مجموعه هاى بزرگ و کوچک روایى بر آن استناد نموده و از آن روایت نقل کرده اند.
انگیزه نگارش
شیخ صدوق این کتاب را به درخواست یکى از سادات بزرگوار شهر بلخ به نام شریف الدین ابو عبد الله محمد بن حسین معروف به نعمت نگاشته است.
او از شیخ صدوق درخواست کرده بود مانند کتاب« من لا یحضره الطبیب» محمد بن ذکریاى رازى در علم طب، او هم کتابى در علم فقه به نگارش درآورد تا مورد استفاده کسانى قرار گیرد که به علما و فقهاى بزرگ دسترسى ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعى و وظایف خود آگاه گردند.
شیخ صدوق نیز با پذیرفتن این درخواست مى فرمایند من در این کتاب بنا ندارم تا هر چه روایت شده را نقل نمایم بلکه فقط آن روایاتى را نقل مى کنم که آنها را صحیح و معتبر مى دانم و به آن فتوا مى دهم و عقیده دارم که میان من و خداوند حجت است.
مشیخه
شیخ صدوق در این کتاب فقط نام راوى اولى را که روایت را از امام علیه السلام روایت کرده آورده و در آخر کتاب یعنى در بخش« مشیخه» سند خود را به آن راوى نقل مى کند تا روایات از حالت ارسال خارج شده و اصطلاحا مسند شوند و استفاده از آن براى مراجعه کنندگان آسان تر گردد.
سبک نگارش
در قرون اولیه اسلامى فقهاى شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه علیهم السلام اکتفا مى کردند و به خود اجازه گفتن سخنى در برابر و یا در کنار سخنان ائمه معصوم نمى دادند چرا که آنان را مرتبط با مرکز وحى و معدن حکمت مى دانستند.
حتى اگر مى خواستند کتابى غیر روایى به نگارش درآورند سعى مى کردند تا از الفاظ روایات استفاده کنند و سخنى غیر از سخن اهل بیت عصمت و طهارت ننویسند.
شیخ صدوق از آخرین علماى این دوره به شمار مى آید. در تألیفات ایشان همه کتاب روایت و یا گرفته شده از الفاظ روایات است، به حدى که برخى از علماى شیعه مى گویند اگر درباره مسأله اى روایتى نیافتیم به الفاظ شیخ صدوق نیز مى توانیم استناد کنیم چرا که الفاظ ایشان همه استفاده شده از الفاظ روایات است.
بعد از ایشان از زمان شاگردشان« شیخ مفید» کم کم این سبک تغییر کرد زیرا با تغییر نیازهاى روز و هجوم شبهات و ایرادات مخالفان و دشمنان اسلام و ورود فلسفه غرب به جهان اسلام و عقاید و افکار انحرافى، علماى ما مجبور به پاسخ گویى شدند و در صدد حل آن شبهات برآمدند و شیوه اى نو در تألیفات علما و فقهاى شیعه پدیدار گشت.
مباحث
این کتاب شامل مباحث فراوان فقهى است مانند:
1- آبها و طهارت و نجاست آن
2- واجبات نماز و مقدمات آن مانند وضو و غسل و تیمم
3- احکام اموات
4- احکام نماز
5- احکام قضاوت
6- مکاسب
7- احکام ازدواج
8- احکام ارث
و مباحث و عناوین گوناگون دیگر فقهى.
منابع کتاب
شیخ صدوق در مقدمه کتاب مى فرماید من روایات این کتاب را از اصول معتبر و مشهور روایى شیعه گرفته ام مانند:
1- کتاب حریز بن عبد الله سجستانى
2- کتاب عبید الله بن على حلبى
3- کتاب هاى على بن مهزیار اهوازى
4- کتاب هاى حسین بن سعید
5- نوادر احمد بن محمد بن عیسى
و بسیارى دیگر از اصول اولیه و منابع معتبر روایى.
روایات کتاب
شیخ صدوق در این کتاب حدود 6 هزار روایت نقل کرده است که عموما در باره مباحث فقهى و احکام شرعى است.
مشیخه
یکى از بخشهاى مهم این کتاب بخش مشیخه است که در پایان کتاب آمده.
شیخ صدوق در این بخش به اسناد خود به رواتى که روایات این کتاب را از آنها نقل کرده اشاره مى کند و به این وسیله روایات فراوانى از احادیث کتاب را از حالت ارسال و بدون سند بودن خارج کرده و آنها را معتبر و مسند مى سازد.
این بخش از کتاب بسیار مورد توجه علماى شیعه قرار گرفته است و شرح هاى فراوانى نیز بر این قسمت از کتاب نگاشته اند که خود از منابع غنى و پر بار علم رجال به شمار مى آید مانند:
1- ترتیب مشیخه من لا یحضره الفقیه نوشته صاحب معالم شیخ حسن بن شیخ زین الدین، شهید ثانى( درگذشت 1011 هجرى).
2- ترتیب مشیخه من لا یحضره با شرح و بیان نوشته سید حاج میرزا محمد حسین معروف به شیخ آقا قاضى تبریزى( درگذشت 1294 هجرى).
3- شرح مشیخه من لا یحضره الفقیه نوشته محمد تقى مجلسى پدر علامه مجلسى.
4- شرح مشیخة الفقیه نوشته علامه سید حسن بن سید عبد الهادى بن سید موسى موسوى آل خراسان نجفى( متولد 1326 هجرى).
5- خیر الرجال نوشته شیخ بهاء الدین محمد بن شیخ ملا على شریف لاهیجى از علماى قرن یازدهم هجرى.
شرح هاى کتاب
بر کتاب« من لا یحضر» شرح هاى فراوانى نیز نگاشته شده که در شرح روایات کتاب و بررسى آنهاست مانند:
1- شرح من لا یحضره الفقیه به نام« روضة المتقین» نوشته مولى محمد تقى مجلسى پدر علامه مجلسى. وى این کتاب را در سال 1063 هجرى به پایان رسانده است.
2- شرح من لا یحضره الفقیه نوشته سید اجل امیر محمد صالح بن امیر عبد الواسع داماد علامه مجلسى( درگذشت 1116 هجرى).
3- شرح من لا یحضره الفقیه نوشته شیخ الاسلام و المسلمین شیخ بهایى، محمد بن حسین بن عبد الصمد حارثى همدانى( درگذشت 1030 هجرى). شیخ حر عاملى از این شرح نقل مى کند.
4- شرح من لا یحضره الفقیه به نام« معاهد التنبیه» نوشته شیخ ابو جعفر محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانى( درگذشت 1030 هجرى).
5- شرح من لا یحضره الفقیه نوشته مولى حسام الدین محمد صالح بن مولى احمد سروى مازندرانى( درگذشت 1081 هجرى).

تهذیب الأحکام
مولف
شیخ الطائفه، شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از برجسته ترین علماى شیعه در قرن پنجم هجرى( 385- 460 هجرى).
این کتاب یکى از معتبرترین مجموعه هاى روایى شیعه و سومین کتاب از کتب اربعه است و مورد قبول تمام علما و فقهاى شیعه مى باشد.
موضوع
کتاب حاضر شامل مجموعه روایات فقهى و احکام شرعى است که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام روایت شده است.
شیخ طوسى این کتاب را در شرح و توضیح کتاب«المقنعة» شیخ مفید، استاد بزرگ خود نگاشته است.
ویژگیهاى کتاب
کتاب تهذیب الأحکام شامل تمام روایات فروع و احکام شرعى است و براى فقیه و مجتهدى که بخواهد اجتهاد نماید اکثر روایات مورد نیاز را فراهم آورده است. این کتاب شامل مباحث فقهى، استدلالى، اصولى، رجالى و جمع میان اخبار به وسیله شاهد و اعتبار و بسیارى از مباحث سودمند دیگر است.
انگیزه نگارش
شیخ طوسى در مقدمه کتاب تهذیب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مى فرماید:
« یکى از دوستانم که مراعات حق ایشان بر من واجب است از من درخواست نمود تا احادیث اصحاب را جمع آورى و موارد اختلاف، تباین، منافات و تضاد میان آن روایات را بررسى نمایم زیرا خبرى نیست مگر آنکه روایتى بر خلاف آن وارد شده است و حدیثى نیست مگر آنکه در برابر آن روایتى که با آن منافات دارد نیز روایت شده.
کار اختلاف روایات به آنجا کشیده که مخالفان به ما طعنه مى زنند و این را از بزرگترین عیب هاى مذهب ما به شمار آورده اند و با این وسیله مى خواهند مذهب ما را باطل اعلام نمایند. آنها مى گویند مشایخ و بزرگان شما همیشه بر مخالفان خود ایراد مى گرفتند که شما در دینتان که با آن خدا را عبادت مى کنید اختلاف دارید و دچار اختلاف کلمه در فروع دین هستید و چنین عقیده اى را خداى دانا و حکیم اجازه نخواهد داد؛ اما خودتان نسبت به مخالفانتان بیشتر با هم اختلاف دارید. پس این اختلاف با وجود آنکه اعتراف مى کنید که دلالت بر فساد مى کند دلالت بر فساد مذهب خودتان نیز دارد…
در اینجا بود که تصمیم گرفتم درخواست آن دوست عزیز را اجابت کرده و این کتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روایات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع میان آنها را بیان کنم و احادیث صحیح و معتبر را از روایات غیر معتبر جدا سازم.
من در این کتاب، رساله استادم شیخ مفید را متن قرار داده ام و در شرح هر بخش از آن به روایات و احادیث وارده و جمع میان آنها اشاره دارم.
در آغاز، شیوه من اشاره به تمام روایات بود اعم از روایات اصحاب و مخالفین ولى بعد دیدم که در این صورت نگارش کتاب خیلى به طول خواهد انجامید لذا فقط به روایات اصحاب اکتفا کردم.»
شیوه نگارش
شیخ طوسى در این کتاب:
1- به مباحث اصول عقاید اشاره اى ندارد و فقط به بیان فروع و احکام شرعى یعنى از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات پرداخته است.
2- ترتیب عنوان هاى این کتاب همان ترتیب عنوان هاى کتاب المقنعه شیخ مفید است.
3- ادله اى که شیخ طوسى در این کتاب به آنها استدلال مى کند:
از قرآن، ظاهر، صریح، فحوا، دلیل و یا معناى قرآن است.
از روایات، احادیث قطعى مانند خبر متواتر و اخبار داراى قرائن قطعى دال بر صحت آنها است.
از اجماع، به اجماع مسلمین و یا اجماع علماى شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد.
4- شیخ طوسى به روایات مخالف اشاره کرده و به وجه جمع یا وجه فساد آنها مانند ضعف سند یا عمل اصحاب به خلاف آن نیز اشاره مى کند.
تاریخ نگارش
شیخ طوسى از سال 410 هجرى، در سن 25 سالگى شروع به نگارش این کتاب کرده است.
وى کتاب طهارت و صلات را در زمان حیات استاد خود شیخ مفید نگاشته است، یعنى تا قبل از 413 هجرى و بقیه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است.
شیخ طوسى این کتاب را قبل از کتاب استبصار نگاشته است.
منابع کتاب
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتاب هاى معتبر و نسخه هاى اصلى بوده بهره مند بوده است.
1- کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده است.
2- کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس شده بود.
این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتاب هاى معتبر روایى و نسخه هاى اصلى و اولیه، که به خط مؤلفین آنها نگاشته شده، بوده است.
روایات کتاب
این کتاب شامل 393 باب و13590 حدیث است.
سخن آقا بزرگ تهرانى
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند« الذریعه الى تصانیف الشیعه» درباره این کتاب مى فرماید:« کتاب تهذیب الأحکام نوشته شیخ الطائفه، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى است.
این کتاب یکى از کتاب هاى چهارگانه و یکى از مجموعه هاى روایى قدیمى معتبر شیعه امامیه از زمان نگارش تا زمان حاضر است.
جزء اول از نسخه اصل آن که به خط مؤلف آن شیخ طوسى است در این زمان نیز موجود است».
مشیخه
در آخر کتاب مشیخه آمده و آن سند شیخ طوسى به کتاب هایى است که از آنها روایت نقل کرده.
وى در پایان کتاب مى گوید:« هم اکنون که به یارى خداوند متعال از نگارش این کتاب فارغ گشته ام، طرق و اسنادى را که از طریق آنها این اصول و کتاب هاى روایى را روایت کرده ام به صورت مختصر مى آورم تا به این شکل روایات کتاب از حالت ارسال خارج گشته و به باب مسندات ملحق گردند».
شیخ طوسى سپس به ذکر سند خود به هر یک از روات و یا کتاب هاى آنها که در تهذیب از آنها روایت نقل کرده مى پردازد.
شرح مشیخه
بر مشیخه کتاب تهذیب شرح هایى نگاشته شده است مانند:
1- شرح علامه سید هاشم توبلى به نام« تنبیه الأریب و تذکرة اللبیب فی إیضاح رجال التهذیب».
2- شرح حضرت آیة الله بروجردى به نام« تجرید أسانید التهذیب».
3- شرح مشیخه تهذیب الأحکام نوشته حجة الاسلام سید حسن موسوى خرسان.
شرح هاى کتاب
بر کتاب تهذیب الأحکام شیخ طوسى شرح هاى فراوانى نیز نگاشته شده است که اینک به برخى از آنها اشاره مى کنیم:
1- شرح سید محمد، صاحب مدارک( درگذشت 1009 هجرى).
2- شرح قاضى نور الله شهید در سال 1019 هجرى به نام« تذهیب الأکمام».
3- شرح مولى عبد الله شوشترى( درگذشت 1021 هجرى).
4- شرح شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانى( درگذشت 1030 هجرى).
5- شرح مولى محمد امین استرآبادى( درگذشت 1036 هجرى).
6- شرح عبد اللطیف جامعى شاگرد شیخ بهائى( درگذشت 1050 هجرى).
7- شرح مولى محمد تقى مجلسى اول( درگذشت 1070 هجرى).
8- شرح مولى محمد طاهر بن محمد حسین شیرازى قمى( درگذشت 1098 هجرى).
9- شرح محقق شیروانى داماد علامه مجلسى( درگذشت 1099 هجرى).
10- شرح علامه مجلسى به نام« ملاذ الأخیار»( درگذشت 1111 هجرى).
حاشیه بر کتاب
بر این کتاب حاشیه هاى گوناگونى نیز نگاشته شده است مانند:
1- حاشیه قاضى نور الله شوشترى 2- حاشیه وحید بهبهانى 3- حاشیه آقا جمال الدین خوانسارى 4- حاشیه شیخ حسن صاحب معالم 5- حاشیه میرزا عبد الله افندى صاحب ریاض 6- حاشیه علامه مجلسى 7- حاشیه سید میرزا محمد بن على استر آبادى رجالى معروف 8- حاشیه شیخ محمد سبط شهید ثانى 9- حاشیه شیخ محمد على بلاغى 10- حاشیه سید نجم الدین جزائرى
فهرست
بر این کتاب فهرست هاى گوناگونى نگاشته شده است مانند:
فهرست تهذیب الأحکام نوشته محمد جعفر از علماى قرن یازدهم هجرى.
فهرست تهذیب الأحکام نوشته مولى عبد الله بن حاج محمد بشروى تونى معروف به فاضل تونى.
ترجمه
کتاب تهذیب الأحکام توسط محمد یوسف بن محمد ابراهیم گورکانى به فارسى ترجمه شده است.
الإستبصار فیما اختلف من الأخبار
مولف شیخ الطائفه، شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از بزرگترین فقهاى شیعه و از علماى قرن پنجم هجرى( 385- 460 هجرى).
موضوع
مجموعه روایات اختلافى که از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام روایت شده است.
شیخ طوسى در این کتاب کلیه روایاتى را که در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روایتى نیز بر خلاف آن آمده، جمع کرده است.
ارزش و اعتبار
این کتاب چهارمین کتاب از کتب اربعه و از معتبرترین مجموعه هاى روایى شیعه به شمار مى آید و هر فقیه و مجتهدى هنگام استنباط احکام شرعى باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.
کتاب« الاستبصار» شیخ طوسى یکى از کتب اربعه و در ردیف کتاب« کافى» شیخ کلینى و« من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق و« تهذیب الاحکام»، کتاب دیگر شیخ طوسى است.
انگیزه نگارش
شیخ طوسى این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است.
برخى از علما و شاگردان شیخ از ایشان درخواست کردند تا کتابى بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید.
شیخ طوسى در مقدمه کتاب مى فرماید:
« گروهى از علماى اصحاب کتاب بزرگ ما به نام« تهذیب الأحکام» و روایاتى که در آن جمع آورى نموده بودم را دیدند و ملاحظه نمودند که شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اکثر روایات فقه و ابواب احکام است و روایتى از اصحاب و کتاب ها و اصول آنها نیست مگر آنکه در آن آمده مگر برخى روایات شاذ و نادر و آن کتاب سزاوار آن است که گنجینه اى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگیرى علم فقه گردد و علما در یادآورى و متوسطین در کسب مهارت در استنباط احکام شرعى همه از آن کتاب بهره مند گردند.
پس، از من درخواست نمودند تا کتاب دیگرى به نگارش درآورده و در آن احادیث و روایات مخالف را جمع آورى کرده و به بررسى و جمع میان آنها و یا تعیین روایات معتبر بپردازم».
شیوه نگارش
شیخ طوسى در این کتاب ابتدا روایاتى را که معتبر و صحیح مى داند آورده، سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روایتى را از قلم نیندازد. پس از آن نیز، به جمع میان روایات و بررسى آنها پرداخته است.
ویژگیهاى کتاب
1- این کتاب در نوع خود بى نظیر است و اولین کتابى مى باشد که براى جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.
2- کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نیز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مى گوید اگر درباره مسئله اى روایت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نیز باید به آن اشاره اى شده باشد.
3- در آغاز هر باب نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن دیگر روایات مطرح شده است.
ترتیب کتاب
کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روایات مخالفى وارد شده باشد؛ ولى ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتاب هاى فقهى است یعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان مى پذیرد.
بخش هاى کتاب
این کتاب داراى سه بخش است:
بخش اول و دوم در عبادات است.
بخش سوم در بقیه ابواب فقه مانند عقود و ایقاعات و احکام تا حدود و دیات.
روایات کتاب
شیخ طوسى تعداد احادیث و روایات کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا در آن کم و زیاد نشود.
این کتاب شامل 5511 روایت است.
اجازات
با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار، نام آن پیوسته در لیست کتاب هایى بوده است که علما و فقهاى شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه مى داده اند و از نکات جالب اینست که متن بسیارى از اجازه هاى روایى بر پشت نسخه هاى این کتاب نوشته شده است.
منابع کتاب
شیخ طوسى براى نگارش این کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتاب هاى معتبر و نسخه هاى اصلى بوده استفاده کرده است.
1- کتابخانه استاد بزرگوارش سید مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده.
2- کتابخانه شاپور که بسیار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شیعه در منطقه کرخ بغداد تأسیس گشته بود.
این دو کتابخانه شامل بهترین و ارزشمندترین کتاب هاى معتبر روایى و نسخه هاى اصلى و اولیه بوده است.
بسیارى از این نسخه ها به خط مؤلفین آن یعنى اصحاب ائمه علیهم السلام نگاشته شده بود.
متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بیت علیهم السلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجینه اى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخه هاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بین رفت.
شیخ طوسى حدود چهل سال آنچه مى توانست از کتاب هاى آن کتابخانه استفاده کرد و روایات گهربار ائمه علیهم السلام را در نوشته هاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و این خود بر ارزش و اعتبار کتاب هاى شیخ طوسى بیش از پیش افزوده است.
سخنان علما
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند« الذریعة إلى تصانیف الشیعة» مى گوید:
« هو أحد الکتب الأربعة و المجامیع الحدیثیة التی علیها مدار استنباط الأحکام الشرعیة عند الفقهاء الاثنی عشریة منذ عصر المؤلف حتى الیوم».
یعنى: کتاب استبصار یکى از کتاب هاى چهارگانه و یکى از مجموعه هاى روایى است که وسیله استنباط احکام شرعى در میان فقهاى شیعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا این زمان بوده است.
ابن ادریس در کتاب سرائر مى گوید:
« کتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فیه من الأخبار بحیث یتوسط و یلائم بین الأخبار».
یعنى: کتاب استبصار را شیخ طوسى براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته است. وى در این کتاب روایات و احادیث مخالف را به هم نزدیک کرده و میان آنان توافق در معنا ایجاد مى کند.
ابن طاووس در کتاب فتح الابواب مى گوید:« کتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو کان فی هذه… خلاف فی التحقیق لذکره فی الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفیق».
یعنى: کتاب استبصار براى جمع آورى روایات مخالف نگاشته شده است. حال اگر در این باره روایت مخالفى بود حتما شیخ طوسى آن را در کتاب استبصار مى آورد و این نکته براى کسانى که اهل تحقیق و توفیق هستند بسیار روشن است.
شرح هاى کتاب
این کتاب بسیار مورد توجه و عنایت علماى شیعه قرار گرفته است و شرح هاى فراوانى نیز بر آن نگاشته اند که اینک به برخى از آنها اشاره مى کنیم:
1- کتاب جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار نوشته شیخ عبد اللطیف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شیخ بهائى.
2- نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهید اول، محمد بن مکى.
3- شرح استبصار نوشته سید میرزا حسن بن عبد الرسول حسینى زنوزى خوئى( 1172- 1223 هجرى).
4- شرح استبصار نوشته امیر محمد بن امیر عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى( درگذشت 1116 هجرى).
5- شرح استبصار نوشته شیخ عبد الرضا طفیلى نجفى.
6- شرح استبصار نوشته فقیه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقیه کاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شیخ حر عاملى.
7- شرح استبصار نوشته علامه سید محسن بن حسن اعرجى کاظمى( درگذشت 1127 هجرى).
حاشیه بر کتاب
بر کتاب استبصار حاشیه هاى فراوانى نیز توسط علماى بزرگ نگاشته شده است مانند:
1- حاشیه شیخ حسن بن زین الدین صاحب معالم
2- حاشیه مولى محمد امین بن محمد شریف استرآبادى( درگذشت 1033 هجرى).
3- حاشیه میر محمد باقر بن شمس الدین محمد حسینى مشهور به داماد( درگذشت 1041 هجرى).
4- حاشیه فاضله حمیده دختر مولى محمد شریف رویدشتى( درگذشت 1087 هجرى).
5- حاشیه مولى عبد الرشید بن مولى نور الدین شوشترى( درگذشت حدود 1078 هجرى).
6- حاشیه سید میرزا محمد بن على بن ابراهیم استرآبادى رجالى معروف( درگذشت 1028 هجرى).
7- حاشیه سید محمد بن على بن حسین موسوى عاملى، صاحب مدارک( درگذشت 1009 هجرى).
8- حاشیه محدث جزائرى سید نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى( درگذشت 1112 هجرى).
مشیخه
شیخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مى کند و در پایان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روایات از ارسال خارج شده و به روایات مسند ملحق گردند.
اصطلاحا این بخش را« مشیخه» مى نامند، یعنى اساتید و مشایخ.
این بخش از کتاب نیز بسیار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرح هاى فراوانى نگاشته اند مانند:
1- مشیخة الاستبصار نوشته مولى شریف على بن حسن
2- أسانید الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهیم علوى
3- عواطف الاستبصار نوشته شیخ فخر الدین بن محمد على بن احمد بن طریح نجفى( درگذشت 1085 هجرى)