تربیت و پرورش در اصطلاح، پروراندن هر چیزى است به شکلی که لایق و سزاوار آن است؛ و این تعریف همه موجودات را در بر می گیرد و نیز، درباره پرورش توانایی های روحی و روانی و جسمی و مادی استفاده می شود.در مکاتب گوناگون بر پایه آرمان خود، برنامه پرورشی ویژه‌ای را پی می گیرند; به عنوان نمونه، از دیدگاه مارکسیسم به عنوان دیدگاه و نحله اشتراکى و یا کاپیتالیسم که نماینده سرمایه داری در مکاتب فکری هستند، برنامه هاى تربیتی و پرورشى بر اساس هدف ها و غرض هایی که در مورد انسان ها دارند، اجرا می کنند تا در نتیجه آن، افرادى تربیت کنند که در خدمت آن هدف ها باشند. مکتب ها و دیدگاه هایی که طرح تربیتى براى انسان ها دارند به دو دسته تقسیم مى شوند:
 
1 – دیدگاهی که بی توجه به استعداد هاى انسان ها است و ابعاد فطری و فکری بشر را در نظر نمی گیرد و یا توجه محدودی نسبت به استعداد های و توانایی های بشر دارند; مثل مکتب مارکسیسم و فروید.
 
2 – مذاهب و مکاتبی که در دستور ها و قانون ها و برنامه های خود به توانایی های ذاتی و فطری انسان ها توجه کرده و نسبت به استعداد های بشر بی توجه نیست و از آن ها غافل نیست.
 
با توجّه به هدف هاى اسلامى، تربیت از دیدگاه اسلام، عبارت است از: به فعلیت رساندن قوا و استعداد هاى انسان و ایجاد تعادل و هماهنگى در آن ها در جهت رسیدن به کمال مطلوب یا قرب الهی می باشد. به عبارت دیگر، تربیت، برخورداری از اخلاق الهی و مؤدّب شدن به آداب الله است. از نظر اسلام، ابتدا باید انسان، ابعاد وجودى، نیرو ها و استعداد هاى او را شناخت و سپس به تربیت او پرداخت و چون شناخت حقیقت ژرف و نامتناهى وجود انسان به صورت کامل، مشکل است و توهمات ناشی از غرایز و اهداف مادی، عقل و درک انسان را احاطه کرده و خود قادر به برنامه ریزى و تهیّه قانون کاملى – که در جمیع ابعاد، تأمین کننده صلاح و سعادتش باشد – نیست; خداى متعال که آفریننده انسان و ربّ و پرورنده حقیقى اوست، برنامه هاى تربیتى او را تعیین فرموده و توسّط پیامبرانش به انسان ها ابلاغ نموده است.
 

 

الف: ارزش صبر و شکیبایی

صبر فضیلت مهمی برای کودکان و بزرگ سالان است. دنیای امروزی بسیار سریع و دست یافتنی شده است. به صورتی که حتی یک تأخیر کوچک نیز ما را به هم می ریزد. با بزرگ تر شدن کودکان ما و ورود آن ها به دنیای بزرگ سالی وضعیت از این هم بدتر خواهد شد. در این شرایط صبر کردن می تواند بسیار سودمند باشد. صبر در سنین بزرگ سالی بسیار برای کودکان کاربرد دارد و می تواند شرایط را برای انجام وظایف آن ها در مسئولیت های فردی و اجتماعی مهیا کند. رسول اکرم صلوات الله علیه در روایتی گران بها می فرمایند:
 
عَلامَةُ الصّابِرِ فى ثَلاثٍ: أوَّلُها أن لا یَکسِلَ، وَالثّانیَةُ أن لا یَضجَرَ، وَالثّالِثَةُ أن لا یَشکُوَ مِن رَبِّهِ تَعالى؛ لأِنَّهُ إذا کَسِلَ فَقَد ضَیَّعَ الحَقَّ، وَ إذا ضَجِرَ لَم یُؤَدِّ الشُّکرَ، وَإذا شَکا مِن رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَد عَصاهُ.[1] صبور سه نشانه دارد: اول آن که سستى نمى کند، دوم آن که افسرده و دل تنگ نمى شود و سوم آن که از پروردگار خود شِکوه نمى کند؛ زیرا اگر سستى کند، حق را ضایع کرده و اگر افسرده و دلتنگ باشد شکر نمى گذارد و اگر از پروردگارش شکوه کند او را معصیت کرده است.
 
رسول خدا علیه صلوات الله در حدیثی گوهر بار دیگری که از ایشان وارد شده است می فرمایند:

أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ قُسِمَ الْعَقْلُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَجْزَاءٍ فَمَنْ کَانَتْ فِیهِ کَمَلَ عَقْلُهُ وَ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ فَلَا عَقَلَ لَهُ حُسْنُ الْمَعْرِفَةِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حُسْنُ الطَّاعَةِ لَهُ وَ حُسْنُ الصَّبْرِ عَلَى أَمْرِهِ.[2] عقل بر سه جزء و پاره، قسمت و بخش شده پس کسى که این سه جزء در او بوده عقلش کامل است و کسى که این سه جزء در او نبوده عقل ندارد: معرفت و شناسایی نیکو به خداى توانا و بزرگ و طاعت و فرمان برى نیکو براى او و صبر و شکیبایی نیکو بر امر و فرمان او.
 
صبر می تواند به کودکان کمک کند تا در هنگام بروز یک تأخیر و ناکامی، آرام باشند. صبر به کودکان یاد می دهد که اگر چیزی به نفع آن ها نیست، آن را رها کنند. صبر کردن به کودکان می آموزد که نوبت را رعایت کنند، نوبت خود را به دیگری بدهند و اجتماعی تر و دوست داشتنی تر بشوند. صبر همچنین باعث می شود که کودکان بهتر خود را کنترل کنند. با وجود همه این مزایا، برخی از والدین ترجیح می دهند کودکانشان پرخاشگر باشند تا صبور، چرا که آن ها تصور می کنند، چیزی که جهان امروز بدان نیاز دارد، پرخاشگری است نه صبوری.
 

 

ب: فقدان صبر مانع رسیدن به اهداف تربیت

یکی از کاستی‌ها و مشکلات جدی در نظام آموزشی و تربیتی، صبور نبودن فردی است که مورد تربیت واقع می شود؛ به عبارت دیگر فردی که مورد تربیت مربی قرار می گیرد، صبر لازم برای تحمل سختی های امر تربیت را ندارد و نسبت به محدودیت های مسیر پرورش خود، واکنش منفی نشان می دهد.
 

ج: راه های آموزش صبر به کودکان

صبر در واقع یک مهارت است، بنابراین مانند هر مهارت دیگری نیاز به تمرین دارد. کودکان صبور به دنیا نمی آیند، اما با گذشت زمان، آن را یاد می گیرند. خواسته های کودک خود را به تعویق بیاندازید تا مهارت انتظار کشیدن را در او تقویت کنید و به کودک بفهمانید صبوری او با پاداش روبه رو خواهد شد.
 

1-مربی صبور انتخاب کنیم

از آنجایی که اولین قدم در راه آموزش صبر در فرزندان، وجود مربی و والدین صبور در فرآیند تربیت است. ما الگوی صبوری کودکان هستیم، کار دشواری است، بسیاری از ما وقتی سرعت اینترنت پایین می آید عصبی می شویم، یا در شرایط دیگر. زمان کالایی گرانبها است ما می خواهیم حداکثر استفاده از زمان را داشته باشیم. کودکان و نوجوانان ما را مشاهده می کنند و به همین دلیل در فعالیت های خود عجله دارند. الگوی صبوری بودن کار سختی است؛ اما وقتی که در زمان معین به خواسته خود می رسیم، هیچ هدفی برای صبر کردن باقی نمی ماند، شاید نیاز باشد اهداف خود را به بخش های کوچک تر تقسیم کنید. ممکن است نیاز باشد اهداف خود را مرور کنید، یک هدف بزرگ را تجسم کنید و مدل سختی کار، پشتکار و صبر را شبیه سازی کنید.
 
کودکان به مربی های خود نگاه می‌کنند و از آن ها الگو می‌گیرند. به این منظور لازم است که مربی و والدین در برخورد و رفتارهای خود با کودکان، از خود صبوری نشان دهند تا در زمان آموزش بتوانند مثالی از صبوری خود برای کودک بزنند. وجود مربی های عجول و نا شکیبا و فاقد صبر لازم در گرفتن نتیجه مورد توقع در فرآیند تربیت، بسیار آسیب زننده است و موجب طولانی شدن مسیر یادگیری صبر توسط فرزندان می شود.
 

2- سنگ بزرگ در آغاز راه بر ندارید

بی قراری از ناامنی و عدم اطمینان می آید. ما بی قراری می کنیم چون یک چیز را همین الان می خواهیم باور نداریم که با صبوری آن را به دست خواهیم آورد، کودکان هم همین حس را دارند. هنگامی که بچه ها به توجه نیاز دارند، به آن ها بگویید که الان مشغول هستید، اما بعد از پایان کار به او توجه خواهید کرد پس زمان مشخصی را ارائه دهید. وقتی که کودک چیزی از شما می‌خواهد، او را برای مدت کوتاهی منتظر بگذارید تا متوجه شود که باید برای رسیدن به خواسته خود صبر کند؛ مثلا اگر در حال آشپزی هستید و کودکان از شما می‌خواهد که با او بازی کنید، بگویید که باید تا اتمام کار شما منتظر باشد و صبر کند. کودکان با مفهوم صبر برخورد نداشته اند وتجربه ای نسبت به صبور بودن ندارند بنابراین تمرین صبر های کوچک قدم های ابتدایی برای آموزش صبر به کودکان است.
 

 

3- مفهوم زمان را به کودکان آموزش دهید

مفهوم اندازه گیری زمان برای بچه ها جدید است، به ویژه اگر آن ها جوان باشند؛ درک 5 دقیقه یا 45 دقیقه برای آن ها دشوار است. به بچه ها نمونه های بصری بدهید تا آن ها را در درک زمان راهنمایی کنید. اگر بچه ها زمان را از طریق ساعت شنی ببینند، ارتباط بسیار بصری با زمان ایجاد می کنند البته، تایمر های دیجیتال هم مفید است. هنگام بازی کودک در مهمانی، به صورت ناگهانی به او دستور تمام کردن بازی و جمع کردن وسایل خود را ندهید زیرا محیط را پراسترس می کنید؛ کودکان نمی توانند احساسات خود را با زمان وفق دهند همین موضوع باعث بی قراری می شود.
 

4- صبوری باید تشویق و تقویت شود

تربیت شونده در مسیر تربیت، برخی اعمال صحیح و مطلوب را انجام می‌دهد. مربی به‌منظور باقی ماندن و تکرار این رفتارهای مطلوب نیاز به ابزاری دارد. این وسیله و ابزار، تشویق و تقدیر نام دارد. ویلیام جیمز می‌گوید: عمیق‌ترین انگیزه در نهاد آدمی، عطش تحسین ‌شدن است.
 

در استفاده از تشویق رعایت چند نکته ضروری است:

– تا جایی که ممکن است تشویق مادی و مالی نباشد زیرا خاصیت دنیا و مادیات، انحراف از مسیر صحیح است و با امر تربیت منافات دارد؛
– در اعمال تشویق باید مراقب افراط و زیاده‌روی باشیم چون در غیر این صورت تشویق در مقابل عمل درست به رشوه در این مسیر تبدیل می‌شود؛
– بین عمل انجام شده و تشویق صورت گرفته باید تناسب وجود داشته باشد؛
– در تشویق باید به جنبه های شخصیتی و روحیات فرد تشویق شونده دقت شود.
 
از آنجا که صبر و شکیبایی یک مهارت است، ما باید به صورت مداوم آن را تقویت و اذعان کنیم، تقویت مثبت یکی از قوی ترین انگیزه ها برای کودکان و بزرگسالان است. هنگامی که بچه ها حتی برای مدت کوتاه صبوری می کنند، آن ها را تشویق کنید شما لازم نیست که آن ها را با «جایزه» (مانند یک اسباب بازی) پاداش دهید. فقط به آن ها بیاموزید هر کس صبوری کند پاداش می گیرد. تقویت کلامی برای بچه ها عظیم است بگذارید آن ها بدانند که متوجه صبر آن ها شده اید، نشان دهید که با استقامت و استعداد آن ها تحت تاثیر قرار می گیرید.
 

5- کودکان را از صبر کردن متنفر نکنید

معمولا تربیت و اهداف آن از طریق آموزش ناخود آگاه، سریع تر و راحت تر به دست می آید؛ بنابراین لازم است تا با فراهم کردن وسایل بازی و مشارکت با کودکان در بازی ها و فعالیت ها، او را به امر تربیت علاقه مند کنیم. در صورتی که می‌دانید در موقعیتی قرار خواهید گرفت که کودک باید انتظار زیادی بکشد، وسایلی برای سرگرمی او مهیا کنید؛ مثلا زمانی که می‌خواهید به مطب پزشک بروید، وسایل نقاشی با خود به همراه داشته باشید تا کودک در حین انتظار سرگرم باشد و کلافه نشود.[3]  

نتیجه گیری:

فرآیند تربیت بدون تحمل دشواری ها و مشکل های مسیر آن امری نشدنی و محال است بنابراین وجود صبر به عنوان رکن لازم برای تربیت و پرورش صحیح، امری بدیهی است. مسئله ای که بسیار مورد توجه والدین و مربیان باید قرار بگیرد، به کار گیری روش ها و راه حل های مناسب و کاربردی برای بالا بردن صبر در فرزندان است تا در سایه آن به نتایج مطلوب و مورد توقع خود برسند.
 

پی‌نوشت:
[1] – علل الشرایع، ج 2، ص 498، حدیث 1
[2] – بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج‏1، ص: 106
[3] -فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی، محمد رضا امین زاده