گره‌گشایی و رسیدگی به امور دیگران، احساس مسئولیت در قبال جامعه، یا مسئولیت‌پذیری نیز از جمله اخلاق نیک و حسنه در تعالیم آسمانی اسلام است و درباره آن توجه و تأکید فراوان شده است، به نحوی که امام صادق(علیه السلام) در این باره فرموده‌اند:
«هر مؤمنى که از مؤمنى که در فشار و سختى قرار گرفته گره گشایی کند خدا خواسته هایش را به آسانى در دنیا و آخرت تأمین کند»[ «وَ قَالَ(علیه السلام) أَیُّمَا مُؤْمِنٍ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ کُرْبَةً وَ هُوَ مُعْسِرٌ یَسَّرَ اللَّهُ لَهُ حَوَائِجَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَة»، إرشاد القلوب إلى الصواب، ج 1، ص 147.].
و در روایت دیگر فرمودند:
«هر که یک گرفتارى مؤمنى را بردارد خدا گرفتاری‌هاى آخرت را از او بردارد، و با دل خنک و آرام از گور بدر آید، و خدا یک نوش از شراب ناب بهشتى به او نوشاند»[ «قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) یَقُولُ مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ کُرْبَةً نَفَّسَ اللَّهُ عَنْهُ کُرَبَ الْآخِرَةِ- وَ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ وَ هُوَ ثَلِجُ الْفُؤَادِ- وَ مَنْ أَطْعَمَهُ مِنْ جُوعٍ أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ- وَ مَنْ سَقَاهُ شَرْبَةً سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ»، بحار الأنوار، ج 71، ص 321.].
در مقابل نیز دین مبین اسلام کسانی را که با وجود توانایی نسبت به مشکلات دیگران بی‌تفاوت هستند را به شدت مورد نکوهش قرار داده است.
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
«ما من مؤمن یخذِلُ أخاه و هو یقدر علی نصرته الا خذله الله فی الدنیا و الاخرة»[ المحاسن، ج 1، ص 99.]؛ «هرگاه مؤمنی بتواند برادر خود را یاری رساند اما کمکش نکند، خداوند در دنیا و آخرت او را تنها گذارد».[ بحارالانوار، ج47، ص113]
امام(علیه السلام) به مردی گفت: چرا ما را تحقیر می‌کنی؟ آن مرد گفت: پناه می‌برم به خدا از این که شما و یا امری از امور شما را سبک بشمارم، پس حضرت به او فرمود:
«وای بر تو، آیا ندای آن شخصی را نشنیدی که نزدیک جحفه از تو کمک خواست که او را به اندازه یک میل (برابر 2کیلومتر) بر مرکبت سوار نمایی و او به خدا سوگند یاد کرد که خسته و وامانده شده است؟ به خدا سوگند! تو حتی سرت را بلند نکردی و او را تحقیر کردی، هر کس مؤمنی را خوار کند ما را تحقیر کرده و حرمت الهی را شکسته است»[ وسائل الشیعه، ج8، ص295.].
آن حضرت در روایت دیگری فرموده‌اند:
«اگر شخصی از شیعیان ما سراغ برادر خود رود و از او برای احتیاج خود کمک بگیرد، ولی با این‌که می‌تواند، او را کمک نکند، خداوند عزوجل او را به برآوردن نیاز دشمنی از دشمنان ما گرفتار می‌کند که به سبب آن، خداوند، او را در روز قیامت عذاب می‌کند».[ بحارالانوار، ج 72، ص 75.]

مصادیق گره گشایی

روایات مربوط به مصادیق گره گشایی از مشکلات دیگران به چند گروه قابل دسته‌بندی می‌باشد:
گروه اول آن دسته از روایاتی است که به گره‌گشایی از مشکلات مربوط به نیازهای اولیه محرومان و نیازمندان از جمله خوراک، پوشاک، مسکن و ازدواج تأکید می‌نماید.
از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است:
«بهترین اعمال در پیشگاه خدا، خنک نمودن جگرهاى تشنه آتشین و داغ و سیر کردن شکم هاى گرسنه است. به خدایى که جان محمّد در دست قدرت اوست ایمان نیاورده است به من بنده اى که سیر بخوابد و برادر مؤمن یا همسایه اش گرسنه باشد».[ «مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِبْرَادُ الْأَفْئِدَةِ الْحَارَّةِ وَ إِشْبَاعُ الْأَکْبَادِ الْجَائِعَةِ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَا یُؤْمِنُ بِی عَبْدٌ یَبِیتُ شَبْعَانَ وَ أَخُوهُ أَوْ قَالَ جَارُهُ الْمُسْلِمُ جَائِع »، إرشاد القلوب إلى الصواب، ج 1، ص 146.]
همچنین حضرت فرمودند:
«من احب الاعمال الی الله عزوجل ادخال السرور علی المؤمن؛ اشباع جوعته او تنفیس کربته؛ او قضاء دینه»[ الکافی، ج2، ص291.]؛ «از با ارزش‌ترین کارها نزد خداوند متعال، شاد کردن مؤمنین است؛ مثل سیر نمودن آن‌ها، یا نجات دادن آنان از سختی‌ها و گرفتاری‌ها، یا پرداخت بدهی آنها».
در خصوص گره‌گشایی از مشکل پوشاک نیز پیشوای ششم، امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمود:
«هر کس به مؤمن برهنه‌ای لباس بپوشاند، خداوند از پیراهن ابریشم بافت بهشت (استبرق) بر او بپوشاند و آن کس که مؤمن غیر نیازمندی را لباس بپوشاند، پیوسته در حفاظت الهی است تا زمانی که نخی از آن لباس باقی باشد».‌‌‌‌[ اصول کافی، ج 2، ص 205، ح 5.]
برآوردن نیاز مسکن دیگران نیز یکی از موارد مهم گره گشایی شمرده می‌شود و این عمل، در دین مقدس اسلام، جایگاه ممتازی دارد.
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
«اگر کسی خانه‌ای دارد [که به آن نیاز ندارد] و مؤمن دیگری را که خانه‌ای ندارد، از سکونت در آن باز دارد، خداوند عزوجل می‌فرماید: ای فرشتگان من! آیا بنده من نسبت به سکونت بنده‌ام در خانه دنیایی‌اش بخل ورزید. به عزت و جلالم که هرگز در بهشت‌هایم سکونت نخواهد گزید».[ اصول کافی،‌ ج 2، ص 374؛ بحارالانوار، ج 72، ص 179.]
در امر ازدواج نیز خداوند در قرآن کریم به مؤمنان سفارش می‌کند که برای افراد بی‌همسر، همسر انتخاب کنند و اگر تهی دست باشند، خداوند از فضل خود آنها را بی‌نیاز می‌کند.[ نک: نور (24)، آیه 32.]
فراهم کردن اسباب ازدواج به دو صورت ممکن است: یکی این‌که انسان برای به هم رسیدن دختران و پسران میانجی گری کند و در خواستگاری و معرفی آنها نقشی فعال داشته باشد. در روایت های نورانی اهل‌بیت(علیهم السلام) آمده:
«برترین شفاعت یا میانجی گری»، میانجی گری برای ازدواج دانسته شده است.[ میزان الحکمه، ح 9467.]
امام زین العابدین(علیه السلام) فرمود:
«هر کس نیازی از نیازهای برادر مؤمنش را برآورد…، خداوند [رسیدن به] صد حاجت او را مقدر می‌کند که یکی از آنها بهشت است. کسی که مؤمنی را به همسری درآورد تا همدم او و مایه آرامشش باشد، خداوند در قبرش کسی را که از همه اهلش نزد او محبوب‌تر باشد، همدم او می گرداند».[ بحارالانوار، ج 71، ص 304.]
گروه دوم از روایات به گره گشایی با ارائه خدمات عمومی تأکید می‌نماید:
از مصداق های گره گشایی، انجام خدمات عمومی مانند آتش نشانی، پاکیزگی شهرها، ساخت سد، پل، بیمارستان، ساخت زائرسراها و حفر قنات های آب است.
امام سجاد(علیه السلام) از پدر بزرگوارش از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) چنین نقل می‌کند:
«هر کس طغیان آب یا آتشی را از گروهی از مسلمانان باز دارد، بهشت بر او واجب می‌شود».[ کافی، ج 5، ص 55؛ بحارالانوار، ج 71، ص 340.]
در روایت دیگری از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) چنین نقل شده است:
«بنده‌ای وارد بهشت شد، به سبب این‌که خاری از سر راه مسلمانان برداشت»[ منتخب میزان الحکمه، ح 4192.].
«هر کس بر سر جاده‌ای، ساختمانی بسازد که رهگذران به آن پناه برند، خداوند در روز قیامت، او را در حالی که بر دُرّ ناب ایستاده و رویش برای اهل بهشت می‌درخشد، برانگیزاند».[ همان، ح 4193.]
با این دید، کارمندان مراکزی مثل شهرداری، آتش نشانی، سازمان آب و اداره برق که به مردم خدمات عمومی می‌رسانند و گره از کار مردم می‌گشایند، اگر به انگیزه خدایی و خدمت به مردم کار کنند، نهادهایی مقدس شمرده می‌شوند. همچنین افراد نیکوکاری که مسجدهای بین راهی و زائرسراها را می‌سازند، از دیدگاه اسلام، جایگاه شایسته‌ای نزد خداوند بزرگ دارند.
گروه سوم از روایات مربوط به گره گشایی از مشکلات اقتصادی دیگران می‌شود به عنوان نمونه یکی از سنّت‌های نیکوی اسلامی، سنّت قرض دادن به یکدیگر است. در برخی روایت های اسلامی، قرض برتر از صدقه معرفی شده؛ یعنی ثواب صدقه، ده برابر و ثواب قرض، هجده برابر است.[ مستدرک الوسائل، ج 7، ص 194.]
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره کسانی که از قرض دادن وسایل زندگی خودداری می کنند، می فرماید:
«هر کس برادر مسلمانش به او نیاز داشته باشد و او با وجود توانایی، آن را انجام ندهد، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می‌گرداند».[ وسائل الشیعه، ج 16، ص 383.]
یکی دیگر از مصداق های مهم گره‌گشایی، در امور اقتصادی پرداخت بدهی دیگران است.
امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمود:
«محبوب‌ترین کارها نزد خداوند، شادمان کردن مؤمن با سیر کردن یا رفع گرفتاری یا پرداخت بدهی او است».[ بحارالانوار، ج 71، ص 297.]
از موارد دیگری که ائمه(علیهم السلام) به آن سفارش کرده اند، «آسان‌گیری بر بدهکار» است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«ای مردم! [این مطلب مهم را] حاضران به غایبان اطلاع دهند. آگاه باشید که هرکس به شخص نداری مهلت دهد، بر خداوند است که تا زمانی که طلبش را بگیرد، برای هر روز مهلت دادن، ثواب صدقه به قدر مالش [که در دست بدهکار مانده است]، عطا کند».[ جامع السعادات، ج 2، ص 16.]
گروه چهارم از روایات مربوط به گره گشایی‌هایی است که از طریق خرج کردن آبرو و استفاده صحیح از مقام و موقعیت اجتماعی حاصل می‌شود.
«بذل جاه»، عنوانی فراگیر است که در روایت ها و کتاب های اخلاق به چشم می‌خورد. اگر کسی که موقعیتی اجتماعی، مقام و منصب، آبرو و مقبولیت ویژه‌ای داشته باشد و از این آبرو و موقعیت خود برای گره‌گشایی و کمک به دیگران و میانجی‌گری در بن بست‌ها مایه بگذارد، به این کارش بذل جاه می‌گویند.
از امام جعفر صادق(علیه السلام) نقل شده است:
«هیچ مؤمنی نیست که برای برادر مؤمنش بذل جاه کند، مگر این‌که خداوند، روی او را بر آتش حرام گرداند و در روز قیامت، غبار و ذلت، چهره‌اش را نپوشاند و هر مؤمنی که از بذل جاه برای برادرش بخل ورزد – در حالی که آبرومندتر از اوست – در دنیا و آخرت خواری و ذلت به او می‌رسد و در روز قیامت، شعله‌های آتش چهره‌اش را می‌سوزاند، چه [در نهایت] از آمرزیده شدگان باشد و چه از عذاب شوندگان».[ بحارالانوار، ج 71،‌ص 317.]
پس حتی اگر آن شخص، با ایمان و اهل نجات باشد، باز باید عذاب این گناه خود؛ یعنی کوتاهی در حق مؤمن را بچشد و آن گاه روانه بهشت شود.
روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «برترین صدقه، صدقه زبان است». پرسیدند: ای رسول خدا! صدقه زبان چیست؟ فرمود: «میانجی‌گری است که به سبب آن اسیری را آزاد کنی و از ریخته شدن خونی جلوگیری کنی و امر پسندیده‌ای را به‌سوی برادرت بکشانی و امر ناخوشایند را از او دور کنی».[ همان، ج 73، ص 44.]
بنابراین، کسانی که مناصب اجتماعی دارند و آنها که از موقعیت و آبروی اجتماعی ویژه‌ای برخوردارند، موظفند از این موقعیت خود برای دست گیری از نیازمندان و دفاع از ستم دیدگان استفاده کنند.
گروه پنجم از روایات، به امور خانوادگی و اجتماعی مربوط می‌شود مانند میانجی‌گری و آشتی دادن میان دیگران و اعضای فامیل و خانواده.
امام صادق(علیه السلام) در این باره فرموده‌اند:
«میانجی‌گری، زکات جاه و مقام است».[ میزان الحکمه، ش 9463.]
باز در جای دیگر فرمود:
«کسی که برای رسیدن سود به کسی یا دفع زیان از او میانجی‌گری کند، در روز قیامت، ثابت قدم خواهد ماند».[ همان، ش 9466.]
گروه ششم از روایات به گره‌گشایی‌های معنوی مربوط می‌شود؛ مانند گره‌گشایی‌هایی که از طریق ارشاد گمراهان حاصل می‌شود.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«هر کس، شخصی را زنده کند، گویا همه مردم را زنده گردانده و هر کس شخصی را بکشد، گویا همه مردم را کشته است».[ مائده (5)، آیه 32.]
حضرت امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه می‌فرماید:
«تأویل بزرگ تر آیه این است که اگر کسی شخصی را از گمراهی به سوی هدایت برد، گویا او [بلکه گویا همه مردم] را زنده کرده است و هر کسی شخصی را از هدایت به سوی گمراهی برد، به درستی که او را، [بلکه همه مردم] را کشته است».[ کافی، ج 2، ص 210.]
اما نکته‌ای که لازم است در پایان یادآوری نمود آن است برای گره گشایی از مشکلات دیگران علاوه بر فعالیت‌های انفرادی با تشکیل گروه‌های مردمی و داوطلب به این وظیفه مهم جامه عمل پوشاند و یا به مجموعه‌های معتبر که در این زمینه فعالیت می‌نمایند ملحق شد مانند کمیته امداد امام خمینی(رحمت الله علیه) که با طرح‌های مختلف مربوط به نیازمندان، یتیمان و بیماران صعب العلاج در این زمینه فعالیت می‌نماید[ ر.ک: کتاب «گره گشایی از دیدگاه اسلام، کاظم دلیری، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.].