گفتمان سازی برای این است که اندیشه‌ی دینی، معرفت دینی در مخاطبان،در مردم،رشد پیدا کند.اندیشه‌ی دینی که رشد پیدا کرد،وقتی همراه با احساس مسئولیت باشد و تعهد باشد،عمل به وجود می‌آورد و همان چیزی میشود که پیغمبران دنبال آن بودند گفتمان، ارائه فکری منسجم و منظم و قابل دفاع مبتنی بر فرهنگ و اعتقادات یک جامعه می‌باشد که از سوی یک رهبر یا ایدئولوگ و یا فعال سیاسی و یا فرهنگی تبیین می‌گردد و محور فعالیت ها، تبلیغات و جهت‌گیری ها قرار می‌گیرد، به نظام مدیریتی و رسانه‌ای جهت می‌دهد و بر سرنوشت مردم و کشور تأثیر می‌گذارد، رفتارهای سیاسی و اجتماعی خاصی را شکل می‌دهد و پیرامون آن مخالفین و موافقین صف‌آرائی می‌کنند.

گفتمان یک نوع زبان و یک نظام بازنمایی است که از لحاظ سیاسی و اجتماعی توسعه می یابد تا مجمو عه ای منسجم از معانی را درباره یک حیطه موضوعی مهم ایجاد و توزیع نماید. این معانی در خدمت منافع گروهی از اجتماع است که گفتمان از درون آن سرچشمه می گیرد و از طریق عملکرد ایدئولوژیکی اش تلاش می کند، آن معانی را به عقل سلیم تبدیل نماید. به بیان ساده تر هر گفتمان یک ساختار معرفتی است که در شرایطی خاص در جامعه حاکم می شود. گفتمان سازی در اصل، فرایند تبدیل و یا ورود نظریه و یا گفتمان های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به ادبیات رایج جامعه و زندگی مردم است و عبارت از راهکارهای فرهنگسازی، آموزش و تبیین مبانی در جامعه است. گفتمان سازی فرایندی است که با شناخت جامعه هدف و استفاده از ابزار رسانه و آموزش صورت پذیرفته و اغلب زمانبر و فرایندی است. بار اصلی گفتمان سازی بر دوش رسانه های مختلف است.

در این یادداشت به بررسی این امر در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب می پردازیم.و به3نوع گفتمان اصلی از منظر رهبری پرداخته خواهد شد.

تعریف گفتمان سازی

هنگامی که از گفتمان سازی صحبت میگردد، نگاه اندیشمندان از بخشنامه و ادبیات دستوری، به اقناع فطری و فرایندی زمانبر و برنامه ریزی شده منعطف میشود. بعبارتی، گفتمان سازی امری دستوری نیست و نیاز به طراحی فرایندی علمی با توجه به خصوصیات جامعه هدف دارد. هنگامی که از پیوست گفتمان سازی در انجام فعالیت ها و برنامه های کلان اقتصادی و سیاسی صحبت میشود، منظور شیوه های تبدیل برنامه به ادبیات حاکم بر زندگی تک تک نخبگان و مردم جامعه می باشد.رهبر انقلاب می فرماید”گفتمان یعنی باور عمومی؛ یعنی آن‌چیزی که به صورت یک سخنِ مورد قبول عموم تلقی بشود، مردم به آن توجه داشته باشند؛ این با گفتن حاصل میشود؛ با تبیینِ لازم – تبیین منطقی، تبیین عالمانه و دور از زیاده‌روی‌های گوناگون – حاصل می‌شود؛ با زبان صحیح، با زبان علمی و منطقی و با زبان خوش، بایستی این مطالب را منتقل کرد”(.۱۳۹۲/۱۲/۱۵بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)

اهمیت گفتمان سازی

آرمان‌های انقلاب اسلامی و اهداف کلان جمهوری اسلامی تنها از راه تبدیل شدن به «گفتمان» محقق می‌شوند. گفتمان‌سازی آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب و جمهوری اسلامی به معنای «تبدیل شدن» آن‌ها به روح کلی اقشار مختلف جامعه و تبلور آن‌ها در شیوه‌ی زندگی، زیرساخت‌های اجتماعی و جریان یافتن آن در سراسر مویرگ‌های حیات اجتماعی‌ است. همانطوری که هوا برای زنده ماندن انسان ها ضروری است ایجاد گفتمان هم برای تداوم و تاثیرگذاری یک جامعه ضرورت دارد.رهبر انقلاب درباره ی اهمیت گفتمان سازی می فرماید”این گفتمان سازی برای چیست؟ برای این است که اندیشه‌ی دینی، معرفت دینی در مخاطبان، در مردم، رشد پیدا کند. اندیشه‌ی دینی که رشد پیدا کرد، وقتی همراه با احساس مسئولیت باشد و تعهد باشد، عمل به وجود می‌آورد و همان چیزی میشود که پیغمبران دنبال آن بودند.”( ۱۳۸۸/۰۹/۲۲بیانات در دیدار با جمعی از طلاب و روحانیون)

تقسیم بندی گفتمان ها و گفتمان های جزی تر

از منظر رهبری دو گفتمان به صورت کلی امروزه در جهان وجود دارد1.گفتمان نوین اسلامی 2.گفتمان جاهلیت

گفتمان اسلامی با پیروزی انقلاب اسلامی با رهبری امام خمینی به وجود آمد که طرفدار عدالت،آزادی،ضد استکبار و خواهان از بین رفتن تفکر سلطه طلبیست در مقابل این گفتمان ،گفتمان جاهلیت مدرن وجود دارد. گفتمان ظالمانه، زورگویانه، متکبّرانه و خودخواهانه است از سوی قدرتهای انحصارطلب عالم، قدرتهای سلطه‌گر عالم که متّکی به بنگاه‌های اقتصادی بزرگ جهانند. امروزه در پوششهای گوناگون الفاظ زیبا، مثل حقوق بشر، مثل عدم خشونت و امثال اینها، منافقانه و ریاکارانه کار خودشان را پیش می برند.در ذیل گفتمان نوین اسلامی ،گفتمان های جزیی تری وجود دارند که به چند مورد از آن ها اشاره می شود:

1.گفتمان عدالت

عدالت یکی از مفاهیم اساسی و کانونی جامعه اسلامی است. جامعه ای که در آن عدالت نباشد جامعه ای اسلامی محسوب نمی شود.گفتمان عدالت ،یک گفتمان اساسی می باشد که ریشه های عمیق دینی دارد.با توجه به اینکه دهه ی چهارم انقلاب اسلامی به دهه ی پیشرفت و عدالت نامگذاری شد این گفتمان در صدر اولویت های گفتمانی قرار می گیرد. عدالت معیار حق و باطل حکومت هاست یعنی در اسلام اگر شاخص عدالت وجود نداشت حقانیت و مشروعیت زیر سوال است. ” فرض کنید در دوران دفاع مقدس که هی می‌آمدند فشار می‌آوردند و شعار صلح را مطرح میکردند برای اینکه جمهوری اسلامی را از میدان خارج کنند، آنجا جمهوری اسلامی شعار «صلح عادلانه» را مطرح کرد. خب، صلح یک ارزش مطلق نیست، یک ارزش نسبی است؛ یک جائی صلح خوب است، یک جائی صلح بد است، جنگ خوب است. اما عدالت اینجور نیست؛ عدالت یک ارزش مطلق است؛ یعنی هیچ جا نداریم که عدالت بد باشد. خب، در جمهوری اسلامی این وضعیت وجود داشته…. آن چیزی که ما نیاز داریم، آن چیزی که ما دنبالش هستیم، عدالت حداکثری است؛ نه صرفاً در یک حد قابل قبول؛ نه، ما دنبال عدالت حداکثری هستیم؛ ما می‌خواهیم ظلم در جامعه نباشد. تا این مرحله خیلی فاصله داریم. بنابراین برای این باید تلاش کرد” (.۱۳۹۰/۰۲/۲۷بیانات در دومین نشست اندیشه‌های راهبردی)

با توجه به ارزش عدالت در انقلاب اسلامی و مبارزه طلبی های مردم این گفتمان رنگ و بوی دیگری دارد.اما نکته ی مهم این است که هیچ حکومتی مخالفت صریح و آشکاری با عدالت نداشته است البته در اجرا تفاوت ها آشکار شد.در گفتمان عدالت طلبی مد نظر رهبر انقلاب دو شرط اساسی برای اجرای عدالت وجود دارد که بدون این دو شرط عدالت به صورت کامل اجرا نخواهد شد:

الف)عقلانیت

” بنابراین اگر بخواهید عدالت را به درستی اجرا کنید، احتیاج دارید به محاسبه ی عقلانی و به کار گرفتن خرد و علم در بخش های مختلف، تا بفهمید چه چیزی می تواند عدالت را برقرار کند و اعتدالی را که ما بنای زمین و زمان را بر اساس آن اعتدالِ خدادادی می دانیم و مظهرش در زندگی ما عدالت اجتماعی است، تأمین کند.”( ۱۳۸۴/۰۶/۰۸ بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت) البته این عقلانیت با عقلانیت محاسبه گر و محافظه کار به معنای حفظ وضع موجود فرق دارد .این عقلانبت خود منبع تحول است.

ب)معنویت

” عدالتی که همراه با معنویت و توجه به آفاق معنوی عالم وجود و کائنات نباشد، به ریاکاری و دروغ و انحراف و ظاهرسازی و تصنع تبدیل خواهد شد؛ مثل نظامهای کمونیستی که شعارشان عدالت بود. عدالت باید با معنویت همراه باشد؛ یعنی باید شما برای خدا و اجر الهی دنبال عدالت باشید؛ در این صورت می توانید با دشمنان عدالت مواجهه و مقابله کنید. البته معنویت هم بدون گرایش به عدالت، یک بُعدی است. بعضی ها اهل معنایند، اما هیچ نگاهی به عدالت ندارند؛ این نمی شود. اسلام، معنویتِ بدون نگاه به مسائل اجتماعی و سرنوشت انسانها ندارد”.(۱۳۸۴/۰۶/۰۸بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت)

2.گفتمان اقتصاد مقاومتی

لازمه ترویج گفتمان اقتصاد مقاومتی، تبیین این مفهوم و آگاهی‌بخشی در خصوص آن است.بدون مشارکت بدنه جامعه، تغییر سیاست های اقتصادی امری سخت و طاقت فرسا و همراه با هزینه های گزاف خواهد بود. این امر را میتوان با مرور فعالیت های مختلف اقتصادی کشور و دلایل عدم پیشرفت آن بیشتر مشاهده نمود. اگر تلاش نکنیم تا سیاست های اقتصاد مقاومتی بویژه در بحث اصلاح الگوی مصرف، اقتصاد بدون نفت، توجه به اقتصاد دانش بنیان و حمایت از تولید داخلی و تولید کیفی، به گفتمان غالب جامعه تبدیل شود، متاسفانه شاید شاهد شکست این سیاست های ابلاغی باشیم و لزوم توجه به این امر به خوبی در بند بیست و یک سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی نیز آمده است: با هدف تأمین رشد پویا و بهبود شاخص‌های مقاومت اقتصادی و دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز بیست‌ساله، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی با رویکردی جهادی، انعطاف پذیر، فرصت ساز، مولد، درون‌زا، پیشرو و برون‌گرا ابلاغ می‌گردد..

رهبر انقلاب در باب اهمیت این گفتمان می فرماید”گفتمان‌‌سازی در خصوص اقتصاد مقاومتی و تبدیل آن به یک گفتمان عمومی، بسیاری از مشکلات را بر طرف و کارها را تسهیل خواهد کرد”(.۱۳۹۲/۱۲/۰۶تشکیل جلسه سران قوا در حضور رهبر انقلاب)

3.گفتمان اسلام سیاسی

همانطور که انقلاب اسلامی بدون تکیه به بلوک شرق و غرب با اتکا به اسلام در آن برهه ی زمانی ساخت شکنی جدیدی انجام داد با شکل گیری بیداری اسلامی در میان کشورهای اسلامی نیز گفتمان اسلام بار دیگر به اولویت های مهم تبدیل شد.احیای مجدد این گفتمان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بار دیگر به کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نشان داد که احکام ساخت دست بشر بدون در نظرگرفتن فطرت انسانی راه به جایی نخواهد برد.رهبر انقلاب می فرماید” خوشبختانه امروز در سطح منطقه، گفتمان اسلام، گفتمان پیروی از معارف اسلامی و احکام اسلامی و شریعت اسلامی، گفتمان غالب شده است”(.۱۳۹۰/۰۷/۲۸بیانات در دیدار مسئولین اجرائی استان کرمانشاه‌)

عامل گفتمان ساز

در تحلیل جریاناتی که در طول تاریخ، سرنوشت جوامع بشری را دستخوش دگرگونی کرده اند، نقش عناصر نخبه برجسته می نماید که در جامعه شناسی به عنوان کارگزارانِ تغییر شناخته می شوند. اینان کسانی هستند که از توانایی و قدرت تأثیرگذاری ویژه ای برخوردارند و جهت و آهنگ تحولات را عمیقا تحت تأثیر قرار می دهند. در واقع کارگزارانِ تغییر با کنش های تاریخی، تاریخ سازی می کنند و جهت، سرعت و کیفیت تغییر و تحول جامعه را تعیین می نمایند..نخبگان به عنوان اصلی‌ترین نیرو و بازوی فکری نقش مؤثری را هم در گفتمان‌سازی و هم پیشرفت جامعه ایفا می‌کنند. “ایجاد یک فکر، یک گفتمان، یک جریان فکری در جامعه، به دست خواص جوامع است؛ به دست اندیشمندان جامعه است؛ آنها هستند که میتوانند فکر ملتها را به یک سمتی هدایت کنند که مایه‌ی نجات ملتها شود؛ همچنان که خدای نخواسته میتوانند به سمتی ببرند که مایه‌ی بدبختی و اسارت و تیره‌روزی ملتها شود…. بنابراین اساتید دانشگاه، فرزانگان و نخبگان علمی در هر کشوری میتوانند سررشته‌دار حرکت مردم شوند؛ البته به شرط اخلاص، به شرط شجاعت، به شرط نترسیدن از دشمنان. اگر ترس آمد، اگر طمع آمد، اگر غفلت آمد، اگر تنبلی آمد، کار خراب خواهد شد. اگر ترس نبود، شجاعت بود، اگر طمع نبود، اگر غفلت نبود، هوشیاری و بیداری بود، آن وقت کار درست خواهد شد” (۱۳۹۱/۰۹/۲۱ بیانات در دیدار شرکت کنندگان در اجلاس جهانی اساتید دانشگاه‌های جهان اسلام و بیداری اسلامی)

بصیرت، محمد رضا اسکندری،اهمیت و جایگاه گفتمان سازی در منظومه فکری رهبری، یکشنبه 11 مرداد 1394