010

موضوع: احکام سلبی وجود و معنای نفس الامر

بحث در احکام سلبی وجود است و به حکم پنجم رسیدیم که عبارت بود از این که وجود جزء ندارد.

علامه فرمودند: جزء گاه عقلی است گاه خارجی و گاه مقداری و باید ثابت کرد که جزء هیچ یک از این اجزاء را ندارد. بحث جزء عقلی را مطرح کردیم. و اما اینکه چرا جزء خارجی ندارد را با بیان دو مقدمه توضیح می دهیم:

مقدمه ی اولی: جزء خارجی همان ماده و صورت است و ماده خود بر دو قسم است: ماده ی اولی و ماده ی ثانیه.

ماده ی اولی همان جوهری است که قوة الاشیاء به حساب می آید و با یک صورت، فعلیت می یابد. مانند اینکه آهن مرکب است از یک قوه که چیزی قابلیت صورت آهنی و قابلیت صورت های دیگر جوهری و جسمانی را نیز دارد. بنا بر این اگر این آهن بسوزد و خاکستر شود و یا به شکل دیگری در آید در هر حال قوه ی اولیه ی آن محفوظ است. به آن قوه ی محض، ماده ی اولی گفته می شود.

با این حال ماده منحصر به این نیست و چه بسا ماده با این صورت، هر دو ماده برای صورت دیگری می شوند. چنانکه مثلا ماده ای که بدن انسان از آن به وجود می آید (مانند نطفه) در علقه و مضغه هم موجود است. آن امر واحد که مشترک است و گاه صورت نطفه را به خود می گیرد و گاه صورت علقه و مانند آن را، ماده ی اولی نام دارد. با این حال ماده ی اولی با این کمالی که در نطفه و علقه و مضغه است که با هم جمع می شود و ماده برای صورت حیوانی قرار می گیرد

بنا بر این نطفه و علقه و مضغه هم ماده داشتند و هم صورت. حرکت هم داشتند. بعد حس هم به آنها اضافه می شود ولی قدرت تحیلی و تفکر ندارد و این زمانی است که به نوزاد تبدیل شده است و کمال حیوانی در آن نمودار شده است و سپس نفس ناطقه ی انسانی به آن اضافه می شود و انسان کامل می شود. بنا بر این ماده منحصر به ماده ی اولی نیست. در ابتدای پیدایش، اجسام ساده متشکل از ماده ی اولی و صورت بود ولی به تدریج که جسم تکامل می یابد ماده به چیز کامل تری تبدیل می شود و صورت جدید، روی ماده ی اولی و قوه ی محض نمی آید بلکه روی چیزی می آید که مرکب از ماده ی محض و صورت های دیگر است. این صورت های جدید روی ماده ی اولی نمی آیند بلکه روی ماده ی ثانیه می آید (که خود متشکل از ماده ی اولی و صورت است).

 

مقدمه ی دوم: ماده چه اولی باشد و چه ثانیه، همواره با یک صورت همراه است و همواره قابل تصور می باشد. بنا بر این اگر ماده و صورتی در خارج باشد همیشه قابل تصور می باشد. وقتی ماده و صورت خارجی، تصور شود به آن ماده و صورت ذهنی و عقلی می گویند.

مثلا در مورد آهن گفته می شود: جوهر ذو ابعاد ثلاثه که صورت آهنی دارد. اینکه می گوییم: جوهر است این از ماده ی اولی و هیولا حکایت می کند و ذو ابعاد بودنش از جسم بودنش حکایت می کند و اینکه خواص آهن را دارد از صورت نوعیه ی آن حکایت می کند و می گوید: آهن نوعی دارد که با نوع های دیگر و اجسام دیگر فرق دارد.

در انسان هم که می گویید: جسم حساس متحرک بالارادة ناطق. بجز ناطق همه ماده ی انسان را می رساند و ناطق از صورت شیء حکایت می کند. همه ی اینها را می توانیم تصور کنیم. ماده غیر از صورت است و صورت غیر از ماده. صورت انسان در خارج غیر از کل انسان است و کل انسان غیر از صورت او می باشد. حال ما اگر صورت و ماده را جداگانه تصور کنیم این در حالت هر دو غیر قابل حمل بر دیگری می شوند و به آنها ماده و صورت عقلی می گویند. یعنی اگر کسی جسم بودن، نامی بودن، حساس بودن و متحرک بودن را به عنوان اینکه جزئی از انسان تصور کنیم دیگر قابل حمل بر انسان نیست. هکذا اگر نفس ناطقه را در نظر بگیریم به این عنوان که جزئی از انسان است این هم قابل حمل بر کل نیست و حتی قابل حمل بر جزء دیگر نیست.

ولی اگر همین مفاهیم را قابل حمل تصور کنیم در این حال ماده به جنس تبدیل می شود. بنا بر این حقیقت جسم و ماده ی عقلی و حقیقت فصل و صورت عقلی یکی است با این فرق که اعتبار آنها با هم متفاوت است. اگر آنها را به صورت جزء جزء در نظر بگیریم ماده و صورت می شود ولی اگر به شکل مفهوم قابل حمل در نظر بگیریم به جنس و فصل می رسیم.

این همان چیزی است که می گویند: ماده و صورت به شرط لا هستند یعنی از هم ابا دارند و هر کدام باید جداگانه تصور و اعتبار. ولی جنس و فصل لا بشرط هستند یعنی می توانند با هزار شرط هم سازگاری داشته باشند بنا بر این جنس گاه با کل متحد می شود مانند اینکه می گویند: الانسان حیوان و متحد با بعض هم هست مانند الناطق حیوان یا الحیوان ناطق.

نتیجه اینکه وقتی می گوییم: وجود، ماده و صورت ندارد. علت آن این است که اگر ماده و صورت داشت می بایست وارد ذهن می شود و تصور می شد. وقتی چنین شد همین ماده و صورت حقیقت جنس و فصل را تشکیل می دهد پس وجود باید جنس و فصل داشته باشد. این در حالی است که در حکم قبلی گفته بودیم که وجود جنس و فصل ندارد. بنا بر این ماده و صورت هم نباید داشته باشد تا جنس و فصل از آن اخذ شود.

با این مقدمات مشخص شد که جنس و فصل فقط مربوط به موجوداتی است که ماده و صورت دارند بنا بر این موجوداتی که مرکب خارجی نیستند و ماده و صورت ندارند، جنس و فصل خارجی هم ندارند هرچند ذهن می تواند مفهومی عام برای آنها به عنوان جنس و مفهومی خاص برای آنها به عنوان فصل در نظر بگیرد. بر این اساس مرحوم شهید در اول لمعه در باب طهارت که طهارت را تعریف می کند به (استعمال الطهور مشروط بالنیة) می گوید: و الاستعمال بمنزلة الجنس. مرحوم آقا جمال در حاشیه توضیح می دهد که چرا می فرماید: بمنزلة الجنس نه جنس. علت آن هم همان است که گفتیم زیرا طهارت در خارج مرکب از ماده و صورت نیست پس جنس و فصل حقیقی ندارد.

 

وأما الجزء الخارجي – وهو المادة والصورة – فلأن المادة والصورة هما الجنس والفصل مأخوذين بشرط لا ، فانتفاء الجنس والفصل يوجب انتفائهما

اما اینکه وجود جزء خارجی که عبارت از ماده و صورت است ندارد به دلیل این است که ماده و صورت همان جنس و فصل هستند که به شرط لا اخذ شده اند. البته این نکته را خوب بود علامه تذکر می داد که ماده و صورت خارجی تصور می شوند و وقتی تصور شدند به ماده و صورت عقلی تبدیل می شوند و این ماده و صورت عقلی همان جنس و فصل است. جنس مفهومی است کلی که مشترک است بین انواع مختلف الحقیقه و فصل مختص به یک نوع خاص است.

به هر حال ماده و صورت در عقل به شرط لا اخذ می شوند وقتی وجود جنس و فصل ندارد (قبلا آن را ثابت کردیم) پس ماده و صورت هم ندارد زیرا حقیقت اینها یکی است. وقتی ماده و صورت ذهنی وجود نداشت پس ماده و صورت خارجی (جنس و فصل) هم ندارد.

 

اما اینکه وجود جزء مقداری ندارد:

جزء مقداری مانند خط، سطح و حجم مانند آن است. هر خطی جزء دارد و قابل انقسام به دو جزء است حتی اگر بسیار اندک باشد. همچنین است سطح و حجم و عدد و هرگز به جایی منتهی نمی شویم که این قابلیت تقسیم از بین برود.

وجود جزء مقداری ندارد زیرا در این صورت خودش می بایست مقدار باشد و این در حالی است که مقدار، از عوارض جسم است و ابتدا باید جسمی باشد تا مقدار بر آن صدق کند. (مقدار در غیر اجسام معنا ندارد از این رو مجردات، طول و عرض و عمق ندارند. اگر وجود جسم داشت می بایست ماده و صورت داشت. حال که گفتیم وجود، ماده و صورت ندارد پس جسم هم نیست پس مقدار ندارد پس اجزاء مقداری هم ندارد.

اینکه مرحوم علامه ابتدا فرمود: وجود جزء عقلی ندارد و بعد فرمود: جزء خارجی ندارد و سرآخر به سراغ جزء تعلیمی آمد به سبب این بود که اینها بر هم متفرع هستند یعنی چون جزء عقلی ندارد پس جزء خارجی ندارد و پس جزء مقداری هم ندارد.

 

وأما الجزء المقداري فلأن المقدار من عوارض الجسم ، والجسم مركب من المادة والصورة ، وإذ لا مادة ولا صورة للوجود فلا جسم له ، وإذ لا جسم له فلا مقدار له .

اما اینکه وجود، جزء مقداری ندارد به سبب این است که مقدار، یعنی طول داشتن، طول و عرض و عمق داشتند همه از عوارض جسم بودن است و جسم هم مرکب از ماده و صورت می باشد. وقتی گفتیم وجود، ماده و صورت ندارد پس جسم هم ندارد وقتی جسم نداشت پس مقدار هم ندارد وقتی مقدار نداشت پس جزء مقداری هم ندارد.

 

حکم سلبی ششم: وجود نوع نیست.

نوعی یعنی مفهومی کلی که خود به خود تشخّص و تحقق خارجی ندارد. هنگامی محقق می شود که فردش محقق شود. مثلا انسان که نوع است فی نفسه مفهومی است کلی که تا زید در خارج موجود نشود، به تنهایی نمی تواند در خارج موجود شود.

این در حالی است که تحقق و تعین وجود به خودش است نه به فردش.

 

ومما تقدم يظهر أنه ليس نوعا ، لأن تحصل النوع بالتشخص الفردي ، والوجود متحصل بنفس ذاته .

از آنچه قبلا گفتیم واضح می شود که وجود نوع ندارد زیرا وجود پیدا کردن نوع به سبب تشخّص فردی است یعنی اول باید فردی مشخص در خارج محقق شود تا نوع محقق شود. این در حالی است که ثابت کردیم وجود به نفس ذاتش تحصل و تعین دارد.

 

فصل هشتم: معنای نفس الامر

در موارد مختلفی از نفس الامر سخن به میان می آید. مثلا وقتی می گویند قضیه ای صادق یا کاذب است می گویند با نفس الامر مطابقت یا مخالفت دارد.

مرحوم علامه می فرماید: تحقق هایی که هست متفاوت است.

یکی از تحقق ها خود هستی است. هستی چیزی است که بالذات تحقق و تعین دارد.

یک نوع دیگر از تحقق، تحققی است که به ماهیت منسوب است. تحقق ماهیت به سبب تحقق وجود است و چون وجود هست، در قالب آن ماهیت هم موجود می شود. این ماهیت اگر در ذهن باشد آثار ندارد ولی اگر در وجود خارجی باشد آثار دارد یعنی هم رشد می کند و هم یک سری آثار و افعال از او سر می زند.

نوعی دیگر از تحقق، تحقق معقولات ثانوی است. مانند مفهوم علت یا معلول. اینها هم مفهوم اند و هم در خارج مصداق دارند. در خارج، دست علت برای حرکت انگشتر است. معلول هم همان حرکت انگشتر است. ولی این علت و معلول، ماهیت نیستند یعنی چیستی شیء را نشان نمی دهند. این گونه از مفاهیم به نوع خاصی از هستی اختصاص ندارند بلکه قابل انطباق بر انواع مختلفی از هستی هستند. اینها هرچند در خارج، مصداق دارند ولی مصداق مشخص و ما بحذای متمایز ندارند. مثلا آتش و رنگ هر کدام ما بحذای خارجی دارند ولی علیت آتش ما بحذای خارجی مستقل ندارد.

همچنین است مفهوم واحد و مانند آن. به هر حال اینها در خارج تحقق دارند و تحقق آنها به تحقق مصداق آنهاست.

 

با توجه به این مقدمه می گوییم: نفس الامر به معنای واقع است. واقع هر چیز به حسب خودش است مثلا واقع وجود به خود وجود است و واقع ماهیت نیز به ماهیت بودن و واقع مفهوم علت و مانند آن نیز به خودش است.

سپس علامه این را که به صورت مجمل بیان کرده است بعد به صورت مفصل توضیح می دهد و می فرماید:

وقتی قضایا و موضوع و محمول آنها را در نظر می گیریم بر سه قسم اند:

    1. یک سری از آنها هم موضوع و هم محمول آنها امری خارجی است مانند اینکه می گویید: خرج من فی البلد. (من فی البلد) موضوع است و (خرج) محمول است. هم کسانی که در شهر هستند در خارج موجود اند و هم خروج در خارج محقق می شود و فرد از شهر خارج می شود.

    2. در بعضی از قضایا هم موضوع، امری است ذهنی و هم محمول مانند اینکه می گویید: الکلی اما ذاتی و عرض. کلی مصداق خارجی ندارد زیرا کلی صفت مفهوم است یعنی می گویند: مفهوم اگر بر کثیرین صدق کند کلی است. بنا بر این کلی فقط بر مفاهیم صدق می کند و در خارج چیزی به نام کلی وجود ندارد. محمول هم عبارت است از اینکه یا ذاتی است یا عرضی. (ذاتی مثل جنس و فصل و نوع و عرضی مانند عرض عام و خاص)

    3. گاه موضوع، امری است خارجی ولی محمول آن ذهنی است. یعنی بر موضوع، یک حکمی ذهنی بار می شود. مانند الانسان نوع. در این مثال برای انسان حکمی ذهنی بار کردیم.

در قضیه ی اول صدق و کذب آن تطبیق آن بر خارج است زیرا هم موضوعش در خارج است و هم محمولش بنا بر این باید در خارج عده ای در شهر باشند و خروج هم از آنها محقق شده باشد. در این صورت قضیه ی (خرج من فی البلد) صادقه است و الا کاذبه می باشد. چه موضوع محقق نباشد (مانند اینکه کسی در شهر نباشد) و چه محول محقق نباشد (کسی از شهر خارج نشود) موجب می شود که قضیه کاذبه باشد.

در قضیه ی ثانیه و ثالثه که قضیه امری است ذهنی و یا محمول آن ذهنی است، صدق و کذب قضیه به این است که با خارج که همان ذهن است مطابقت و عدم مطابقت داشته باشد. اگر قضیه ی فوق در تحلیل ذهنی صحیح باشد قضیه صادقه است و الا کاذبه.

برای اینکه تمام این اقسام سه گانه را یکپارچه کنیم و به شکل خلاصه از آنها سخن بگوییم می گوییم: صدق قضایا با نفس الامر موجب صادقه بودن آنها است و الا کاذبه هستند. بنا بر این صدق الامر به معنای واقع اشیاء است که گاه واقع اشیاء در خارج است و گاه در ذهن. بنا بر این نفس الامر به معنای واقع، اعم از ذهن یا خارج است.

 

بعضی می گویند: غیر از عالم و صوری که در عالم ماده است که مادی هستند عالم دیگری داریم به نام عالم نفس الامر که مجرد است و به این معنا است که هر قضیه ای که در خارج قابل فهم باشد، مثل آن قضیه و صورتی از آن قضیه در آن عالم موجود است. حال اگر قضیه ای که ما فهمیده ایم با آن صورت مطابق باشد، آن قضیه صورت می شود و اگر قضیه ای را متوجه شدیم که در آن عالم موجود نیست، قضیه ی ما کاذبه می باشد.

جواب آن این است که صورت هایی که در آن عالم است خودش نوعی علم است از این رو می پرسیم صدق آن قضایا که آن را هم متوجه می شویم به چیست؟ اگر بگویند صدق آنها به این است که مطابقت با عین (در قضایای خارجی) و یا ذهن (در قضایای ذهنی) دارند این کار مستلزم دور است.

اگر هم بگویند که صدق آنها با مطابقت آنها با خارج و واقع آنها نیست باید برای آن نفس الامر هم یک نفس الامر دیگری در نظر بگریم و هکذا و این کار به تسلسل می انجامد.

 

الفصل الثامن في معنى نفس الأمر قد ظهر مما تقدم أن لحقيقة الوجود ثبوتا وتحققا بنفسه ، بل الوجود عين الثبوت والتحقق ،

فصل هشتم در معنای نفس الامر است.

سابقا گفتیم که برای حقیقت وجود، ثبوت و تحققی ثابت است که برای خودش است. این بدان معنا نیست که وجود چیزی است که تحقق هم دارد که تحقق مال خود اوست (تا دو چیز باشد) بلکه وجود او و تحقق او عین هم هستند.

 

وأن للماهيات – وهي التي تقال في جواب ما هو ، وتوجد تارة بوجود خارجي فتظهر آثارها ، وتارة بوجود ذهني فلا تترتب عليها الآثار – ثبوتا وتحققا بالوجود ، لا بنفس ذاتها ، وإن كانا متحدين في الخارج

همچنین گفتیم که ماهیات که عبارتند از چیزهایی که در جواب ما هو و چیستی اشیاء قرار می گیرند، گاه به وجود خارجی موجود می شوند مانند انسان خارجی و در این حال آثار خارج را دارند و گاهی به وجود ذهنی موجود می شوند که دیگر آن آثار خارجی را ندارند، این ماهیات نیز به تحقق وجود، موجود می شوند. هرچند در خارج، وجود و ماهیت متحد اند ولی اصالت و عینیت مال وجود است نه ماهیت.

 

وأن المفاهيم الإعتبارية العقلية – وهي التي لم تنتزع من الخارج ، وإنما اعتبرها العقل بنوع من التعمل لضرورة تضطره إلى ذلك ، كمفاهيم الوجود والوحدة والعلية ونحو ذلك – أيضا لها نحو ثبوت بثبوت مصاديقها المحكية بها

همچنین گفتیم که مفاهیم اعتباری عقلی (مفاهیمی که ذهن ساخته است و از خارج انتزاع نشده اند زیرا اصلا ما بحذای خارجی ندارند) که عقل آنها را به نوعی از تعمل و فعالیت انتزاع کرده است زیرا به آنها احتیاج داشت (مانند مفاهیم وجود، وحدت، علت و مانند آن) این مفاهیم نیز تحقق دارند و تحقق آنها به ثبوت مصادیق آنها در خارج است همان مفاهیمی که از آنها حکایت می کنیم هرچند خودشان در خارج موجود نیستند.

 

وإن لم تكن هذه المفاهيم مأخوذة في مصاديقها أخذ الماهية في أفرادها وفي حدود مصاديقها . وهذا الثبوت العام ، الشامل لثبوت الوجود والماهية والمفاهيم الإعتبارية العقلية ، هو المسمى ب‌ ” نفس الأمر ” التي يعتبر صدق القضايا بمطابقتها ، فيقال : إن كذا كذا في نفس الأمر .

هرچند این مفاهیم، ماهیت نیستند و چیستی شیء را نشان می دهند (زیرا با هر چیستی سازگار هستند.) همچنین مانند ماهیت نیستند که حدود مصادیق افراد آن را نشان دهند. مثلا در تعریف زید می گوییم: انسان یعنی ماهیت انسان را در تعریف آن می آوریم ولی در تعریف آتش، علت بودن را ذکر نمی کنیم زیرا علت، چیستی آن را نشان نمی دهد.

این ثبوت عام که شامل ثبوت وجود، ماهیت و مفاهیم اعتباریه ی عقلیه است، را نفس الامر می نامند. و صدق و کذب قضایا به مطابق آنها با نفس الامر و عدم مطابقت آن با نفس الامر است. بنا بر این اگر بگوییم: الانسان ضاحک فی نفس الامر و یا زید عادل فی نفس الامر مراد همین است یعنی در واقع، انسان ضاحک است و زید عادل است.

 

توضيح ذلك : أن من القضايا ما موضوعها خارجي بحكم خارجي ، كقولنا : ” الواجب ( تعالى ) موجود ” وقولنا : ” خرج من في البلد ” وقولنا : ” الانسان ضاحك بالقوة ” وصدق الحكم فيها بمطابقته للوجود العيني ،

توضیح اینکه: بعضی از قضایا هم موضوعشان خارجی است و هم حکمشان. مانند اینکه می گوییم: واجب تعالی موجود است. که هم خداوند در خارج، موجود است و هم موجود، وجود خارجی دارد. یا اینکه می گوییم: هر کس در شهر بود خارج شد که هم بلد و هم خارج شدن از بلد در خارج است. همچنین وقتی می گوییم: انسان بالقوة ضاحک است که هم انسان و هم بالقوة ضاحک بودن او در خارج محقق است.

صدق این قضایا به این است که این قضایا در خارج با وجود خارجی و عینی منطبق باشند.

 

ومنها ما موضوعها ذهني بحكم ذهني ، أو خارجي مأخوذ بحكم ذهني ، كقولنا : ” الكلي إما ذاتي أو عرضي ” و ” الانسان نوع ” وصدق الحكم فيها بمطابقته للذهن ، لكون موطن ثبوتها هو الذهن ، وكلا القسمين صادقان بمطابقتهما لنفس الأمر ، ف‌ ” الثبوت النفس الأمري ” أعم مطلقا من كل من ” الثبوت الذهني ” و ” الخارجي ” .

گاه موضوع و حکم هر دو ذهنی است مانند اینکه می گوییم: کلی یا ذاتی است یا عرضی. و یا اینکه انسان نوع است که انسان هرچند خارجی است و حکم و محمول آن ذهنی است.

صدق حکم در هر دو قضیه به این است که آن حکم با ذهن مطابق باشد. یعنی وقتی می گوییم: الکلی اما ذاتی او عرضی، واقعا در ذهن، کلی موجود باشد و دو قسم داشته باشد. این به سبب آن است که خارج این قضایا همان ذهن است که صدق آنها به مطابقت با آن محقق می شود.

بنا بر این نفس الامر هم ذهن را شامل می شود و هم خارج را. از این رو نفس الامر اعم از ثبوت ذهنی و خارج است. (اعم از ثبوت ذهنی است زیرا ثبوت خارج را هم شامل می شود و اعم از ثبوت خارجی است زیرا ثبوت ذهنی را هم شامل می شود.)

 

وقيل : إن نفس الأمر عقل مجرد فيه صور المعقولات عامة ، والتصديقات الصادقة في القضايا الذهنية والخارجية تطابق ما عنده من الصور المعقولة.

و گفته شده است که نفس الامر عبارت است از عقل مجرد که در آن همه ی صور معقولات موجود است و صدق قضایای صادقه (در قضایای ذهنیه و خارجیه) با تطابق با صوری که در آن عقل مجرد موجود است.

 

وفيه : أنا ننقل الكلام إلى ما عنده من الصور العلمية ، فهي تصديقات تحتاج في صدقها إلى ثبوت لمضامينها خارج عنها تطابقه .

اشکال آن این است که نقل کلام می کنیم به همان صوری که نزد آن عقل است و می گوییم: آن صور قابل علم است و حاوی یک سری قضایایی است که می تواند صادقه باشد بنا بر این خودش باید در خارج ثبوتی داشته باشد در نتیجه به یک نفس الامر دیگری احتیاج دارد تا با آن مطابقت کنند.

بنا بر این اگر آن خود یک نفس الامر دیگر است ادامه می یابد و به تسلسل منجر می شود.