011

موضوع: احکام وجود و عدم

فصل نهم: مرادف بودن وجود با ثبوت

این فص در مورد این است که ثابت کنیم وجود مساوق و مرادف با وجود است یعنی هر چه وجود دارد ثابت است و عدم چیزی نیست بنا بر این ثبوت ندارد.

این امر بدیهی است که عدم چیزی نیست که وجود داشته باشد. انسان این را با فطرت خودش متوجه می شود و لازم نیست برای آن استدلال کرد.

در عین حال که این مسأله فطری است، معتزله قائل شده اند که معدوم بر دو قسم است: بعضی ثابت اند و بعضی غیر ثابت.

(سابقا هم گفتیم خطای انحرافی و اقوال انحرافی که در فلسفه ایجاد می شود به سبب شبهاتی است که برای قائلین در قول حق پیش می آمده است و برای فرار از اشکال، دست از قول حق برداشتند.)

اینکه معتزله قائل به تقسیم عدم شده اند به سبب این است که در مسأله ی علم خداوند به مشکل بر می خورند و می بینند خداوند قبل از خلق کردن موجودات، به آنها علم داشت. حال آنکه شیئی خلق نشده بود و چیزی که خلق نشده باشد قابل تصور نیست. (ما بعد، این نکته را در باب الهیات بالمعنی الاخص توضیح می دهیم که چگونه وقتی اشیاء معدوم هستند خداوند به آنها علم دارد و بر اساس همان علم، آنها را خلق می کند. و خواهیم گفت که سازنده باید علم داشته باشد و آنچه می خواهد بسازد را تصور کند و بعد آن را بسازد.)

معتزله وقتی به مشکل فوق برخورد کرد قائل شد که بعضی از معدوم ها هستند که ثبوت دارند به این بیان که معدوم ها بر دو قسم هستند:

یک قسم معدوم هایی اند که تا ابد موجود نمی شوند چون محال هستند. مثلا شریک الباری معدوم است ولی امکان وجود هم ندارد. همچنین است اجتماع نقیضین.

قسم دیگری از معدوم ها هستند که الآن معدوم هستند ولی محال نیستند مانند کسی که قرار است در نسل دهم ما قرار گیرد. این نوع معلوم ها یک نوع ثبوتی دارند و به همین دلیل علم می تواند به آنها تعلق گیرد. بر همین اساس است که خداوند به مخلوقات خود قبل از خلقت آنها علم دارد.

بنا بر این معتزله می گویند، موجودات هر چه باشند ثابت اند و در میان معدومات هم معدوماتی که ممکن هستند ثابت می باشند.

بر این اساس نسبت بین وجود و ثبوت به این گونه است که ثبوت، از وجود اعم می شود زیرا هر موجودی ثابت است و ثابت از موجود اعم است و بعضی از ثابت ها موجود نیستند. (عام و خاص مطلق همیشه از یک موجبه ی کلیه و یک سالبه ی جزئیه تشکیل می شود مانند اینکه می گویند: کل انسان حیوان و بعض الحیوان لیس بانسان.)

ثبوت در مقابل نفی است همان طور که وجود در مقابل عدم می باشد.

اگر دامنه ی ثبوت از وجود وسیع تر باشد بگونه ای که هم وجود را شامل شود و هم مقداری از عدم را (که از آنها به معدوم های ممکن تعبیر می شود.) بنا بر این نفی، فقط معدوم هایی که ممتنع الوجود هستند را شامل می شود بر این اساس رابطه ی بین نفی و عدم عموم و خصوص مطلق می شود و عدم اعم از نفی می شود. زیرا عدم هر نوع معدومی را چه ممکن و ممتنع شامل می شود ولی نفی و منفی فقط معدوم هایی را شامل می شود که ممتنع الوجود اند.

جواب معتزله این است که این کار بر خلاف فطرت است زیرا چیزی که معدوم است دیگر هیچ نوع ثبوتی ندارد و نمی شود چیزی نباشد و ثابت هم باشد.

بعضی از معتزله پا را فراتر نهادند و علاوه بر ادعای فوق اضافه کرده اند که هم وجود داریم و هم عدم و هم چیزی که در حد وسط است و نه موجود است و نه معدوم و نام آن (حال) است.

توضیح اینکه یک سری صفاتی وجود دارد اضافی که فقط از رابطه حکایت می کند. مثلا عالِمیت (نه خود علم و عالم) که صرفا مصدری است جعلی و ارتباط بین علم و عالِم را می رساند. بر خلاف علم و عالم که هر دو حقیقتی هستند که در خارج ثبوت دارند ولی عالِمیت دیگر موجود نیست زیرا ما بحذاء مستقلی ندارد و در خارج ما علاوه بر علم و زید که عالم است چیز سومی به نام رابطه نداریم بنا بر این رابطه، موجود نیست ولی در عین حال صفتی است برای شیء موجود بنا بر این باید خودش هم موجود باشد.

 

این عده می گویند بین ثبوت و نفی دیگر واسطه ای نیست و واسطه ی فوق فقط بین وجود و عدم است. بنا بر این ثابت، همان طور که وجود و بعضی از معدوم ها را شامل می شود (حال) را واسطه بین وجود و عدم است را نیز شامل می شود.

با این بیان ثبوت، سه چیز را شامل می شود و نفی فقط معدوم های ممتنع را شامل می شود.

علامه در جواب می فرماید: جواب آن واضح است زیرا اگر چیزی نیست دیگر معنا ندارد وجود داشته باشد. نباید فکر کرد که هر واقعیتی که هست باید یک ما بحذاء مستقلی داشته باشد. رابطه همواره وجودش فانی در دو طرف است. رابطه هرگز نباید وجود مستقلی داشته باشد و الا خودش احتیاج به رابطه ی دیگری پیدا می کند.

رابطه هرچند وجود دارد ولی وجودش مستقل نیست.

 

الفصل التاسع: الشيئية تساوق الوجودالشيئية تساوق الوجود ، والعدم لا شيئية له ، إذ هو بطلان محض لا ثبوت له ، فالثبوت والنفي في معنى الوجود والعدم .

یعنی چیز بودن مساوی است با موجود بودن. عدم چون موجود نیست از این رو شیء نیست. زیرا عدم بطلان و پوچ محض است و ثبوت ندارد. بنا بر این ثبوت و نفی دقیقا به معنای وجود و عدم است. (ثبوت به معنای وجود و نفی به معنای عدم است.) این عبارت رد قول معتزله است که به آن اشاره می شود:

 

وعن المعتزلة : ” أن الثبوت أعم مطلقا من الوجود ” ، فبعض المعدوم ثابت عندهم ، وهو المعدوم الممكن ، ويكون حينئذ النفي أخص من العدم ، ولا يشمل إلا المعدوم الممتنع .

از بعضی از معتزله نقل شده است که می گوید بین ثبوت و وجود عموم و خصوص مطلق است و ثبوت اعم می باشد. زیرا بعضی از معدوم ها نزد آنها ثابت هستند (هر چند وجود ندارند) و آنها معدوم هایی هستند که ممکن است (علت اینکه به این قول قائل شدند به مشکلی بود که در علم باریء تعالی با آن مواجه شدند.) بنا بر این عدم اعم از نفی می شود زیرا عدم هم معدوم هایی را شامل می شود که ممکن اند و هم معدوم هایی که ممتنع می باشند ولی نفی فقط معدوم هایی ممتنع الوجود را شامل می شود.

 

وعن بعضهم : ” أن بين الوجود والعدم واسطة ” ، ويسمونها الحال ، وهي صفة الموجود ، التي ليست بموجودة ولا معدومة ، كالعالمية والقادرية والوالدية من الصفات الانتزاعية التي لا وجود منحازا لها ، فلا يقال : ” إنها موجودة ” ، والذات الموجودة تتصف بها ، فلا يقال : ” إنها معدومة ” وأما الثبوت والنفي فهما متناقضان ، لا واسطة بينهما .

از بعضی از معتزله نکته ی دیگری هم نقل شده است (یعنی علاوه بر کلام قبل این نکته را نیز به آن اضافه می کنند.) و آن اینکه بین وجود و عدم واسطه ای برقرار است که نام آن (حال) می باشد که نه موجود است و نه معدوم. (حال) صفت برای امری موجود قرار می گیرد مانند عالمیت، قادریت، والدیت که همه از رابطه بین دو چیز حکایت می کنند مانند رابطه بین علم و عالم، قدرت و قادر، ولد و والد. این صفات، از صفات انتزاعیه اند یعنی ما بحذاء مستقلی ندارد بلکه به وجود منشأ انتزاعش موجود می باشد. یعنی هرگز نمی گویند که در خارج صفت عالمیت به شکل مستقلی موجود می باشد. اگر وجود مستقل بود دیگر نمی توانند رابطه باشد. رابطه، یعنی چیزی که وجودش در وجود دو چیز مندک است. بنا بر این هم در خارج موجود نیست و هم چون یک شیء موجودی به آن متصف است پس آن رابطه هم هست. بنا بر این هم هست و هم نیست.

اما ثبوت و نفی با هم متناقض هستند یعنی واسطه ای بین اینها نیست.

 

وهذه كلها أوهام يكفي في بطلانها قضاء الفطرة بأن العدم بطلان لا شيئية له .

جواب این است که تمام این مطالب یک سری خیالاتی است که آنها بافته اند. فطرت سلیم حکم می کند که عدم بطلان محض است و اصلا چیزی نیست تا ثبوت داشته باشد.

 

فصل دهم: در عدم تمایز و علیت وجود ندارد.

تمایز به معنای امتیاز داشتن و از هم جدا بودن است. یعنی مشخص باشد که این غیر از آن است. بر خلاف جهان هستی که وجود ماه از خورشید و وجود زید از عمرو و هرچیز از چیز دیگر متمایز است. ولی در جهان نیستی چنین چیزی نیست زیرا فرق داشتن فرع بر این است که دو چیز باشد تا یکی با دیگری فرق داشته باشد.

بله گاه عدم به سبب اینکه با یک سری وجودات و یک سری ملکات یا صفاتی اضافه می شود یک نوع تمایزی پیدا می کند. مثلا عدم میز، با عدم کتاب فرق دارد. در این حال بین این دو عدم فی نفسه فرقی نیست ولی بین نبود میز با نبود کتاب فرق است. این به سبب این نیست که بین دو عدم تمایز است بلکه به این سبب است که بین وجود میز و وجود کتاب تمایزی وجود دارد و عدم به سبب اضافه به اینها نوعی تمایز پیدا می کند.

همچنین است اگر عدم به ملکات اضافه شود مانند عدم بینایی با عدم شنوایی.

این همان چیزی است که حاجی در منظومه می فرماید: لا میز فی الاعدام من حیث العدم

 

حکم دوم عدم این است که بین اعدام، علیت هم نیست زیرا علیت به نام تأثیر و ایجاد است و این فرع بر موجود بودن است.

 

ان قلت: شما می گویید: وجود علت، علت است برای وجود معلول یعنی اگر علت باشد این سبب آن است که معلول هم باشد.

از آن طرف می گویید: عدم علت سبب است برای نبود معلول. حال که عدم علت، خود علت می باشد علامت آن است که عدم می تواند وجود داشته باشد و علت باشد.

قلت: عدم علت نیست بلکه این گفتار از روی تشابه و از باب تشبیه به وجود گفته می شود. این نوع تسامحات در کلمات بسیار است. مثلا کسی می گوید: رفتم دیدم زید در حجره نیست. واضح است که فرد زید را ندیده است پس می بایست می گفت: رفتم و زید را در حجره ندیدم نه اینکه دیدم او نبود. زیرا نبودن، دیدنی نیست.

منظور افراد در اینکه می گویند: عدم علت، علت برای عدم معلول است در واقع این است که وقتی علت نیست علیت هم نیست. زیرا علیت، فرع وجود علت است. این واقعیت را به شکل مجازی به این شکل می گویند که عدم علت، علت برای عدم معلول است. بنا بر این فرد می خواهد بگوید در واقع آن علیت محقق نشده است مثلا باران نیست چون علت آن که ابر است محقق نیست و مجازا می گوید عدم باران علت برای عدم باران است.

نظیر این را در منطق هم می گویند که قضیه ی حملیه بر دو قسم است: حملیه و سلبیه. در قضیه ی حملیه، حمل وجود دارد مانند: زید قائم. ولی در قضیه ی سلبیه اصلا حملی نیست. این کار به سبب تسامح و شباهت این قضیه با قضیه ی موجبه است و الا در زید لیس بقائم، قائم نبودن چیزی نیست تا به زید حمل شود.

نمونه ی دیگر آن در قضیه ی شرطیه متصله دیده می شود که به دو قسم موجبه و سالبه تقسیم می شود. مثلا ان کانت الشمس طالعة فالنهار موجود. که در آن امری مشروط بر امر دیگری است و بین دو چیز رابطه است. این در حالی است که در سالبه چنین ارتباطی وجود ندارد مانند: لیس کلما کانت الشمس طالعة فاللیل موجود. در این مثال، مشروط بودن چیزی بر دیگری نفی می شود و اصلا شرطیتی در کار نیست.

 

الفصل العاشر في أنه لا تمايز ولا علية في العدم

فصل دهم در مورد اینکه تمایز و علیتی در عدم نیست.

 

أما عدم التمايز ، فلأنه فرع الثبوت والشيئية ، ولا ثبوت ولا شيئية في العدم .

اما اینکه تمایز نیست چون اصلا چیزی نیست تا فرق بین آنها قابل بحث باشد.

 

نعم ربما يتميز عدم من عدم بإضافة الوهم إياه إلى الملكات وأقسام الوجود فيتميز بذلك عدم من عدم ، كعدم البصر ، وعدم السمع ، وعدم زيد ، وعدم عمرو ، وأما العدم المطلق فلا تميز فيه .

بله گاه یک نیستی از نیستی دیگر میز پیدا می کند به این گونه که ذهن ما آن را به ملکات و صفاتی که موجود شأنیت آن را دارد اضافه می کند و گاه آن را به اقسام وجود اضافه می کند. بر این اساس عدم بینانی از عدم شنوایی متفاوت می شود و عدم زید با عدم عمرو متمایز می شود. در این موارد بین عدم فرقی نیست بلکه به سبب اضافه شدن به یک شیء موجود که بینشان فرق است ارتباطی با فرق پیدا می کند.

 

وأما عدم العلية في العدم ، فلبطلانه وانتفاء شيئيته . وقولهم : ” عدم العلة علة لعدم المعلول ” قول على سبيل التقريب والمجاز ،

اما اینکه در عدم، علیتی وجود ندارد به سبب این است که عدم باطل و پوچ است و اصلا چیزی نیست تا علت چیز دیگر شود.

اما اینکه فلاسفه می گویند: عدم علت، علت برای عدم معلول است به این معنا نیست که نبود علت، می تواند علت باشد. زیرا تعبیر فوق از باب نزدیک کردن مطلب به ذهن و از باب مجاز است.

 

فقولهم مثلا : ” لم يكن غيم فلم يكن مطر ” معناه بالحقيقة : أنه لم تتحقق العلية التي بين وجود الغيم ووجود المطر ، وهذا – كما قيل – نظير إجراء أحكام القضايا الموجبة في السالبة ، فيقال : ” سالبة حملية ” و ” سالبة شرطية ” ونحو ذلك ، وإنما فيها سلب الحمل وسلب الشرط .

بنا بر این وقتی می گویند: ابر نبود پس باران هم نیست (که گفته می شود نبود ابر علت برای عدم باران است) معنای حقیقی آن این است که علیتی که بین دو وجود که ابر و باران است محقق نشده است. وقتی خود آن دو وجود نباشند علیت آنها هم نیست.

این، نظیر احکام سالبه ی حملیه و سالبه ی شرطیه است که بر آنها احکام قضایای موجبه را بار می کنند که همه از باب تقریب و مجاز می باشد. و قضیه ی سالبه در واقع سلب حمل است نه اینکه سلب و عدم را حمل کنم. هکذا در قضایای شرطیه ی سالبه که سلب الشرط است نه اینکه شرطی معدوم را مشروط بر چیزی کنیم.