012

موضوع: سومین حکم از احکام معدوم

در درس قبل دو حکم از احکام عدم را بیان کردیم و اکنون به سراغ سومین حکم می رویم.

معدوم مطلق (قید مطلق برای بیان چیزی است که به هیچ وجه هستی ندارد یعنی هم در ذهن معدوم است و هم در خارج.) چیزی است که نمی توان از آن خبر داد. مثلا در مورد چیزی که معدوم است نمی توان گفت ضاحک است یا کاتب.

علت آن این است که خبر دادن به این معنا است که چیزی را بر چیزی حمل کنیم یعنی یک مخبَر عنه باید در ابتدا وجود داشته باشد تا بتوان مخبَر به را بر آن حمل کنیم تا عمل اخبار و گزارش انجام شود. بنا بر این در زید قائم هم زید باید باشد و هم قیام. هر کدام از موضوع و محمول اگر نباشند گزارش فوق صحیح نخواهد بود.

از رو وقتی عدم بطلان محض می باشد و کاملا نیست و پوچ است واضح است که از آن هم نمی توان خبر داد.

اشکال نشود که همین جمله ی شما که می گویید از معدوم مطلق خبر داده نمی شود در واقع یک نوع خبر از معدوم مطلق است زیرا معدوم مطلق موضوع قرار گرفته شده است و محمول آن این است که از آن خبر داده نمی شود این خود نوعی خبر از معدوم مطلق است. یعنی از معدوم مطلق خبر می دهیم که از آن نمی توان خبر داد.

زیرا در جواب می گوییم: در منطق خواندیم که حمل بر دو قسم است: حمل اولی ذاتی و حمل شایع صناعی.

(حمل یعنی این همان است و بنا بر این محمول با موضوع باید اتحادی داشته باشد و این اتحاد گاه مفهومی است و گاه مصداقی.)

حمل اولی ذاتی در جایی است که موضوع و محمول با هم مفهوما اتحاد دارند. در این حال حتما اتحاد وجودی و مصداقی هم دارند. بنا بر این اتحاد در این نوع حمل، قوی است. مانند اینکه می گوییم: الانسان حیوان ناطق. به این حمل، حمل اولی می گویند زیرا این نوع حمل ها از اولیات و بدیهیات است. یعنی دو چیز از نظر مفهومی یکی هستند و این امر بدیهی است زیرا هر چیزی ذاتا خودش است.

حمل شایع صناعی در جایی است که موضوع و محمول مصداقا و وجودا با هم اتحاد دارند هرچند مفهوما با هم فرق دارند. مانند الانسان کاتب. کاتب بودن هرگز در مفهوم انسان داخل نیست ولی در خارج با هم متحد هستند و به یک وجود، موجود می شوند. یعنی این گونه نیست که انسان به یک وجود موجود باشد و کاتب به وجود دیگر. زیرا اگر چنین بود دیگر نمی شد بین آن دو حمل کرد کما اینکه نمی توان گفت الانسان حجر.

به این حمل شایع می گویند زیرا متعارف است. به آن صناعی نیز می گویند زیرا در صناعات و در علوم این نوع حمل بیشتر رایج است.

حال که معنای این دو حمل را متوجه شدیم به مسأله ی تناقض می پردازیم.

تناقض در بین دو قضیه هنگامی متصور است که از هشت جهت با هم وحدت داشته باشند. موضوع در هر دو قضیه باید مثل هم باشند هکذا محمول، شرط، زمان، جزء و کل و موارد دیگر تا هفت مورد و صدر المتالهین هشتمین مورد را هم به آن اضافه کرد و آن وحدت در حمل است. یعنی دو موضوع علاوه بر آن هفت مورد حتی در نوع حمل هم باید مانند هم باشند تا تناقض حاصل شود. یعنی حمل در هر دو یا باید اولی باشد و یا شایع صناعی.

در مورد فوق هم می گوییم: اگر کسی بگوید: المعدوم المطلق معدوم مطلق. حملی است صحیح و به حمل اولی می باشد. زیرا سلب شیء از نفس محال است بنا بر این چیزی که معدوم است و در ذهن و خارج نیست در ذهن و خارج نیست و این حمل صحیح می باشد.

در عین حال می توان گفت: المعدوم لیس بمعدوم مطلق. این قضیه نیز صحیح می باشد. زیرا معدوم مطلق که در موضوع است چیزی است که در ذهن تصور شده است بنا بر این صورت ذهنی از معدوم مطلق بر معدوم مطلق صادق است (کما اینکه اگر صورت انسان را تصور می کردیم می توانستیم بگوییم که صورت انسان است) این وجود ذهنی که مفهوم معدوم مطلق است موجود می باشد.

بنا بر این معدوم مطلق هم معدوم مطلق است (چون به حمل اول مفهوم معدوم مطلق است) و هم موجود است (زیرا به حمل شایع در ذهن موجود می باشد) و هر دو قضیه صحیح است. تناقض هم پیش نمی آید زیرا یکی به حمل اولی و دیگری به حمل شایع می باشد.

بنا بر این از معدوم مطلق به حمل اول نمی توان خبر دارد زیرا چنین معدومی نه در ذهن است و نه در خارج ولی وقتی از آن گزارش می دهیم و می گوییم: المعدوم المطلق معدوم مطلق. در این حال معدوم مطلق، در ذهن موجود است و این قابلیت را دارد که به حمل شایع از آن خبر دهیم. تناقضی هم پیش نمی آید.

بعد علامه اضافه می کند که این شبهه در جای دیگر هم وارد است و جواب آن همان است که در اینجا گفتیم.

الفصل الحادي عشر في أن المعدوم المطلق لا خبر عنه ويتبين ذلك بما تقدم أنه بطلان محض ، لا شيئية له بوجه ، وإنما يخبر عن شئ بشئ .

چیزی که معدوم مطلق است هرگز از آن خبر داده نمی شود زیرا قبلا گفتیم که عدم، پوچ محض است و هیچ چیز نیست شیئیت ندارد. این در حالی است که فقط از چیزی که هست می توان خبر داد آن هم به وسیله ی چیزی که موجود می باشد.

وأما الشبهة – بأن قولهم : ” المعدوم المطلق لا يخبر عنه ” يناقض نفسه ، فإنه بعينه إخبار عنه بعدم الإخبار

اما این شبهه به اینکه قضیه ی فوق خود حاکی از نوعی اخبار از معدوم مطلق است بنا بر این قضیه ی (المعدوم المطلق لا یخبر عنه) خودش، خودش را نقض می کند.

فهي مندفعة بما سيجئ في مباحث الوحدة والكثرة ، من أن من الحمل ما هو أولي ذاتي يتحد فيه الموضوع والمحمول مفهوما ويختلفان إعتبارا ، كقولنا : ” الانسان انسان ” ، ومنه ما هو شائع صناعي يتحدان فيه وجودا ويختلفان مفهوما ، كقولنا : ” الانسان ضاحك ” ،

جواب اشکال فوق این است که بعضی از حمل ها به شکل اولی ذاتی است. در این حمل موضوع و محمول، مفهوما با هم اتحاد دارند ولی از نظر اعتبار با هم متفاوت می باشد. البته معنای آن این نیست که هر دو مفهوما با هم یکی هستند بلکه حمل ذاتی آن است که موضوع و محمول اتحاد مفهومی دارند خواه مفهوم را بر مفهوم حمل می کنیم مانند الانسان انسان که یعنی مفهوم انسان همان انسان بودن است و یا مفهوم را بر مصداق حمل می کنیم مانند اینکه بگوییم: الانسان انسان یعنی انسان خارجی همان مفهوم انسان است.

به هر حال باید بین موضوع و محمول یک اختلاف از نظر اعتباری وجود داشته باشد ولی اگر عین هم باشند، حمل لغو خواهد بود (هرچند غلط نیست.)

ولی اگر کسی کمونیست شد و گفت هیچ چیزی خودش نیست و هر چیزی نقیض خودش است بنا بر این انسان، انسان نیست. در این حال می توان در جواب او گفت: الانسان انسان. این حمل برای دفع توهم کمونیست است و اختلافی که در موضوع و محمول است اعتباری است که مصحح حمل می شود و الا حمل مزبور لغو می بود.

نوع دیگر حمل، حمل شایع صناعی است که در آن موضوع و محمول از نظر وجودی با هم یکی هستند و اختلاف بین آن دو مفهومی است مانند الانسان ضاحک. مفهوم این دو، دو تا است زیرا اگر ضاحک را از انسان جدا کنیم باز انسان به انسان بودن خود باقی است. با این حال وجودا یکی می باشند.

حال که حمل بر دو قسم است نتیجه ی آن این است که معدوم مطلق هم می تواند بر معدوم مطلق حمل شود و هم می تواند حمل نشود و به تناقض هم برخورد نکنیم.

والمعدوم المطلق معدوم مطلق بالحمل الأولي ولا يخبر عنه ، وليس بمعدوم مطلق بل موجود من الموجودات الذهنية بالحمل الشائع ، ولذا يخبر عنه بعدم الإخبار عنه ، فلا تناقض .

بنا بر این معدوم مطلق هم معدوم مطلق است و از آن نمی توان خبر دارد (زیرا حمل در این حال، اولی است) و هم می توان از آن خبر دارد (زیرا حمل در این حال، صحیح است.) زیرا در این حال معدوم مطلق، موجود می شود زیرا در ذهن این مفهوم را تصور کرده ایم. بنا بر این مفهومی که در ذهن است هم معدوم است زیرا مفهوم معدوم مطلق است و هم موجود است زیرا در ذهن موجود می باشد.

وبهذا التقريب تندفع الشبهة عن عدة قضايا توهم التناقض ، كقولنا : ” الجزئي جزئي ” وهو بعينه ” كلي ” يصدق على كثيرين ، وقولنا : ” شريك البارئ ممتنع ” مع أنه معقول في الذهن فيكون موجودا فيه ممكنا ،

با توضیح فوق جواب از یک سری شبهات دیگر که تصور می شود بین آنها تناقض است جواب داده می شود. مانند اینکه به حمل اولی می گویند: الجزی جزیئ. یعنی مفهوم زید که غیر قابل انطباق بر کثیرین است یک مفهوم جزئی است و کلی نیست.

در عین حال می توان گفت: الجزئی لیس بجزئی زیرا جزئی، صفت برای تمامی چیزهایی است که جزئی هستند. بنا بر این جزئی، در عین حال کلی می باشد و می توانیم بگوییم: زید جزئی، عمرو جزئی و هکذا تمامی مفاهیمی که از خارج در ذهن ما نقش می بندد.

جواب این است که اولی به حمل اولی است (یعنی هر جزئی به حمل اولی جزئی است و نمی توان جزئی بودن را از آن سلب کرد) و دومی یعنی الجزئی کلی به حمل شایع است زیرا معنای آن این است که مفهوم جزئی بر مصادیق بسیاری قابل تطبیق است.

بین الجزئی جزئی و الجزئی کلی تناقضی نیست زیرا نوع حمل در این دو متفاوت است.

همچنین می توانیم به حمل اول بگوییم: شریک الباری ممتنع زیرا ادله ی توحید این را ممتنع میداند. درعین حال می توان گفت: شریک الباری ممکن زیرا به حمل صناعی، شریک الباری را تصور کرده ایم و هرچه را که بتوانیم تصور کنیم لا جرم باید ممکن باشد و وقتی تصور می کنیم یعنی آن را در ذهن خلق می کنیم. وقتی مفهوم شریک الباری تصور می شود یعنی ممکن می باشد.

وقولنا : ” الشئ إما ثابت في الذهن أو لا ثابت فيه ” واللا ثابت في الذهن ثابت فيه ، لأنه معقول

شبهه ی دیگر این است که می گویند: هر چیزی که تصور می شود یا در ذهن ثابت است و یا نیست. اشکال این است که وقتی لا ثابت را در ذهن تصور می کنید این علامت آن است که در ذهن ثابت شده است (زیرا هر قضیه ای را که تصور می کنیم باید موضوع و محمول را در ذهن ثابت کنیم.)

بنا بر این لا ثابت هم لا ثابت است و هم ثابت است. جواب این است که لا ثابت به حمل اولی لا ثابت است ولی به حمل شایع در ذهن، ثابت می باشد.(مانند مفهوم معدوم مطلق که در ذهن هست)

وجه الاندفاع : أن الجزئي جزئي بالحمل الأولي ، كلي بالشائع ، وشريك البارئ شريك البارئ بالحمل الأولي ، وممكن مخلوق للبارئ بالشائع ، واللا ثابت في الذهن كذلك بالحمل الأولي ، وثابت فيه بالشائع.

جواب این است که تفاوت بین اینها در اولی بودن و شایع بودن حمل می باشد.