036

موضوع: تمیّز و تشخّص در ماهیّات

فصل هشتم: تمیز ماهیات و تشخّص آنها

علامه در این فصل که آخرین فصل از مباحث ماهیت است در مورد دو حکم از احکام ماهیات سخن می گوید که عبارتند از تمیز ماهیات و تشخّص آنها.

معنای تمیّز و تشخّص:

تمیّز از ماده ی مَیز به معنای جدا بودن یک ماهیت از ماهیت دیگر و مغایرت یک ماهیت از ماهیت است.بر این اساس انسان با حیوان تمیّزی ندارد همچنین انسان با ناطق و یا با حیوان الناطق زیرا دو گانگی بین اینها نیست چون قبلا گفتیم که جنس و یا فصل و هر دو با هم همان نوع می باشند. تمایز در جایی است که این دو با هم یکی نباشند مانند انسان و فرس.

تشخّص به معنای شخص بودن و یک فرد بودن ماهیت است. یعنی ماهیت شخصی خاص باشد و بر کثیرین صادق نباشد. مانند انسان بشرط شیء یعنی ماهیتی که تمام شرایط یک فرد خاص در آن اخذ شده باشد. مانند انسانی که پسر عمرو است و نام زید می باشد و وزن و قد و رنگ و سایر خصوصیاتش را در نظر بگیریم. چنین انسانی فقط یک فرد دارد.

از توضیح فوق مشخص می شود که تمیز وصفی اضافی است یعنی ماهیت باید با چیز دیگری سنجیده شود تا تمیّز و فرق ظاهر شود. مغایرت همواره بین دو چیز است و اگر یک فرد از یک چیز بیشتر وجود نداشت مغایرت معنا نداشت.

ولی تشخّص وصفی نفسی است و مربوط به خود شیء است و به غیر، احتیاج ندارد.

فرق دیگر این است که تمیّز با کلیت منافات ندارد به این معنا که یک ماهیت می تواند با یک ماهیت دیگر مغایر باشد ولی هر دو کلی باشند. مانند حیوان ناطق و حیوان غیر ناطق و یا حیوان صاهل. این ماهیات با هم فرق دارند و حال آنکه کلی اند. (حیوان ناطق کلی است زیرا حیوان به تنهایی کلی است و ناطق هم فی نفسه کلی است. بنا بر این حیوان ناطق متشکل از دو کلی است که کنار هم قرار گرفته اند و باز کلی می باشند فقط دایره ی آنها ضیق تر شده است. بنا بر این حیوان ناطق ابیض هم کلی است ولی دایره اش ضیق تر می شود و در هر حال قابل انطباق بر کثیرین است.

این در حالی است که تشخّص با کلیّت منافات دارد زیرا تشخّص به معنای شخص خاص و غیر قابل انطباق بر کثیرین بودن است.

الفصل الثامن في تميز الماهيات وتشخصها (فصل هشتم در مورد تمیز ماهیات از یکدیگر و تشخّص آنها است.)

تميز ماهية من ماهية أخرى بينونتها منها ومغايرتها لها، بحيث لا تتصادقان، (جدا بودن یک ماهیت از ماهیت دیگر همان مباین بودن و مغایرت یک ماهیت از ماهیت دیگر است به گونه ای که این دو ماهیت بر هم صدق نکنند و نتوان گفت که این آن است.) كتميز الانسان من الفرس باشتماله على الناطق. (مانند این انسان از فرس جدا می شود به اینکه انسان مشتمل بر ناطق بودن است ولی فرس بر چیزی دیگر مانند صاهل بودن) والتشخص كون الماهية بحيث يمتنع صدقها على كثيرين، (تشخّص به معنای شخص بودن است یعنی ماهیت فقط یک فرد داشته باشد و نتواند بر کثیرین صدق کند) كتشخص الانسان الذي هو زيد. (مانند انسان به شرط اینکه زید باشد یعنی تمام خصوصیات خاص زید را داشته باشد. یعنی پسر عمرو باشد و در فلان جا نشسته باشد و مانند آن. البته در این مطلب شبهه ای است که در آخر بحث به آن پرداخته می شود و آن اینکه ماهیت کلی الانسان هرگز شخص نمی شود حتی اگر هزار قید به آن زده شود.)

ومن هنا يظهر: (از اینجا دو مطلب روشن می شود) أولا: أن التميز وصف إضافي للماهية، (فرق اول بین تمیز و تشخّص در این است که تمیّز صفتی اضافی است یعنی باید آن را با غیر در نظر گرفت تا معنا داشته باشد زیرا فرق هنگامی حاصل می شود که دو چیز وجود داشته باشد.) بخلاف التشخص، فإنه نفسي غير إضافي. (این بر خلاف تشخّص است که صفتی نفسی و غیر اضافی است.) وثانيا: أن التميز لا ينافي الكلية، (فرق دوم این است که تمیز و تغایر با کلیّت منافات ندارد. یعنی تمیّز هم با جزئیت می سازد و هم با کلیّت یعنی دو ماهیت می توانند غیر هم باشند و در عین حال کلی هم باشند این به سبب آن است که گاه یک ماهیت به سبب فصل هایش متمایز است و یا اینکه یک ماهیت نوعیه به سبب اعراضش از دیگری متمایز می شود.) فإن انضمام كلي إلى كلي لا يوجب الجزئية، (زیرا یکی از راه های تمیز این است که یک قید کلی به یک کلی دیگر ضمیمه شود مانند انضمام قید کلی ناطق به کلی انسان. البته تمیّز منحصر به این نیست که یک قید کلی به یک کلی اضافه شود ولی لا اقل این قسم، یکی از اقسام تمیّز است و همین مقدار کافی است که بگوییم که تمیّز با کلیّت جمع می شود هرچند گاه تمّیز با جزئیت هم جمع می شود.) ولا ينتهي إليها وإن تكرر، (و هرگز به جزئیت نمی رسد هرچند قیود کلی تکرار شود مثلا انسان ابیض با انسان اسود متمایز است و انسان ابیض طویل با انسان ابیض قصیر و همین طور با قیود بی شمار دیگر که هرگز موجب نمی شود کلی، جزئی شود. البته مخفی نماند که این در ماهیات کلیه است که با قید جزئی نمی شود با این حال گاه دو ماهیت از ابتدا جزئی هستند.) بخلاف التشخص. (این بر خلاف تشخّص است که فقط در ماهیات جزئیه وجود دارد زیرا کلی نمی تواند تشخّص داشته باشد.)

مطلب بعدی این است که دو ماهیت که با هم متمایز هستند این فرق،

    1. گاه به تمام ذات است یعنی تمام ذات این دو ماهیت با هم فرق دارد. مانند جوهر با کیف و یا جوهر با عرض. بین تمامی اجناس عالیه که بالاتر از آنها جنسی نیست همه با تمام ذات با هم فرق دارند. اجناس عالیه هیچ وجه مشترکی ندارند چون خودشان جنس عالی هستند جنسی بالاتر از آنها وجود ندارد. زیرا اگر دو چیز بخواهند مشترک باشند باید در جنس مشترک باشند نه فصل.

    2. قسم دیگر تمیّز، تمیّز به بعض ذات است. مانند انسان و فرس که انسان، حیوان الناطق است و فرس، حیوان صاهل. بنا بر این اینها در جنس شریکند و تمیّز آنها به فصل است که بعضی از ذات آنهاست.

    3. گاه تمیّز به منضمات است یعنی نه به تمام ذات است و نه به بعض ذات. یعنی ذات آنها هیچ فرقی با هم ندارد مانند زید و عمرو. فرق آنها به منضمات و اعراض آنها است یعنی زید پسر خالد است و عمرو پسر بکر.

    4. بعضی قسم چهارمی از تمیّز را ادعا کرده اند و آن تمیّز به شدت و ضعف است یعنی هر دو از یک ماهیت اند ولی ماهیت در یکی شدیدتر است و در دیگری ضعیف تر است. مثلا یکی انسان است و دیگر انسان تر.

علامه می فرماید: در ماهیات تشکیک معنا ندارد بنا بر این قسم چهارم قابل قبول نیست. زیرا یک چیز با حیوان ناطق هست یا نیست. زیرا ماهیّت مفهومی است اعتباری و جایش در ذهن است و امرش دائر بین وجود و عدم است. آنی که شدت و ضعف دارد وجود انسان است نه ماهیّت انسان.

لذا بنا بر قول به اصالت الوجود، قسم چهارم معنا ندارد و فقط قائلین به اصالت الماهیه می توانند به آن قائل شوند.

ثم إن التميز بين ماهيتين، إما بتمام ذاتيهما (تمیز و تغیر بین دو ماهیّت گاه به تمام ذات آن دو است یعنی کل ذات این دو با هم متفاوت است) كالأجناس العالية البسيطة، (مانند اجناس عالیه ی بسیطه که دیگر مرکب از جنس و فصل نیستند بلکه بسیط می باشند مانند جوهر و کیف.) إذ لو كان بين جنسين عاليين مشترك ذاتي، كان جنسا لهما واقعا فوقهما، وقد فرضا جنسين عاليين، هذا خلف، (زیرا اگر قرار بود بین دو جنس عالی امر مشترکی باشد که ذاتی برای دو ماهیّت باشد آن امر مشترک می بایست جنس این دو باشد بنا بر این، آن امر مشترک اعم از آنها و فوق آنها می شد و این در حالی است که اینها خودشان جنس عالی اند یعنی جنسی فوق آنها وجود ندارد و این خلف است.) وإما ببعض الذات، (و گاه تمیز به بعضی ذات است.) وهذا فيما كان بينهما جنس مشترك، فتتمايزان بفصلين، كالإنسان والفرس، (و این در جایی است که بین دو ماهیّت جنس مشترکی باشد که این دو ماهیّت با دو فصل از هم متمایز شوند مانند انسان و فرس که هر دو در جنس حیوان بودن مشترکند ولی فصل یکی ناطق بودن است و فصل دیگر صاهل بودن) وإما بالخارج من الذات، (و گاه تمایز به چیزی است که خارج از ذات است مانند اعراض) وهذا فيما إذا اشتركتا في الماهية النوعية، (و این در جایی است که دو ماهیّت در اصل ماهیّت نوعیه شریک باشند مثلا هر دو انسان باشند.) فتتمايزان بالأعراض المفارقة، (و تمایز آنها به اعراض باشد) كالإنسان الطويل المتميز بطوله من الانسان القصير. (مانند انسان طویل که در عرضیش که قد بلند بودن است، از انسان قد کوتاه متمایز می باشد.)

وهاهنا قسم رابع، (قسم چهارمی از تمیز هم ادعا شده است) أثبته من جوز التشكيك في الماهية، (این قسم را کسانی که قائل به تشکیل و ذو مراتب بودن در ماهیّت را تجویز می کنند معتقد هستند. اینها کسانی هستند که قائل به اصالت الماهیه می باشند.) وهو اختلاف نوع واحد بالشدة والضعف (و این اختلاف در شدت و ضعف است یعنی دو چیز انسان اند ولی یکی انسان تر است و دیگر کمتر انسان است) والتقدم والتأخر (و یا اینکه یکی انسان است در رتبه ی مقدم و دیگری انسان است در رتبه ی مؤخر) وغيرها، (و غیر این فرق ها از اقسام تشکیک که در منطق آمده است) في عين رجوعها إلى ما به الاشتراك، (در اینکه این اختلاف به همان ما به الاشتراک آنها بر می گردد یعنی اختلاف آنها مثلا در انسانیت است و این در حالی است که اشتراک آنها هم در انسانیت می باشد یعنی هر دو انسان اند.)

والحق أن لا تشكيك إلا في حقيقة الوجود، (حق این است که تشکیک فقط در حقیقت وجود و هستی راه دارد نه در ماهیت) وفيها يجري هذا القسم من الاختلاف والتمايز. (و در حقیقت وجود است که این نوع از اختلافات و تمایزات جاری می شود.)

سپس علامه در مورد تشخّص می فرماید: تشخّص و خاص شدن یک ماهیّت به دو نحو است:

    1. در ماهیّاتی که مجرد اند تشخّص در آنها به ذات خودشان است. یعنی تشخّص آنها از لوازم خود آن نوع است. زیرا در بحث قبل گفتیم که انواع مجرده (آنهایی که ماده ندارند) در یک فرد منحصر اند زیرا اگر کثرتی قرار باشد در آنها باشد راهش منحصر در این است که ماده داشته باشد و حال آنکه فرض بر این است که آن شیء، ماده ندارد. زیرا تا چیزی ماده نداشته باشد به این معنا است که هر چه دارد همه در آن بالفعل موجود است و ماده ندارد تا استعداد داشته باشد. مجرد هر چه دارد نه کمتر می شود نه بیشتر و بر این اساس چیزی بر آن عارض نمی شود. اگر قرار بود دو چیز باشد باید تمایز بین آنها بود و این فرع آن است که چیزی بر آنها عارض شود تا موجب امتیاز شود. بر این اساس می گویند که در مادیات خلق شدن زید به فاعل تنها نیست بلکه باید شرایط مختلفی محقق شود یعنی زید که در نسل دهم است باید پدرش و نه نسل دیگر باشند، مادرش هم موجود باشد و شرایط محقق شود تا او دنیا بیاید. ولی در مجرد چنین نیست و ماده ی مساعد و شرایط و امکانات خاص ندارد و صرف وجود فاعل برای پیدایش آن کافی است. بر این اساس، مجردات همه قدیم می باشند یعنی این گونه نیست که یک زمانی نبودند و بعد پیدا شدند. اینها هم از ازل بودند ولی نه وجود مستقل بلکه به این معنا که از ازل مخلوق خداوند بودند. نه اینکه در عرض خداوند وجود مستقلی داشتند. اصلا نمی توان قائل شد که مجردات از ازل نبودند زیرا اگر خداوند در یک آن باشد و فیضی نباشد این یا به سبب آن است که یا نعوذ بالله جاهل است و بعد متوجه شد که می توان موجوداتی را خلق کرد. یا اینکه عالم است ولی قدرت و توانایی خلق آنها را ندارد و یا اینکه هر دو را دارد ولی بخیل است و نمی خواهد به کسی یا چیزی فیضی را افاضه کند. چون هر سه مورد در خداوند محال است از اول باید این فیض در او باشد.

    2. تشخّص گاه به وسیله ی اعراض است. مثلا ماهیّت انسان اگر بشرط تمامی خصوصیات زید باشد خاص می شود و غیر قابل انطباق بر کثیرین می شود و فقط یک فرد دارد.

اولین کسی که به این حرف اشکال کرد فارابی است که از فلاسفه ی اسلامی است و گفت که اگر به ماهیّت هزاران قید زده شود همه از باب انضمام کلیاتی به کلی اول است. انسان کلی است و قید زمان، یعنی انسان در این زمان، باز هم قابل انطباق بر کثیرین و هکذا اگر بگویید انسانی که در زمان خاص در فلان جا نشسته است این هم قابل انطباق بر زید، عمرو و افراد کثیر دیگر است. خلاصه اینکه سخن در مفهوم انسان است نه وجود خارجی انسان. این مفهوم هرقدر که قید بخورد باز هم قابل انطباق بر کثیرین است. کلی حتی اگر در خارج یک فرد بیشتر نداشته باشد ولی عقلا قابل انطباق بر کثیرین است. بنا بر این تشخّص فقط به وجود است. خلاصه اینکه خاصیت مفهوم عموم و کلی بودن است و خاصیت وجود تشخّص.

البته این اشکال به شق اول هم وارد است زیرا ماهیّت مجردات هم کلی است. هر چند در خارج یک وجود بیشتر نمی تواند داشته باشد و محال است بیش از یک فرد داشته باشد ولی این محال بودن، مفهوم را از کلیّت نمی اندازد.

بنا بر این تشخّص در هر دو مورد فوق به وسیله ی وجود است و بس.

وأما التشخص: فهو في الأنواع المجردة من لوازم نوعيتها، (اما تشخّص در مجردات، از لوازم نوع بودنش است یعنی چون نوع مزبور مجرد است باید شخص خاص باشد) لما عرفت أن النوع المجرد منحصر في فرد، (زیرا قبلا گفتیم که نوع مجرد فقط یک فرد دارد و شخص خاص است و حال است بیش از یک فرد داشته باشد.) وهذا مرادهم بقولهم: (إنها مكتفية بالفاعل توجد بمجرد إمكانها الذاتي)، (این است مراد فلاسفه که گفته اند مجردات به فاعل اکتفاء می کنند یعنی در پیدایش آنها فقط فاعل دخالت دارد و به مجرد اینکه ذاتا ممکن هستند موجود می شوند. یعنی چون ذاتا پیداش آنها موجب اجتماع و یا ارتفاع نقیضین نیست موجود می شوند و برای موجود شدن به استعداد خاصی احتیاج ندارند زیرا ماده ندارند و استعداد و شرط و زمینه و معد همه مربوط به مادیات است.) وفي الأنواع المادية كالعنصريات، بالأعراض اللاحقة، (تشخّص در انواع مادی مانند آنهایی که از عناصر تشکیل می شوند (که در قدیم قائل به چهار عنصر آب و آتش و باید و خاک بودند و الآن به چیزهایی دیگر) در اینها تشخّص به اعراض است) وعمدتها: الأين، ومتى، والوضع، (عمده ی این اعراضی که تشخّص دهنده هستند این است که هیئتی که انتساب به مکان دارد و متی است یعنی انتساب به زمان دارد، و وضع است یعنی نشسته است.) وهي تشخص النوع (این اعراض، نوع را شخص می کنند) بلحوقها به في عرض عريض بين مبدأ تكونه إلى منتهاه، (یعنی تمام مکان هایی که مثلا زید از بدو تولد تا آخر عمرش اشغال می کند همه با هم مشخصه ی زید اند نه یک مکان خاص، هکذا در مورد زمان که از اول تا آخر هم با هم مشخصه ی زید است. هکذا سایر اعراض مانند کم که حجم بدنی زید است از بدو تولد تا آخر عمرش هر قدر که کم و زیاد می شود.) كالفرد من الانسان الواقع بين حجم كذا وحجم كذا، ومبدأ زماني كذا إلى مبدأ زماني كذا، وعلى هذا القياس. (مانند فردی از انسان واقعی که بین فلان مقدار حجم در زمان تولد و فلان مقدار حجم در آخر عمرش است و هکذا در مورد زمان و سایر موارد.) هذا هو المشهور عندهم. (این قول مشهور در میان فلاسفه است که به این دو تشخّص اشاره می کنند) والحق – كما ذهب إليه المعلم الثاني وتبعه صدر المتألهين – (ولی حق همان طور که فارابی و به تبع او صدر المتالهین گفته است این است که) أن التشخص بالوجود، (تشخّص فقط به وجود است) لأن انضمام الكلي إلى الكلي لا يفيد الجزئية، (زیرا انضمام یک قید کلی به یک ماهیّت کلی هرگز موجب جزء شدن آن نمی شود.) فما سموها أعراضا مشخصة هي من لوازم التشخص وأماراته. (پس آنچه را که مشهور به اعراض مشخصه می دانند همه از لوازم تشخّص است یعنی آن فرد موجود است و وقتی موجود شد زمان و مکان خاصی دارد. بنا بر این تشخّص به وجود است و آن اعراض از لوازم موجود بودن است.)