048

موضوع: وجوب وجود معلول هنگام وجود علت تامه اش

فصل سوم: وجوب وجود معلول هنگام وجود علت تامه

مرحوم علامه بعد از آنی که علت و معلول را تعریف کرد و وجود علیت در عالم را اثبات کردند و سپس در فصل دوم، بخشی از تقسیمات مختلفی که برای علت بود را ذکر کردند. در این فصل به مسأله ی استحاله ی انفکاک معلول از علت تامه و استحاله ی انفکاک علت از معلول اشاره می کنند.

در این فصل دو مسأله وجود دارد: مسأله ی اول این است که هر وقت علت تامه موجود است معلول هم باید موجود باشد و مسأله ی دوم این است که هر وقت معلول موجود است باید علت هم موجود باشد (در این مسأله دیگر سخن از علت تامه نیست بلکه علت باید موجود باشد چه تامه و ناقصه یعنی هر جا معلول هست هم علت تامه و هم علت ناقصه اش باید موجود باشد. البته وقتی علت تامه موجود باشد علت ناقصه هم موجود است.)

اما مسأله ی اول: برهان و دلیل آن این است که اگر علت تامه موجود شود و لازم نباشد که معلول، موجود شود یعنی بشود علت باشد و معلول نباشد و حال آنکه لازمه اش این است که معلولی محقق شود بدون اینکه علتش محقق شده باشد زیرا عدم معلول، معلول عدم علت است یعنی اگر معلول معدوم است ابن بدان معنا است که عدم المعلول محقق است و حال آنکه اگر بگوییم علت، موجود است معنایش این است که عدم العلة محقق نیست. خلاصه اینکه عدم المعلول، معلول لعدم العلة ولی در فرض فوق معلول نیست در عین حالی که علتش هست. یعنی علت نبود معلول محقق نشده و حال آنکه معلول معدوم است. بنا بر این اگر قرار باشد که علت موجود باشد و معلول موجود نباشد بازگشت آن به این است که معلول باشد و حال آنکه علتش نباشد.

اما مسأله ی دوم: هر جا معلول است علت هم باید باشد. این مسأله واضح است چون علت به معنای چیزی است که معلول بر آن متوقف است و اگر نباشد معلول هم نیست.

از این دو مسأله، علت مسأله ای که در ابتدا گفتیم که محال است انفکاک علت تامه از معلول روشن می شود. یعنی محال است علت تامه باشد و معلولش نباشد

همین طور مسأله ی دوم که می گویند محال است انفکاک معلول از علت نیز روشن می شود.

بعد ایشان نتیجه می گیرد که اگر معلول، امری زمانی باشد و در زمان معینی موجود است، علت آن هم باید در همان زمان معین موجود باشد. مثلا اگر معلول، وجود زید است و زید در قرن پانزدهم هجرت موجود است علت آن هم باید در همان قرن موجود باشد زیرا وجود معلول در آن زمان متوقف بر علت است و اگر علتش در آن زمان نباشد معنایش این است که علتی که الآن معدوم افاضه کند وجود معلولی را که الان موجود است و حال آنکه اگر چیزی خودش وجود ندارد نمی تواند وجود بخش باشد. بنا بر این علت نمی تواند از قبل، موجود باشد و از بین رود و بعد معلولش موجود شود و یا اینکه معلول الآن موجود شود و علتش بعد موجود شود.

الفصل الثالث في وجوب وجود المعلول عند وجود العلة التامة ووجوب وجود العلة عند وجود المعلول (فصل سوم در مورد واجب بود وجود معلول هنگام وجود علت تامه است و وجوب وجود علت (چه تام و چه ناقص) هنگام وجود معلول است.)

(اما مسأله ی اولی) إذا كانت العلة التامة موجودة، وجب وجود معلولها، (اگر علت تامه موجود است ضرورت دارد که معلولش هم موجود باشد) وإلا جاز عدمه مع وجودها، (اگر این وجوب نباشد یعنی می توان گفت که هر چند علت تامه موجود است معلول می تواند معدوم باشد.) ولازمه تحقق عدم المعلول لعدم العلة من دون علة. (و لازمه ی آن این است که عدم معلول که خودش معلول از عدم علت است محقق شود و حال آنکه علتش که عدم علت است محقق نباشد زیرا فرض این است که علت موجود است.)

(و اما مسأله ی دوم که عبارت است از اینکه) وإذا كان المعلول موجودا، وجب وجود علته، (که اگر معلول موجود است واجب است و ضرورت دارد که علتش چه تامه و چه ناقصه موجود باشد. البته اگر علت تامه موجود باشد یقینا علت ناقصه اش هم موجود می باشد) وإلا جاز عدمها مع وجود المعلول، (اگر هنگام وجود معلول، واجب نباشد که علتش هم واجب باشد یعنی می تواند نباشد) وقد تقدم أن العلة – سواء كانت تامة أو ناقصة – يلزم من عدمها عدم المعلول. (و در فصل گذشته در ابتدای بحث در تقسیم علت به تامه و ناقصه گفتیم که علت چه تامه باشد و چه ناقصه به گونه ای است که اگر معدوم بود، معلول هم باید معدوم باشد. بنا بر این حال که معلول، موجود است علامت آن است که علتش موجود است.)

(سپس علامه همان دو مسأله ی فوق را به سبک لف و نشر مشوش دوباره بیان می کند و می فرماید:) ومن هنا يظهر: (از این دو مسأله ای که در این فصل عنوان کردیم روشن می شود که) أن المعلول لا ينفك وجوده عن وجود علته، (همان گونه که در مسأله ی دوم گفتیم، وجود معلول از وجود علتش منفک نمی شود یعنی هر جا معلول باشد علتش هم موجود است.) كما أن العلة التامة لا تنفك عن معلولها. (کما اینکه از مسأله ی اول روشن شد که علت تامه نیز نمی تواند از معلولش منفک شود) فلو كان المعلول زمانيا (نتیجه اینکه اگر معلول، امری زمانی شد یعنی) موجودا في زمان بعينه، (یعنی در زمان مشخصی موجود بود مانند زیدی که در قرن پانزدهم موجود است) كانت علته موجودة واجبة في ذلك الزمان بعينه، (علتش هم باید موجود باشد و وجودش هم به نحو وجوب است نه امکان و آن اینکه در همان زمان معین باید موجود باشد) لأن توقف وجوده على العلة في ذلك الزمان، (زیرا توقف وجود معلول بر علت در همان زمان معین است پس علتش هم باید در همان زمان باشد و الا معلولی که در قرن پانزدهم است نمی تواند متوقف بر علتی باشد که در قرن چهاردهم و یا شانزدهم است.) فترجيح العلة لوجوده وإفاضتها له في ذلك الزمان، (پس اینکه علت، معلول را از حالت استواء بیرون آورده و وجود را برای او راجح کرده است (البته مراد رجحان به معنای اولویت نیست بلکه مراد رجحان به معنای وجوب است زیرا شیء تا واجب نشود موجود نمی شود زیرا رجحان اعم از جایی است که مانع از نقیض باشد و جایی که مانع از نقیض نباشد) و افاضه کردن علت به معلول نیز باید در همان زمان باشد. بنا بر این همان زمانی که معلول بر علت متوقف است علت باید در همان زمان باید موجود باشد.) ولو كانت العلة موجودة في زمان آخر (بنا بر این اگر علت در زمان دیگری چه قبل و چه بعد موجود باشد) معدومة في زمان وجود المعلول (و در زمان وجود معلول معدوم باشد) والإفاضة قائمة بوجودها، (و حال آنکه گفتیم افاضه کردن به معلول قائم به وجود علت است یعنی علت باید باشد تا بتواند افاضه کند و الا اگر معدوم باشد که امکان ندارد بتواند افاضه کند) كانت مفيضة للمعلول وهي معدومة، (پس باید علت افاضه کننده ی معلول باشد و حال آنکه خودش معدوم است) هذا محال. (زیرا محال است چیزی نباشد و بتواند وجود چیزی را افاضه کند.)

برهانی دیگر: در اینکه هر معلول هست علتش هم باید باشد.

این برهان بر اساس اصالة الوجود و بر اساس ایده ی صدر المتالهین در مورد وجود معلول است. آنچه تا به حال گفتیم چیزی بود که در فلسفه ی اسلامی مطرح بوده است ولی این برهان چیز جدیدی است. این دلیل از تحلیل و دقت در خود وجود معلول به دست می آید. وقتی می گوییم: معلول با علت رابطه دارد و این رابطه چیزی جز این نیست که معلول به علت نیازمند است و علت نیز می تواند آن نیاز را برآورده کند. غالب رابطه های عالَم به گونه ای است که طرفین رابطه وجودشان از یکدگر مستقل است. یعنی طرفین رابطه می توانند مستقلا موجود باشند و حال آنکه آن رابطه نباشد. بعد رابطه که زائد بر وجودشان است بر آنها عارض می شود. مانند رابطه ی انگشتر با انگشت. به تعبیر فنی، انگشتر یک امر جوهری قائم به ذات است و هیچ احتیاجی به انگشت ندارد با این حال عرضی به نام جده بر آن عرض شده است. این عرض برای تحققش به آن رابطه احتیاج دارد. بنا بر این اصل وجود انگشتر احتیاج به این ارتباط ندارد ولی عرضش احتیاج دارد.

اما رابطه ی معلول و علت چنین نیست. معلول، یعنی چیزی که در اصل هستی به علت احتیاج دارد. بنا بر این دیگر سخن از وجود و ارتباط نیست که وجودی مستقل باشد که بعد ارتباط و صفتی عرضی به نام نیاز بر او عارض شده باشد.

علیت در ما نحن فیه از باب اضافه ی اشراقیه است که طرف اضافه با خود اضافه محقق می شود و مانند جایی نیست که اضافه، مقولی باشد که دو طرف اضافه در ابتدا موجودند و بعد اضافه امری عارضی باشد. با این بیان وجود معلول یک وجود وابسته می شود که مندک در وجود علت است. چنین وجودی اگر باشد و علتش نباشد معنایش این است که رابط، باشد و حال آنکه رابط نباشد بلکه مستقل باشد. اگر فرض این است که وجود آن رابط است این بدان معنا است که وجودش منفک و وابسته است نه وجودی مستقل بنا بر این، لحاظ معلول نشان می دهد که وجودش وابسته است و نمی تواند مستقل باشد. چنین وجودی، چیزی است که ارتباط، جزء هستی و ذات آن است و تا با چیزی مرتبط است موجود است و الا نه و این همان احتیاج به علت می باشد.

برهان آخر: (برهانی دیگر در احتیاج معلول به علت) حاجة الماهية المعلولة إلى العلة ليست إلا حاجة وجودها إلى العلة، (ماهیّت معلول در احتیاج به علت، در ماهیّت و نسبتش نیست بلکه در اصل وجودش به علت می باشد. و این بحث را در مبحث جعل مطرح کردیم.) وليست الحاجة خارجة من وجودها (این حاجت، خارج از وجود ماهیّت معلوله نیست یعنی این گونه نیست که ماهیّت معلوله یک وجود مستقل داشته باشد و یک رابطه مانند ارتباطی که بین انگشتر و انگشت است که وجود انگشتر مستقل است و بعد ارتباطی هم با انگشت دارد.) – بمعنى أن يكون هناك (وجود) و (حاجة) (یعنی این گونه نیست که یک وجودی در کار باشد و بعد یک حاجتی به علت. حاجت در اینجا به معنای ارتباط است.) -، بل هي مستقرة في حد ذات وجودها، (بلکه این حاجت در ذات وجود ماهیّت معلولیت قرار دارد یعنی) فوجودها عين الحاجة والارتباط، (وجود معلول عین حاجت و ارتباط به علت است از این رو اضافه در این مورد مقولی نیست بلکه اشراقی است.) فهو (وجود رابط) بالنسبة إلى علته (بنا بر این معلول در نسبتش با علت، وجودی رابط است) لا استقلال له دونها، (و هیچ استقلالی برای معلول در مقابل علت نیست.) وهي مقومة له، (و علت مقوّم معلول می باشد یعنی معلول به علت احتیاج دارد و علت وجودی است که این احتیاج را مرتفع می کند. احتیاج معلول در اصل هستی اش است و علت نیز همان هستی را به معلول می دهد.) وما كان هذا شأنه استحال أن يوجد إلا متقوما بعلته معتمدا عليها، (و چیزی که شانش چنین است یعنی رابط است به یک چیز مستقلی و خودش ربط محض است و آن وجود مستقل مقوّم آن است، چنین چیزی محال است موجود شود مگر اینکه متقوم به علتش باشد و بر علتش تکیه کند) فعند وجود المعلول يجب وجود علته، (بنا بر این هنگامی که معلول، موجود است واجب است که علتش هم موجود باشد) وهو المطلوب. (و مطلوب ما نیز همین است که هرجا معلول موجود است، علت هم باشد موجود باشد.)