057

موضوع: جواب اشکال سابق و تقسیمات واحد

گفتیم که وجود با وحدت مساوق است یعنی هر موجودی از همان حیث که موجود است واحد می باشد و هر واحدی از همان حیث که واحد است موجود می باشد. بعد اشکال شد که اگر چنین است پس تقسیم وجود به واحد و کثیر با این در تناقض خواهد بود زیرا وقتی وجود به واحد و کثیر تقسیم می شود، معنایش این است که همان گونه که واحد از اقسام وجود است و قهرا موجود می باشد کثیر هم از اقسام وجود می باشد و قهرا موجود می باشد. از طرفی دیگر چون واحد و کثیر قسیم هم هستند پس کثیر باید مباین با واحد باشد. بنا بر این کثیر چیزی است که موجود است و واحد هم نیست. بنا بر این می توان گفت: بعض الموجود لیس بواحد. این سالبه ی جزئیه با موجبه ی کلیه که گفتیم کل موجود فهو واحد در تناقض است.

علامه در جواب می فرماید: واحد دو لحاظ دارد که در یکی از لحاظ ها در موجبه استفاده شده و به لحاظ دیگر در سالبه از این رو چون جهت دو قضیه متفاوت است این دو با هم متناقض نیستند زیرا بین دو قضیه باید نه وحدت وجود داشته باشد تا با هم متناقض باشند ولی در اینجا چنین است. وحدتی که در اینجا نیست وحدت محمول است. بنا بر این هر دو قضیه از حیث خودشان صحیح اند و در عین حال با هم در تناقض نیستند.

توضیح اینکه: در واحد دو اعتبار است:

گاه اعتباری اطلاقی و نفسی دارد. در این حال وقتی می گوییم فلان چیز واحد است یعنی آن را فی حد نفسه و بدون اینکه با چیزی بسنجیم در نظر می گیریم و می گوییم واحد است.

لحاظ دیگر آن لحاظ نسبی و اضافی یعنی وقتی به چیزی می گوییم واحد است آن را در مقایسه با چیز دیگر می گوییم. یعنی این شیء به نسبت به آن چیز و بالاضافه به آن واحد می باشد.

وحدتی که در موجبه ی کلیه است وحدت اطلاقی است (اعتبار اول) در این حال حتی کثیر هم واحد است. برای اینکه همان کثیر هم دارای یک نحوه اتصال و وحدت است. مثلا عدد ده می تواند واحد باشد و دلیل وحدت آن این است که خودش می تواند معروض عدد باشد مثلا انسان می گوید: یک ده تا و یا سه تا ده تا. استعمال ده در اینجا مانند یک است مثلا می گوییم: یک واحد دو واحد و سه واحد. ده هرچند افراد منفصل از هم دارد ولی یک عرض آن را فرا گرفته است و آن اینکه یک واحد از عدد است تو کم منفصل که از اقسام اعراض است روی آن رفته است.

بر این اساس هرچند ده از ده تا یک تشکیل شده است ولی یک دیگر ده نیست. این بیانگر آن است که عدد ده نمی تواند بر روی افراد برود. بنا بر این ده یک واحد بیشتر نیست و ده یک نوع جداگانه از عدد است که با یک فرق دارد.

همین عدد ده وقتی با یک مقایسه می شود کثیر می شود بنا بر این اگر تنهایی لحاظ شود واحد است و اگر با عدد دیگر مقایسه شود کثیر می شود.

معنای دیگر واحد، معنای نسبی است یعنی در مقایسه با چیز دیگر واحد می شود. در این معنا سالبه ی جزئیه صدق می کند یعنی بعضی از موجودها واحد نیستند زیرا بعضی در قیاس با غیر کثیر می باشند. مانند همان مثال عدد.

بعد علامه اضافه می کند که این اشکال و جواب منحصر به واحد و کثیر نیست بلکه در بسیاری از تقسیمات وجود جاری می شود. مثلا قبلا گفتیم که وجود به خارجی و ذهنی تقسیم می شود. در جایی دیگر هم گفتیم که وجود به معنای عینیت و بودن در خارج است. بنا بر این وجود مساوی با خارج بودن است. بنا بر این کل موجود فهو خارجی زیرا اگر در خارج نباشد عدم می شود و در عین حال وقتی موجود را به خارجی و ذهنی تقسیم می کنیم لازمه اش این است که بعضی الموجود لیس بخارجی که این سالبه ی جزئیه با آن موجبه ی کلیه در تناقض است.

حال آن به این است که خارجیت و عینیت گاه مطلق در نظر گرفته می شوند و گاه مقید. اگر مطلق در نظر گرفته شود حتی وجود ذهنی هم عینیت دارد زیرا وجود ذهنی در نفس موجود است و نفس چون موجود است آنچه در آن موجود است که همان علم آن است و از اعراض و صفات آن می باشد موجود است زیرا نمی شود علم، معدوم باشد و در عین بتواند به نفس عارض شود و نفس عالم شود. مراد از خارج این نیست که خارج از ذهن باشد یعنی عینیت داشته باشد و موجود باشد.

اما وقتی وجود ذهنی با وجود خارجی سنجیده می شود در اینجا سالبه ی جزئیه معنا می یابد یعنی بعضی از موجودات خارجی نیستند. در اینجا وجود ذهنی یعنی چیزی که آثار خارجی را ندارد ولی وجود خارجی یعنی چیزی که آثار خارجی را دارد. بنا بر این در معنای وجود ذهنی می گفتند که آثار وجود خارجی را ندارد نه اینکه مطلقا اثر ندارد. زیرا وجود ذهنی چون موجود است اثر دارد زیرا نفس را عالم کرده است.

قلت: للواحد اعتباران: (جواب این است که واحد دو اعتبار دارد:)

1 – اعتباره في نفسه من دون قياس الكثير إليه، (یکی اعتبار واحد است به اعتبار نفسی و اطلاقی یعنی خودش فی نفسه در نظر گرفته می شود بدون اینکه با کثیر سنجیده شود) فيشمل الكثير، (در این صورت واحد، کثیر را هم شامل می شود بنا بر این کل موجود حتی اگر کثیر باشد واحد است.) فإن الكثير من حيث هو موجود فهو واحد (کثیر از این جهت که موجود است دارای وحدت است) له وجود واحد، (و برای آن یک وجود بیشتر نیست.) ولذا يعرض له العدد، (و چون یک وجود بیشتر ندارد عدد به آن عارض می شود) فيقال مثلا: (عشرة واحدة وعشرات، (و مثلا می گویند: یک ده تا و چند ده تا. البته در نهایه است: عشرة واحده و عشرتان و عشرات ثلاث که مثال صحیح همین است و الا عشرات مثال صحیحی نیست زیرا عددی در آن وجود ندارد که عشرة معروض آن شود. به هر حال وقتی عدد به خود عشره عارض می شود این علامت آن است که عشره یک واحد است که معروض عدد قرار می گیرد.) وكثرة واحدة وكثرات). (این مثال هم همان مشکل قبلی را دارد و باید مانند نهایه باشد که آمده است کثرة واحده و کثرتان و کثرات ثلاث. به هر حال با این اعتبار، موجبه ی کلیه صحیح در می آید.)

2 – واعتباره من حيث يقابل الكثير، فيباينه. (دیگری اعتبار واحد از این حیث است که مقابل کثیر است و با کثیر سنجیده می شود. در این حال است که واحد با کثیر مباین می شود. با این اعتبار سالبه ی جزئیه صحیح در می آید.)

توضيح ذلك: (توضیح اینکه) أنا كما نأخذ الوجود تارة من حيث نفسه ووقوعه قبال مطلق العدم، (ما همان گونه که وجود داشتن را از حیث خودش و بدون مقایسه با هستی دیگر اخذ می کنیم و فقط هستی را به این گونه که در مقابل مطلق نیستی است در نظر می گیریم) فيصير عين الخارجية (در این حال، وجود عین خارجی بودن می شود) وحيثية ترتب الآثار، (و عین حیثیت ترتّب آثار می شود.) ونأخذه تارة أخرى فنجده في حال تترتب عليه آثاره وفي حال أخرى لا تترتب عليه تلك الآثار، (و همین وجود را گاه به گونه ای دیگر اخذ می کنیم که در این حال گاه یک سری از آثار را دارد مانند وجود خارجی که رشد می کند و رنگ و بود دارد و گاه همان آثار را ندارد مانند وجود ذهنی. البته اینکه می گوییم وجود بعضی وقت ها ذهنی است مراد این نیست که ذهن، ظرفی است که وجود در آن قرار می گیرد کما اینکه وقتی می گوییم وجود خارجی است مراد این نیست که خارج ظرفی است که وجود در آن قرار می گیرد. مراد از اینکه شیء در خارج است یعنی آن شیء خودش خارج است و امری است عینی. اگر بگوییم کتاب در ظرف خارج موجود است به مشکل بر می خوریم که آن ظرف خارجی چیست که کتاب در آن قرار می گیرد. اگر بگویید مراد از خارج همان فضایی مانند اتاق است که کتاب در آن فضاء قرار دارد. اگر کسی چنین بگوید این سؤال مطرح می شود که اتاق هم که موجود است در کجا موجود است؟ لابد باید در ظرف بزرگتری مانند خانه یا مؤسسه باشد و هکذا این سؤال تکرار می شود تا به بالاترین چیز می رسیم که آن هم باید در ظرف دیگری باشد تا بی نهایت. بنا بر این از همان اول نباید این سنگ کج را بنا نهاد و باید گفت که شیء که در خارج موجود است یعنی خودش خارج است.) وإن ترتبت عليه آثار أخرى، (بله ممکن است آثار دیگری بر آن بار شود زیرا وجود ذهنی به هر حال موجود است و دارای اثر می باشد مثلا نفس را عالم می کند ولی آن آثار که وجود خارجی دارد را ندارد.) فنعد وجوده المقيس وجودا ذهنيا لا تترتب عليه الآثار، (پس وجود مقیس را که وجود ذهنی است این گونه می شماریم که آن آثار را ندارد) ووجوده المقيس عليه وجودا خارجيا تترتب عليه الآثار، (و می شماریم وجود مقیس علیه را به گونه ای که وجود خارجی است و آن آثار بر آن بار می شود. حال که این تقسیم درست شد نتیجه این می شود که بعض الموجود لیس بخارجی) ولا ينافي ذلك قولنا: (إن الوجود يساوق العينية والخارجية وأنه عين ترتب الآثار)، (این سالبه ی جزئیه منافات ندارد با یک موجبه ی کلیه که می گوییم وجود مساوق با عینیت و خارجیت است و اینکه وجود عین ترتّب آثار می باشد. راه حل این است که این قضیه کلیه ناظر به وجود مطلق است چه ذهنی باشد و چه خارجی و آن سالبه ی جزئیه ناظر به وجود ذهنی است هنگامی که به وجود خارجی مقایسه می شود یعنی آثار خارج را ندارد.) كذلك ربما نأخذ مفهوم الواحد باطلاقه من غير قياس، (به همین شکل گاه مفهوم مطلق را به اطلاقش و بدون اینکه آن را با چیز دیگری بسنجیم لحاظ می کنیم.) فنجده يساوق الوجود مصداقا، (در ای حال می گوییم که واحد با وجود مساوق است.) فكل ما هو موجود فهو من حيث وجوده واحد، (بنا بر این به شکل موجبه ی کلیه می گوییم که هر آنچه موجود است از حیث وجودش واحد است حتی اگر کثیر باشد.) ونجده تارة أخرى وهو متصف بالوحدة في حال وغير متصف بها في حال أخرى، (و می یابیم همان واحد را به لحاظی دیگر به گونه ای که گاه متصف به وحدت است و گاه متصف به وحدت نیست) كالإنسان الواحد بالعدد والإنسان الكثير بالعدد المقيس إلى الواحد بالعدد، (مانند انسانی که از نظر عدد واحد است و انسانی که از نظر عدد کثیر است و با انسان واحد سنجیده می شود.) فنعد المقيس كثيرا (در این حال مقیس کثیر می شود) مقابلا للواحد الذي هو قسيمه، (و مقابل واحدی است که قسیم آن می باشد.) ولا ينافي ذلك قولنا: (الواحد يساوق الموجود المطلق)، (و این با آن موجبه ی کلیه که گفتیم واحد با وجود مطلق مساوق است منافات ندارد) والمراد به الواحد بمعناه الأعم المطلق من غير قياس. (زیرا مراد از واحد در آنجا واحد به معنای اعم است بدون اینکه با دیگری سنجیده شود.)

فصل دوم در اقسام واحد:

واحد یا حقیقی است یا غیر حقیقی.

واحد حقیقی یعنی شیئی حقیقتا و بدون مجاز و مسامحه متصف به وحدت باشد.

واحد غیر حقیقی یعنی شیئی که اگر وحدت به آن نسبت داده می شود از باب مجاز عقلی است (مانند جری المیزاب که از باب اسناد شیء به غیر ما هو له است.)

به تعبیر دیگر، وقتی واحد را به شیئی نسبت می دهیم گاه از باب اسناد به ما هو له است یعنی آن شیء واقعا واحد است و گاه از باب اسناد به غیر ما هو له است یعنی واقعا واحد نیست ولی در عین حال واحد را به آن نسبت داده ایم.

جایی که شیء حقیقتا واحد است مانند خداوند و یا زید که واقعا واحد اند.

اما وحدت حقیقی مانند اینکه می گوییم زید و عمرو یکی اند یعنی هر دو انسان می باشند. در اینجا مفهوم انسان بودن که نوع است در واقع یکی است ولی مجازا به زید و عمرو که دو شخص از آن نوع اند اطلاق می شود. این از باب واسطه در عروض است یعنی صفتی حقیقتا عارض به یک واسطه می شود و بعد مجازا به ذی الواسطه نسبت داده می شود مانند جری المیزاب که جریان نسبت به میزاب داده می شود مجازا که جریان در واقع مال آب است که در ناودان به راه افتاده است. در ما نحن فیه هم انسان است که واحد حقیقی است ولی چون نوع برای زید و عمرو این واسطه می شود که واحد بودن را به زید و عمرو هم نسبت دهیم.

در مقابل واسطه در عروض واسطه در ثبوت است که چیزی است که سبب و علت می شود برای اینکه یک صفتی برای ذی الواسطه محقق شود حقیقتا. مثلا خداوند واسطه در ثبوت اشیاء است یعنی سبب می شود که اشیاء موجود شوند و اشیاء نیز حقیقتا موجود می شوند نه مجازا.

قسم دیگر واسطه در اثبات است که عبارت است از مقدماتی که باعث می شود ما علم به چیزی پیدا کنیم. مثلا صغری و کبرایی که موجب می شود انسان علم پیدا کند که العالم حادث، به آنها واسطه در اثبات می گویند.

الفصل الثاني في أقسام الواحد (فصل دوم در اقسام واحد است.)

الواحد إما حقيقي، وإما غير حقيقي. (واحد یا حقیقی است یا غیر حقیقی) والحقيقي: ما اتصف بالوحدة بنفسه (حقیقی چیزی است که حقیقتا به وحدت متصف می شود) من غير واسطة في العرض، (بدون اینکه واسطه در عروض داشته باشد. یعنی این گونه نیست که وحدت عارض به چیز دیگری شده باشد و آن واسطه شده باشد که ما وحدت را به آن شیء نسبت دهیم.) كالإنسان الواحد، (مانند اینکه نوع انسان واحد است. یا اینکه زید واحد است.) وغير الحقيقي بخلافه، (غیر حقیقی بر خلاف آن است یعنی خود به خود متصف به وحدت نیست بلکه واسطه در عروض دارد که آن واسطه حقیقتا به وحدت متصف است و بعد واسطه شده است که وحدت به آن شیء مجازا متصف شود.) كالإنسان والفرس المتحدين في الحيوانية. (مانند انسان و اسب که واحدند به این معنا که هر دو حیوان می باشند. در اینجا حیوان، حقیقتا واحد است ولی واسطه شده است که انسان و فرس هم مجازا واحد شوند و حدت به آنها اسناد داده شود.)

تقسیم واحد حقیقی:

واحد حقیقی گاه ذاتی دارد که متصف به وحدت است و گاه ذاتش همان وحدت است نه اینکه چیزی باشد و وحدت زائد بر آن باشد.

مثلا خداوند متعال چیزی جز وجود ندارد اگر خداوند به وحدت متصف می شود، چون وحدت مساوق با وجود است و خداوند هم چیزی جز وجود ندارد پس چیزی جز وحدت ندارد و ذاتی نیست که متصف به وحدت باشد بلکه ذاتش هم وحدت است. به چنین واحدی واحد به وحدت حقه ی حقیقیه می گویند. زیرا معنای واقعی وحدت همین است که شیء بجز وحدت چیزی دیگری نباشد.

معنای دوم وحدت یعنی ذاتی که متصف به وحدت است مانند انسان که واحد است. انسان ذاتی است که عبارت است از ماهیّت حیوان ناطق که متصف به وحدت می شود این نوع واحد، واحد غیر حقه نامیده می شود.

والواحد الحقيقي إما ذات متصفة بالوحدة، (قسم اول که واحد حقیقی است یا ذاتی است که متصف به وحدت می شود یعنی وحدت عارض بر آن می شود.) وإما ذات هي نفس الوحدة، (یا اینکه ذاتی است که نفس وحدت است و دیگر سخن از موصوف و صفت نیست.) الثاني هي (الوحدة الحقة) (دومی را وحدت حقه می نامند.) كوحدة الصرف من كل شئ، (مانند وجود صرف از هر چیزی مانند وجود خداوند که چیزی جز وجود ندارد پس چیزی جز وحدت ندارد. همچنین اگر از خداوند پائین تر بیاییم به صرف الماهیه می رسیم مثلا انسان صرف بدون هیچ قید دیگر دو تا ندارد قبلا هم گفتیم که صرف الشیء لا یتثنی و برهان آن این است که اگر شیء بخواهد دو تا شود این دو تا شدن به امتیاز و ما به التفاوت احتیاج دارد و تا امتیاز در کار نباشد اثنینیت محقق نمی شود. امتیاز هم با صرفیت منافات دارد. با این حال علامه در جای دیگر تصریح می کند که واحد به وحدت حقیقیه فقط منحصر در خداوند است. علت آن این است که اگر ماهیّت را می گویند واحد است این به سبب وجودش است بنا بر این ماهیّات را می توان به وحدت متصف کرد ولی این کار بالعرض است زیرا وجود است که واحد است و بالعرض به ماهیّت نسبت داده می شود و وجود صرف یک مصداق بیشتر ندارد که همان خداوند است.) وإذا كانت عين الذات فالواحد والوحدة فيه شئ واحد، (و اگر وحدت عین ذات باشد و دیگر سخن از موصوف و صفت نباشد واحد و وحدت دیگر دو چیز نخواهد بود و یک چیز می شوند.) والأول هو (الواحد غير الحق) كالإنسان الواحد. (و اولی را وحدت غیر حقه می نامنند مانند انسان واحد.)