062

موضوع: تقابل تناقض

فصل هفتم در تقابل تناقض.

نام دیگر تقابل تناقض، تقابل ایجاب و سلب است و همان گونه که از نامش مشخص است در جایی است که ایجاب و سلب معنا داشته باشد. واضح است که این معنا در مفردات راه ندارد و فقط قضیه است که می تواند موجبه و یا سالبه باشد زیرا اگر در آن حکم شده باشد به ثبوت شیء لشیء یا حکم شده باشد به وجود علاقه ی لزومی و یا تعاند (بر حسب قضایا که حملیه است یا شرطیه).

گاه مفهوم قضیه را به صورت مفرد در می آورند مثلا زید موجود یک قضیه است و هکذا القیام موجود و نقیض آن عبارت است از زید لیس بموجود و یا القیام لیس بموجود، مضمون این دو گاه که به صورت مفرد در می آید عبارت می شود از وجود زید و عدم زید و یا وجود قیام و یا عدم قیام است که بین این وجود و عدم تناقض است.

بنا بر این هلیه ی بسیطه ی القیام موجود مضمونش وجود قیام است و هلیه ی بسیطه ی القیام لیس بموجود مضمونش عدم القیام است که تقابل را بین قیام و عدم قیام یا لا قیام بررسی می کنند البته از این باب که مضممون دو قضیه را نشان می دهد. بنا بر این تقابل تناقض در اصل، در قضایا است.

متناقضین نه با هم جمع می شوند و نه با هم رفع می شوند. البته تمامی اقسام متقابلین با هم قابل جمع نیستند ولی نقیضین این را هم اضافه دارند که با هم قابل رفع هم نیستند.

بنا بر این در مورد متناقضین می توان به شکل منفصله ی حقیقیه گفت که یا ایجاب صادق است که احد النقیضین است و یا سلب صادق است که نقیض دیگر است مانند العدد اما زوج و اما فرد که نمی شود یک عدد هم زوج باشد و هم فرد و یا اینکه نه زوج باشد و نه فرد.

علامه می فرماید: این قضیه که در متناقضین اجتماع هر دو و ارتفاع هر دو محال است قضیه است که علم بر هر قضیه مبتنی بر آن است.

توضیح اینکه در منطق خواندیم که قضایا بر بدیهیات و نظریات تقسیم می شود. بدیهیات آنهایی هستند که علم آنها احتیاج به مقدمات ندارد و نیاز نیست که صغری و کبری برای آنها چیده شود.

نظریات چیزهایی هستند که علم آنها متوقف بر چیدن صغری و کبری است. با این حال تمامی بدیهیات و نظریات در این امر شریکتند که علم به آنها متوقف است بر استحاله ی ارتفاع و اجتماع نقیضین. مثلا قضیه ی ساده ای مانند دو ضرب در دو چهار می شود و یا اینکه چهار زوج است، اگر بخواهیم به آن علم داشته باشیم باید اجتماع نقیضین محال باشد و الا چهار که زوج است می تواند زوج نباشد و هر دو قضیه صحیح باشد بنا بر این وقتی این احتمال داده می شود که چهار زوج نباشد همین احتمال موجب می شود که علمی در کار نباشد زیرا علم، به معنای اعتقاد جازم است که اگر احتمال مخالف آن بیاید علم، تبدیل به عدم العلم می شود و علم تبدیل به ظن، شک و یا وهم می شود.

یکی دیگر از احکام متناقضین این است که هیچ چیزی در عالم نیست که احد النقیضین (هر چه که باشد) بر آن صادق نباشد. مثلا در مورد یک کتاب و نقیضین ما هم عبارت است از قائم و لا قائم. یکی از این دو باید در مورد کتاب صادق باشد یعنی یا بگوییم که الکتاب قائم یا الکتاب لیس بقائم. هکذا در مورد دو نقیض وجود و عدم در مورد کتاب و یا بیاض و لا بیاض در مورد کتاب. علت آن این است که ارتفاع نقیضین ممکن نیست بنا بر این هر آنچه در عالم است باید مصداق یکی از نقیضین باشد و نمی شود موردی باشد که هیچ یک از نقیضین در آن صدق نکنند.

بعد علامه اضافه می کند که ما در اول بحث ماهیّت گفتیم که الماهیة من حیث هی لیست الا هی. یعنی در ماهیّت وجود نیست چون اگر وجود باشد دیگر با عدم سازگار نبود (چون اجتماع نقیضین محال است و ماهیّت مانند انسان نمی تواند هم موجود باشدو هم معدوم) و حال آنکه ماهیّت با عدم نیز سازگار است. همچنین در معنای ماهیّتی مانند انسان نه بیاض وجود دارد و نه عدم البیاض از این رو در ماهیّات هیچ یک از صفات متقابله وجود ندارد، نه وجود و نه عدم و نه بیاض و نه لا بیاض.

اشکال این است که پس نقیضین می توانند در ماهیّات هر دو رفع شوند پس آن کلام با آنچه در اینجا می گویید در تناقض است.

علامه در جواب می فرماید: معنای آنجا این نیست که ماهیّت مصداق هیچ یک از نقیضین نیست بلکه در آنجا گفتیم که در معنا و در جنس و فصل ماهیّت نقیضین هیچ کدام اخذ نشده اند یعنی وقتی می خواهیم ماهیّتی به نام انسان را تعریف کنیم در آن نمی گوییم: الانسان حیوان ناطق موجود یا حیوان ناطق ابیض.

ولی در اینجا می گوییم که با اینکه وجود و عدم هیچ کدام در حد انسان ماخوذ نیست ولی انسان، یا مصداق وجود است و یا مصداق عدم.

به تعبیر دیگر در آنجا نظر به حمل اولی داشتیم و آن اینکه هیچ یک از متناقضین به حمل اولی بر ماهیّت حمل نمی شود. از آنجا که حمل اولی مربوط به ذاتیات است مرادمان این بود که هیچ یک از متناقضین ذاتی ماهیّات نیستند ولی در اینجا از باب حمل شایع سخن می گوییم که نظر به مصداق دارد یعنی ماهیّات یا مصداق وجود اند و یا عدم.

از دیگر احکام تناقض این است که در منطق خواندیم که در تناقض هشت وحدت شرط است. این بحث ها مربوط به منطق است ولی آنی که در فلسفه مهم است عبارت است از وحدت نهمی که صدر المتالهین بیان کرده است و گفته است که برای تحقق تناقض علاوه بر آن هشت مورد وحدت نهمی هم لازم است که عبارت است از وحدت حمل یعنی دو قضیه باید در حمل هم یکی باشند تا تناقض محقق شود یعنی اگر یکی صادق بود دیگری کاذب باشد.

از این رو اگر یک قضیه به حمل اولی باشد و دیگری به حمل شایع، حتی اگر تمامی آن هشت مورد قبلی رعایت شده باشد باز تناقض می تواند محقق نشود و ممکن است هر دو صادق باشند. مانند اینکه الجزئی جزئی (این قضیه به حمل اولی صحیح است یعنی مفهوم در موضوع با مفهوم در محمول یکی است.) از آن طرف الجزئی لیس بجزئی نیز به حمل شایع صحیح است. زیرا حمل در شایع ناظر به مصداق است یعنی جزئی، مصداقی از جزئی است مانند زید قائم که علامت آن است که مصداق زید و قائم در خارج یکی است. این قضیه صحیح است زیرا مفهوم جزئی مصداق برای کلی است نه مصداق برای جزئی. مفهوم زید می تواند مصداق برای جزئی باشد ولی مفهوم جزئی که کلی است نمی شود. مفهوم جزئی، کلی است زیرا قابل صدق بر کثیرین است زیرا هم زید جزئی است و هم عمرو و هم این کتاب و هم تمامی موجودات عالم.

الفصل التاسع في تقابل التناقض (فصل نهم در تقابل تناقض است) وهو تقابل الإيجاب والسلب، (که نام دیگر آن تقابل ایجاب و سلب است.) بأن يرد السلب على نفس ما ورد عليه الإيجاب، (به اینکه سلب وارد شود بر خود همان چیزی که ایجاب بر آن وارد می شود.) فهو بحسب الأصل في القضايا، (بنا بر این تقابل تناقض در اصل در قضایا است زیرا قضیه است که موجبه و سالبه دارد نه مفردات.) وقد يحول مضمون القضية إلى المفرد، (ولی گاه مضمون قضیه ای را به قابل مفرد تغییر می دهیم. از این رو مضمون قضیه ی زید قائم، به قیام زید که مفرد است تبدیل می شود) فيقال: (التناقض بين وجود الشئ وعدمه)، (در نتیجه گفته می شود که تناقض بین وجود شیء و عدمش است. این دو مفرد اند و مضمون الشیء موجود و الشیء معدوم می باشند. بنا بر این وقتی بین دو قضیه، تناقض است بین مضمون آن دو نیز تناقض راه دارد.) كما قد يقال: (نقيض كل شئ رفعه). (مانند اینکه گاه گفته می شود که نقیض هر چیزی این است که آن را بر داریم یعنی نقیض قیام، لا قیام می شود. این تناقض که به ظاهر در مفردات است و می گوید که نقیض قیام لا قیام می شود در واقع به دو هلیه ی بسیطه بر می گردد مانند القیام موجود و عدم القیام معدوم. بنا بر این اینکه بعضی دقت به خرج داده و گفته اند که نقیض انسان، لا انسان است و نقیض لا انسان، لا لا انسان است و اینکه انسان، لازم النقیض است یعنی در لا لا انسان نفی در نفی اثبات می شود که لازمه ی آن همان انسان است. این ایده صحیح نیست زیرا ما در گیر لفظ نیستیم بلکه مراد ما از رفع از بین رفتن چیز است بنا بر این رفع عدم به وجود است و رفع وجود به عدم.)

وحكم النقيضين – أعني الإيجاب والسلب – أنهما لا يجتمعان معا، ولا يرتفعان معا، (یکی از احکام نقیضین یعنی همان ایجاب و سلب این است که آنها با هم نه جمع می شوند و نه رفع) على سبيل القضية المنفصلة الحقيقية، (به نحو قضیه ی منفصله ی حقیقیه یعنی اگر بخواهیم حکم آنها را بیان کنیم باید به شک قضیه ی منفصله ی حقیقیه بگوییم. این قضیه جامع مانعة الجمع و مانعة الخلو است که می گوید هر دو محال است. بیان این قضیه به این است که مثلا می گوییم: القضیه اما موجودة و اما معدومة) وهي من البديهيات الأولية (حکم به عدم اجتماع و ارتفاع از بدیهیات اولیه است. یعنی هم بدیهی است و هم اولیات. بدیهیات اقسامی دارد که یک قسم از آنها اولیات است که تصور موضوع و محمول و سنجش آنها با هم در تصدقیق کافی است.) التي عليها يتوقف صدق كل قضية مفروضة، ضرورية كانت أو نظرية، (خصوصیات این قضیه این است که پایه ی تمامی معارف بشری است یعنی صدق هر قضیه ای که فرض شود چه ضروریه باشد و چه نظریه بر آن متوقف است.) إذ لا يتعلق العلم بقضية إلا بعد العلم بامتناع نقيضها، (زیرا علم به هیچ قضیه ای تعلق نمی گیرد مگر اینکه علم داشته باشیم که نقیض آن ممتنع می باشد. یعنی حتی احتمال نقیض آن هم داده نشود.) فقولنا: (الأربعة زوج)، إنما يتم تصديقه إذا علم كذب قولنا: (ليست الأربعة زوجا)، (بنا بر این تصدیق اینکه چهار زوج است هنگامی محقق می شود که بدانیم نقیض آن کاذب است که همان کذب چهار زوج نیست باشد.) ولذا سميت قضية امتناع اجتماع النقيضين وارتفاعهما: (أولى الأوائل). (به همین خاطر قضیه ی امتناع اجتماع نقیضین و ارتفاع آن دو به اولین قضیه در اولیات نامیده می شود زیرا این از همه بالاتر و مقدم تر است.)

ومن أحكام التناقض (از دیگر احکام تناقض این است که) أنه لا يخرج عن حكم النقيضين شئ البتة، (هیچ چیزی نیست که از حکم نقیضین خارج شود. یعنی هر چیزی که موجود است در یک طرف از نقیضین وجود دارد زیرا ارتفاع نقیضین محال است و نمی شود که یک شیء نه در این طرف باشد و نه در آن طرف) فكل شئ مفروض إما أن يصدق عليه زيد أو اللا زيد، (بنا بر این هر چیزی که در عالم فرض شود یا زید است و یا لا زید.) وكل شئ مفروض إما أن يصدق عليه البياض أو اللا بياض، (همچنین هر چیزی که فرض شود یا بیاض است و یا لا بیاض) وهكذا. (و هکذا در تمامی نقیضین.) وأما ما تقدم في مرحلة الماهية – أن النقيضين مرتفعان عن مرتبة الذات، (و اما آنچه که در مبحث ماهیّت گفتیم که نقیضین هر دو از مرتبه ی ذات ماهیّت رفع می شوند یعنی در ذات ماهیّت نه وجود خوابیده است و نه عدم زیرا ماهیّت با هر دو سازگار است.) كقولنا: (الانسان من حيث إنه انسان ليس بموجود ولا لا موجود) (مانند اینکه می گوییم: ماهیّتی مانند انسان از حیث ماهیّت انسانی اش که حیوان ناطق است نه موجود است و نه غیر موجود.) – فقد عرفت أن ذلك ليس بحسب الحقيقة من ارتفاع النقيضين في شئ، (علت آن این است که همانگونه که سابقا هم گفتیم این مورد از باب ارتفاع نقیضین نیست و هیچ ارتباطی به آن ندارد.) بل مآله إلى خروج النقيضين معا عن مرتبة ذات الشئ، (بلکه مراد ما در آنجا این بود که نقیضین با هم از مرتبه ی ذات شیء خارج هستند یعنی در ذات شیء نه وجود خوابیده است و نه عدم) فليس يحد الانسان بأنه (حيوان ناطق موجود)، (بنا بر این در تعریف انسان نمی توان موجود بودن را اخذ کرد و گفت: که انسان، حیوان ناطق موجود است) ولا يحد بأنه (حيوان ناطق معدوم). (و نمی توان در تعریف آن گفت که انسان حیوان ناطق معدوم است. ولی آنچه در اینجا می گوییم از باب مصداق وجود یا عدم است. یعنی انسان یا مصداق موجود است و یا عدم ولی وجود و عدم در تعریف آن اخذ نشده است.)

ومن أحكامه أن تحققه في القضايا مشروط بثمان وحدات معروفة، مذكورة في كتب المنطق، (از دیگر احکام نقیضین این است که در تحقق تناقض در قضایا مشروط به هشت وحدت است که معرف است و در کتب منطق ذکر شده است.) وزاد عليها صدر المتألهين (رحمه الله) وحدة الحمل (و صدر المتالهین یک شرط دیگر اضافه کرده است که عبارت از وحدت حمل است.) بأن يكون الحمل فيهما جميعا حملا أوليا، أو فيهما معا حملا شائعا، من غير اختلاف، (به اینکه حمل در هر دو یا حمل اولی باشد و یا حمل شایع نه اینکه در یکی اولی باشد و در دیگری شایع.) فلا تناقض بين قولنا: (الجزئي جزئي) أي مفهوما، وقولنا: (ليس الجزئي بجزئي) أي مصداقا. (بنا بر این اگر حمل در یکی اولی باشد و در دیگری شایع حتی اگر تمام شرایط تناقض را داشته باشد، تناقض محقق نمی شود. بنا بر این بین الجزئی جزئی و لیس الجزئی بجزی تناقض نیست زیرا اولی به لحاظ حمل اولی است یعنی مفهوم جزئی همان جزئی است که صحیح است زیرا اگر صحیح نبود شیء می بایست می شد از خودش سلب شود و دومی به لحاظ حمل شایع است یعنی جزئی که مفهومش کلی است مصداق جزئی نیست بلکه مصداق کلی می باشد. زیرا مفهوم جزئی قابل صدق بر کثیرین است چرا که تمامی موجودات عالم جزئی می باشند.)