چگونگی صحبت خداوند با پیامبران یا نزول وحی بر آنان مختلف بوده است گاهی از طریق نزول فرشته وحی و گاهی از طریق الهام به قلب و گاهی از طریق شنیدن صدا به این ترتیب که خداوند امواج صوتی را در فضا و اجسام می آفرید و از این طریق با پیامبرانش صحبت می کرده و از کسانی که این امتیاز را داشته موسی بن عمران (ع ) بود که گاهی امواج صوتی را از لابلای شجره وادی ایمن و گاهی در کوه طور می شنید و لذا لقب کلیم الله به موسی (ع ) داده شده است و بطور کلی راه ارتباط پیامبران با خدا یا صحبت کردن خداوند با بشر از سه راه ممکن است: «و ما کان لبشر ان یکلمه الله الا وحیا او من ورائ حجاب او یرسل رسولا فیوحی باذنه ما یشاه انه علی حکیم ؛ شایسته هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن بگوید مگر از طریق وحی یا از ورائ حجاب یا رسولی میفرستد و به فرمان او آنچه را خواهد وحی می کند»،(سوره شوری آیه 51).
این آیه صورت های گوناگون ارتباط و تکلم خداوند با پیامبران را بر می شمارد و واژه وحی را در یک مفهوم اخص بکار برده است که همان ارتباط بدون واسطه خدا با پیامبر است. و این سه قسم تکلم کردن خدا با بشر با هم فرق دارد . دو قسم اخیر را مقید کرده است یکی را با حجاب قید زده است دومی را با رسول مقید ساخته است ولی قسم اول را به هیچ قیدی مقید ننموده است . و از ظاهر این مقابله بر می آید که مراد از قسم اول – الا وحیا- تکلم خفی باشد که هیچ واسطه ای بین خدا و طرف مقابلش مطرح نیست و در دو قسم اخیر تکلم خدا با بشر با واسطه انجام می شود، (تفسیر المیزان، جلد 18، ص 75).
و اینکه خداوند با بعضی از پیامبران بصورت مستقیم صحبت می کرد!
اولا: باید روشن شود که منظور از تکلم مستقیم خداوند با پیامبرش چیست؟ آیا منظور القای وحی به قلب پیامبر است اگر این معنا باشد در مورد بیشتر پیامبران صادق است «انا اوحینا الیک کما اوحینا الی نوح والنبیین من بعده ….»، (سوره نساء آیه 163). یا منظور از صحبت مستقیم خدا با پیامبر تجلی خداوند و ایجاد صوت می باشد در این صورت شامل حضرت موسی و پیامبر بزرگوار اسلام می شود که خداوند بر حضرت موسی در طور سینا تجلی نمود و صحبت کرد و با پیامبر اسلام در شب معراج تکلم نموده است. البته در هر دو مورد این تکلم و شنیدن صدا از پشت پرده ی (غیب) بوده است .
ثانیا: مستقیم صحبت کردن خداوند با پیامبران بدین معنا نیست که پیامبران، خدا را ببینند کما اینکه یهود چنین توهّمی را در مورد حضرت موسی داشتند بلکه مقصود این است که رسول – جبرئیل – در این میان واسطه نبوده است .
ثالثا: صحبت کردن خدا با بشر یک تکلیم خاصی است مثل تکلم بشر نیست که خروج صوت باشد از حنجره، این نوع تکلم مربوط به ممکن و مخلوق است که مجهز به تجهیزات جسمانی می باشند بلکه تکلم درباره خدا سبحان عبارت است از تفهیم معنی برای پیامبر و این حقیقت کلام می باشد.
برای آگاهی بیشتر در این زمینه ر.ک : 1. المیزان ، ج 2، تفسیر آیه 253 سوره بقره . 2. تفسیر موضوعی ، آیت الله جوادی آملی ، ج 7، ص 140.
مقام و مرتبه پیامبر در صحبت کردن مستقیم خداوند با او مؤثر است . در این باره قرآن می فرماید: «تلک الرسل فضلنا بعضهم علی بعض منهم من کلم الله و رفع بعضهم درجات و…»، (سوره بقره آیه 253). این آیه به روشنی می رساند که همه پیامبران الهی با اینکه از نظر نبوت و رسالت همانند بودند، اما از جهت مقام یکسان نبودند زیرا هم شعاع مأموریت آنها متفاوت بوده و هم میزان فداکاریهای آنان با هم تفاوت داشته است و به برخی از ویژگی ها که موجب مزیت و برتری مقام است اشاره می فرماید. مانند تکلیم خدا با بعضی از آنها – با حضرت موسی در طور سینا و با حضرت محمد در شب معراج – یا بالا بردن درجات بعضی از آنها و… . (تفسیر نمونه، ج 3، ص 251). برای آگاهی بیشتر رجوع شود: 1. پیام قرآن، مکارم شیرازی، جلد 7، ص 318 به بعد. 2. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، جلد 2, ص 251 به بعد، و جلد 20، ص 485 به بعد. 3. المیزان ، علامه طباطبایی ، جلد 2، ص 329، و جلد 18، ص 75. 4. تحلیل وحی، محمدباقر سعیدی روشن، نشر اندیشه.