شفاعت از ماده «شفع» به معناى «زوج» در مقابل ماده «وتر» به معناى «فرد» گرفته شده است و به معناى این است که شخصى در کنار شخص دیگر قرار گیرد و با وساطت خود، او را در رسیدن به خواسته و حاجتش یارى دهد. شفاعت در محاورات عرفى و گفت و گوى روزمره مردم، غالباً به معناى وساطت و درخواست شخص آبرومندى از بزرگى، براى عفو مجرمى یا ترفیع درجه و پاداش خدمت گزارى، به کار مى رود. در حقیقت شخصى که متوسل به شفاعت مى شود، نیروى خود را به تنهایى کافى نمى بیند؛ به این جهت نیروى خود را با نیروى شفیع ضمیمه نموده و در نتیجه آن را مضاعف مى کند تا به آنچه مى خواهد نایل شود.

معناى اصطلاحى شفاعت

شفاعت عبارت است از وساطت یک مخلوق میان خداوند و مخلوقى دیگر؛ چه در دنیا و چه در آخرت؛ چه وساطت در رسانیدن خیر و چه وساطت در دفع شر و ضرر. یکى از مظاهر رحمت واسعه خداوند، مغفرت و آمرزش است. مغفرت و آمرزش الهى مانند هر رحمت دیگر او، از طریق مجارى خاص و براساس قانون و نظام اسباب و مسببات به بندگان مى رسد. به عنوان مثال، همان گونه که رحمت هدایت الهى، از طریق وسایط به مردم مى رسد و انبیا و وحى و کتاب هاى آسمانى که براى هدایت مردم فرستاده شده اند، وسایط هدایت و واسطه خروج از ظلمات به نور هستند؛ رحمتِ مغفرت و آمرزش الهى نیز از طریق مجارى خاصى به مردم مى رسد؛ یعنى، فیض مغفرت الهى نیز از قانون و نظام اسباب و مسببات مستثنا نیست و از طریق اسباب و وسایط به بندگان مى رسد. شفاعت در مغفرت، عبارت است از: «وساطت در رسیدن مغفرت و آمرزش الهى به بندگان گنه کار». بنابراین حقیقت شفاعت، رسیدن فیض مغفرت وآمرزش الهى از طریق مجارى و اسباب آن، به بندگان است. به تعبیر استاد شهید مطهرى: «شفاعت»، در حقیقت همان مغفرت الهى است که وقتى به خداوند – که منبع و صاحب خیرها و رحمت ها است نسبت داده مى شود، با نام «مغفرت» خوانده مى شود و هنگامى که به وسایط و مجارى رحمت منسوب مى گردد، نام «شفاعت» به خود مى گیرد. مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 1، ص 259. بنابراین در شفاعت، شفیع میان خداوند و بنده گنه کار واسطه شده و سبب مى شود که آمرزش و مغفرت الهى، شامل حال انسان گنه کار بشود. ممکن است این شفاعت در دنیا باشد و در همین دنیا مغفرت الهى شامل حال گنه کار گردد (مانند شفاعت توبه) و ممکن است در آخرت و روز رستاخیز باشد (مانند شفاعت اولیاى الهى براى گنه کاران در روز قیامت).

شرایط شفاعت

شفاعت اولیاى الهى در روز قیامت براى گنه کاران و واسطه شدن آنان در رساندن رحمت، مغفرت و آمرزش الهى، بدون حساب نیست؛ بلکه اینکه کسانى مورد شفاعت قرار گیرند، متوقف بر شرایطى است که در آیات و روایات بیان شده است. 1. رضایت خداوند: همان گونه که گذشت، شفاعت از سوى خداوند آغاز مى شود. شفاعت، فیض مغفرت الهى است که مانند تمام فیوضات، از جانب خدا اعطا مى شود و شفیعان اسباب و وسایط و مجارى این فیض هستند. فیاض و اعطا کننده این رحمت خداوند است. به همین جهت در آیات و روایات، شرط اصلى و اساسى شفاعت این است که مورد رضایت و پسند خداوند باشد. شفیعان کسانیاند که خداوند آنان را براى این امر پسندیده و به آنان اجازه شفاعت داده است: «یومئذ لا تنفع الشفاعة الا من اذن له الرحمان و رضى له قولا»؛ طه (20)، آیه 109. در آن روز شفاعت سودى ندارد مگر کسى که خداى رحمان به او اجازه دهد و سخن او رابپسندد. شفاعت شوندگان نیز کسانیاند که مورد رضایت و پسند خداوند باشند. «ولا یشفعون الا لمن ارتضى»؛ انبیاء (21)، آیه 28. [شفیعان ]شفاعت نمى کنند، مگر براى کسى که مورد رضایت و پسند خداوند باشد؛ یعنى، شفاعت شفیعان در حق کسى مؤثر واقع مى شود که به مقام ارتضاى الهى نایل آمده باشد. پس، هم اصل شفاعت از سوى خداوند و اعطاى او است و هم شفیعان راخداوند براى این مقام تعیین کرده و هم شفاعت شوندگان کسانیاند که خداوند مى خواهد. 2. گنه کارانى مورد شفاعت قرار مى گیرند که گناهان آنان، اصل ایمان شان را به خطر نیفکنده باشد. به همین جهت در منابع دینى آمده است که کافر و مشرک در روز قیامت شفاعت نمى شوند و شفاعت شفیعان به حال آنان سودى نخواهد داشت.