قبل از پرداختن به تفسیر آیه، توضیح یک مطلب ضرورى است. کره ى زمین، از یک طرف داراى دو قطب مغناطیسى است که به نام شمال و جنوب خوانده مى شود. از طرف دیگر چون زمین داراى دو حرکت وضعى (به دور خود) و انتقالى(به دور خورشید) است. به نظر مى آید که خورشید صبح گاهان از یک طرف خارج و کم کم بالاى سر ما مى آید و سپس به هنگام شام گاهان از طرف دیگر فرو مى رود. در عرف مردم و اصطلاح علمى آن طرف که خورشید طلوع مى کند به نام «شرق» و آن طرف که خورشید غروب مى کند و نام «مغرب» نامیده مى شود. نکته یاد شده ظاهر قضیه است، امّا با دقت عقلى و علمى ثابت مى شود که زمین مشرق ها و مغرب هاى متعددى دارد. برخى از دلایل نکته اخیر عبارتند از: 1. چون زمین به شکل کره است و به دور خورشید حرکت مى کند، در هر نقطه ى زمین یک مشرق و مغرب، و اثر طلوع و غروب مکرر خورشید، پیدا مى شود. 2. خورشید در هر روز ساعت معین طلوع و غروب مى کند که با ساعت طلوع و غروب روز قبل و بعد متفاوت است. بنابر این تعداد روزهاى سال مشرق و مغرب داریم؛ 3. براى هر انسانى شش جهت متصور است، پس طلوع و غروب نسبت به جایگاه هر کس متفاوت است. نتیجه: گر چه در ظاهر یک مغرب و مشرق بیشتر نیست، ولى در واقع مشرق ها و مغرب هاى متعددى وجود دارد. بنابر این، تعبیر به مشرق و مغرب (بقره/115) یا مشارق و مغارب (معارج/40) با مبانى علمى منافى نیست. در مورد آیه یاد شده در پرسش «رب المشرقینِ و رب المغربین» (الرحمن/17) چند احتمال تفسیرى داده شده است. 1. مقصود از مغرب، مغرب تابستان و زمستان و مقصود از دو مشرق، مشرق تابستان و زمستان است که با همدیگر متفاوتند. چنان که حضرت على(ع) در این باره مى فرمایند: «مشرق تابستان و زمستان هر کدام بر حد خود است»هویزى، نورالثقلین، بیروت، نوشته التاریخ العربى، ج 7، ص 213. توضیح این که: اگر چه مشرق ها و مغرب هاى متعددى وجود دارد، ولى نهایت آن ها در تابستان و زمستان است. زیرا در این دوران آغاز تابستان و زمستان خورشید به حداکثر و حداقل اوج خود مى رسد که از آن ها به مدار شمالى و جنوبى تعبیر مى شود و مدارهاى دیگر در بین این دو قرار دارند. بنابر این، چون مشرق ها و مغرب ها این دو مى باشد و این آیه واژه «المشرقین و المغربین» به صورت مثنّى به کار رفته است. 2. مقصود از دو مشرق و دو مغرب، مشرق و مغرب خورشید و ماه است. طبق این تفسیر چون ماه و خورشید هر کدام طلوع و غروب خاص خود را دارند، واژه ى مثنّى به کار رفته است. 3. مقصود از مشرقین پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) مى باشد و مراد از مغربین امام حسن(ع) و امام حسین(ع) باشند. این مطلب بیان باطن یا تأویل آیه است که در طلوع اسلام پیامبر(ص) و على(ع) بودند و امام حسن و امام حسین(ع) در دوره ى غروب اسلام اصیل از صحنه جامعه بودند که شهید شدند. براى آگاهى بیشتر ر.ک: – رضایى اصفهانى، محمد على، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، رشت، انتشارات مبین، 1380، چاپ اول، صص 191 – 195 . – مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، چاپ تهران، دارالکتب الاسلامیه، صص 120 – 121 – علامه طبرسى، مجمع البیان، ذیل آیه. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/100116349)