در پاسخ به نکاتی توجه کنید .
الف. در مورد فلسفه حج بحث و مطلب بسیار زیاد است،   برای اختصار به چند مورد در خصوص فلسفه حج از نگاه آیات و روایات اشاره کرده و سپس به تجزیه و تحلیل کلّی و جمع بندی مطالب می پردازیم .
فلسفة حج از دیدگاه برخی از آیات
1. « وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ»[1] و مردم را دعوت عمومی به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکب های لاغر از هر راه روی دوری به سوی تو آیند .
« لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ»[2 ] تا شاهد هر منافع گوناگون خویش (در این برنامه حیات بخش) باشند؛ و در ایّام معیّنی نام خدا را، بر چهار پایانی که به آنان داده است،(به هنگام قربانی کردن) ببرند، پس از گوشت آنها بخورید، و بینوای فقیر را اطعام نمایید .
ب: فلسفه ی حج از دیدگاه برخی از روایات
1. مولا علی ـ علیه السّلام ـ در خطبة 192 به تفصیل در مورد، فلسفة حج پرداخته اند که به بعضی از قسمت های این دو خطبه به صورت ترجمه ای اشاره می شود .
می فرماید: خداوند متعال بیت الله الحرام را بر شما واجب گردانید و آن را قبله ی مردم قرار داد …. خداوند سبحان آن خانه را پرچم و نشانه ی اسلام و پناه پناهندگان مقرّر داشت و حج آن را لازم نمود و رفتن به آن جا را فرمان داد.[3 ] در جای دیگر چنین بیان می کنند: ….. در اطراف خانه (خدا) تحلیل«لا اله الاّ الله» می گویند و بر پاهایشان هروله می کنند در حالی که برای خدا ژولیده مو و غبار آلوده رو هستند ….. خداوند ایشان را (در زیارت بیت الحرام به این امور) امتحان و آزمایش نمود. امتحانی بزرگ و سخت و آشکار و کامل که آن را سبب دریافت رحمت و رسیدن به بهشت گردانید ……[4 ] در جای دیگر در رابطه با تشریح برخی از حکمت ها و مصالح احکام آئین اسلام می فرماید :
« فرض اللهُ ….. و الحجَّ تقویة للدین …..»[5] خداوند واجب گردانید حج را برای تقویت دین، قوت یافتن آئین اسلام (چون بر اثر گرد آمدن طوائف مختلف، عظمت و بزرگی اسلام آشکار می شود )
ج: تجزیه و تحلیل کلی فلسفة حج  
1. بعد اخلاقی حج :
مهمترین فلسفة حج همان دگرگونی اخلاقی است که در انسانها به وجود می آورد، مراسم «احرام» انسان را به طور کلی از تعنیات مادی و امتیازات ظاهری و لباس های رنگارنگ و زر و زیور بیرون می برد، و با تحریم لذائذ و پرداختن به خودسازی که از وظائف محرم است او را از جهان ماده جدا کرده و در عالمی از نور و روحانیت و صفا فرو می برد و آنها را که در حال عادی بار سنگین امتیازات موهوم و درجه ها و مدالها را بر دوش خود احساس می کنند یک مرتبه سبکبار و راحت و آسوده می کند .
2. بعد سیاسی حج :
روح عبادت، توجه به خدا، و روح سیاست، توجه به خلق است، این دو در حج آن چنان به هم آمیخته اند که تار و پود یکپارچه! حج عامل موثری برای وحدت صفوف مسلمانان است و حج عامل مبارزه با تعصبات ملی و نژاد پرستی و محدود نشدن در حصار مرزهای جغرافیایی است و وسیله ای است برای انتقال اخبار سیاسی کشورهای اسلامی از هر نقطه به نقطة دیگر .
و بالاخره حج، عامل موثری است برای شکستن زنجیرهای اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمین .
3. بعد فرهنگی حج :
ارتباط قشرهای مسلمانان در ایام حج می تواند به عنوان مؤثرترین عامل مبادلة فرهنگی و انتقال فکرها درآید. مخصوصاً با توجه به این که اجتماع شکوهمند حج، نمایندة طبیعی و واقعی همة قشرهای مسلمانان جهان است(چرا که در انتخاب افراد برای رفتن به زیارت خانه خدا هیچ عامل مصنوعی موثر نیست و زوار کعبه از میان تمام گروهها، نژادها، زبان هایی که مسلمانان به آن تکلم می کنند برخاسته و در آنجا جمع می شوند.) لذا در روایات اسلامی می خوانیم؛ یکی از فوائد و فلسفة حج نشر اخبار آثار رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ به تمام جهان اسلامی است.[6 ]4. بعد اقتصادی حج :
برخلاف آنچه بعضی فکر می کنند، استفاده از کنگرة عظیم حج برای تقویت پایه های اقتصادی کشورهای اسلامی نه تنها با روح حج منافات ندارد بلکه طبق روایات اسلامی یکی از فلسفة آن را تشکیل می دهد. چه مانعی دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ،‌ پا به یک بازار مشترک اسلامی را بگذارند و زمینه های مبادلاتی و تجاری را در میان خود به گونه ای فراهم سازند که نه منافعشان به جیب دشمنانشان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد، که این دنیا پرستی نیست، عین عبادت است و جهاد.[7 ]5. شگفت انگیزترین حکمتی که در حج مشهود است، احساس وحدت و همبستگی است که در حد اعلای مفهوم انسانیت، به برکت اسلام، به وجود می آید عالم و جاهل، کوچک و بزرگ، زن و مرد، سیاه و سفید با جدی ترین حیات، در کنار یک«کانون» و بر اساس یک «قانون» می جوشند و می خروشند می روند، می دوند، می نشیند و برمی خیزند. و این خیزش و خروش و رفت و بازگشت و چرخیدن و گردیدن همه در یک جهت و در یک خط و در یک مدار و بر یک محور است و او«الله» است و «الله»، «اکبر» است.[8 ]
د: نتیجه مطالب و آنچه که گذشت؛
گفتیم که مهترین ابعاد فلسفة حج؛ زنده نگاه داشتن خاطرات و خدمات پیامبرانی هم چون ابراهیم ـ علیه السّلام ـ و اسماعیل ـ علیه السّلام ـ و رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ است و حج، مرکز اجتماعات بین المللی مسلمین است و هم چنین پشتوانه ای اقتصاد مسلمین و ایجاد اشتغال برای ده ها هزار مسلمان است و حج بهترین فرصت و زمان برای توبه، یاد مرگ و معاد از همه چیز بریدن و صحرای عرفات و مشعر را دیدن و در انتظار جمهوری موعود «عج» نشستن است.[9 ] نکته اخلاقی :
بزرگ بانوی جهان اسلام حضرت فاطمة الزهرا ـ سلام الله علیها ـ فرمودند :
«….. فجعل الله الایمان تطهیراً لکم من الشرک و الصلوة تنزیهاً لکم عن الکبر و الزکاة تزکیةً نماءً فی الرّزقِ و الصیّام تثبیتاً للاخلاص و الحجَّ تشییداً للدّینِ …..»
« پس خداوند ایمان و توحید را مقرر داشت تا شما را از شرک تطهیر نماید و نماز را لازم کرد تا شما را از تکبر پاک گرداند و زکات را برای پاکی و افزایش در روزی شما قرار داد و روزه را لازم کرد تا اخلاص «در عمل و عقیده» را تثبیت و «تحکیم» کند و حج را واجب نمود تا دین «اسلام» را تقویت و «تأیید» نماید .»
« علل الشرایع، ج 1، ص 236 »
ت. اظهار عبودیت؛ اساسی‌ترین فلسفه حج  
  اجتماع عظیم و بی‌نظیر حج در میعادگاه عاشقان دارای ابعاد و اعمال مختلفی است که ابعاد آن زندگی‌ساز بوده و هر یک از اعمال حج نیز به نوعی اظهار عبودیت و بندگی به درگاه خالق هستی‌بخش است .
حج و زیارت خانه خدا از فروع دین اسلام است و مسلمانان با داشتن شرایطی مکلف هستند در دهه اول ماه ذی‌الحجه به این سفر معنوی رفته مجموعه‌ای از اعمال نیایشی را به‌جا آورند .
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ یَا أُوْلِی الأَلْبَابِ؛ حج در ماههاى معینى است پس هر کس در این [ماه]ها حج را [برخود] واجب گرداند [بداند که] در اثناى حج همبسترى و گناه و جدال [روا] نیست و هر کار نیکى انجام مى دهید خدا آن را مى داند و براى خود توشه برگیرید که در حقیقت بهترین توشه پرهیزگارى است و اى خردمندان از من پروا کنید .(سوره بقره، آیه 197 )
در واقع حج پنجمین رکن اساسی اسلام است که در سال نهم هجری بر مسلمانان واجب شد. آیات و احادیث متعددی درباره اهمیت و تأکید زیارت خانه خدا نیز وجود دارد .
فَإِذَا قَضَیْتُم مَّنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُواْ اللّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ ؛ چون آداب ویژه حج خود را به جاى آوردید همان گونه که پدران خود را به یاد مى آورید یا با یادکردنى بیشتر خدا را به یاد آورید و از مردم کسى است که مى گوید پروردگارا به ما در همین دنیا عطا کن و حال آنکه براى او در آخرت نصیبى نیست .(سوره بقره، آیه 200 )
مناسک حج یاد آور حضرت ابراهیم است که مادیات و ظواهر را رها و کعبه را برای عبادت خداوند یگانه آماده می سازد تا مرکز وحدت جهانیان شود .
مسلمانان پس از فتح مکه و برانداختن بت‌های قریش از سعی میان صفا و مروه اکراه داشتند؛ زیرا قبل از اسلام بر این دو کوه دو بت سنگی قرار داشت که حاجیان و زائران دوره جاهلیت سعی بین صفا و مروه را برای نزدیک شدن به آن‌ها و دست‌کشیدن و بوسیدن آن‌ها انجام می دادند. ولی پیامبر اسلام سعی بین صفا و مروه را مجاز کرد و بنا بر نص قرآن از شعائر الله دانسته می‌شود :
إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ؛ در حقیقت صفا و مروه از شعایر خداست [که یادآور اوست] پس هر که خانه [خدا] را حج کند یا عمره گزارد بر او گناهى نیست که میان آن دو سعى به جاى آورد و هر که افزون بر فریضه کار نیکى کند خدا حق شناس و داناست .(سوره بقره، آیه 158 )
حضرت زهرا (س): خداوند متعال حج را موجب استحکام دیانت و عدالت را مایه وحدت و هماهنگی دلها قرار داد .(احتجاج طبرسی ، ایران ، انتشارات اسوه ، ج 1 ، ص 258 )
این عبادت اسلامی همچون سایر عبادات اسلامی دارای حکمتهای سودمندی است که فرد و جامعه از آنها بهره‌مند می شوند .
اظهار عبودیت و بندگی
مهمترین وجه و حکمت این عبادت اظهار عبودیت و بندگی به درگاه باریتعالی است که در ابعاد مختلف اعمال متعدد آن بخوبی آشکار است .
احرام بستن، قربانی کردن، سعی بین صفا ومروه و دیگر اعمال این عبادت عظیم و باشکوه از جدایی از خود و تعلق به معبود حکایت دارند .
بعد اخلاقى حج
در لحظه لحظه این عمل عبادی انسان از خود دور و به خالق نزدیک و نزدیکتر می شود بطوری که دیگر به جزخدا را نمی‌بیند .
دوری از آلودگیها و مظاهر دنیوی و تلاش برای کسب معنویت و طی مسیر کمال، فراموشی همه دلبستگیها و وابستگیهای دنیایی از برکات عظیم حج است .
در این عمل عبادی عظیم و گسترده علاقه و دلبستگی انسان به خدا هر لحظه افزایش یافته و لذت و شیرینی این نزدیکی موجب می شود نزدیک شدن به روزهای پایانی سفر برای حاجیها تلخ و رنج آور باشد، چون از این معنویت و خلوص دور و جدا می شوند .
بواسطه انجام اعمال عبادی حج، انقلاب درونی عظیمی در زائران خانه خدا ایجاد می شود و این انقلاب به تغییر و تحولی بنیادی می انجامد که از آن به تولدی دوباره یاد می شود، تولدی که حاصل آن انسانی عاری از گناه و پیوسته به معبود یگانه هستی است .
بعد سیاسى حج
حج بعد سیاسی عمیقی نیز دارد که نباید از آن غافل شد، اجتماع عظیم مسلمانان در نقطه مقدس زمین، نمایشگر اوج شکوه و بزرگی، همدلی و اتحاد جامعه کثیر مسلمانان است که بخش بزرگی از جهان امروز را تشکیل داده و هر روز نیز بر شمار آنها افزوده می شود .
در حج مسلمانان جهان به دور از تعصبات فرهنگی، نژادی و جغرافیایی یکدل و همدوش با هم مراسم حج را به جا آورده و بر یگانگی خالق زندگی بخش تأکید می کنند .
مسلمانان در این اجتماع بزرگ عظمت و شکوه خود را به اثبات می رسانند .
بعد فرهنگى
اجتماع گسترده حج بستری مناسب برای گفتگو و تبادل فرهنگها، انتقال دیدگاههای مختلف و بهره مندی از نظرات متفاوت است .
در چنین فضایی فرصت مناسب برای تعامل و دستیابی به نقاط مشترک فرهنگی و عمق بخشیدن به وحدت و همدلی وجود دارد .
وحدت و یگانگی مسلمانان در مقابل معبود در مناسک حج دیده می شود که همه بدون اختلاف جغرافیایی، بدون توجه به نژاد، رنگ، جنس و طبقه در برابر خدای یکتا گرد خانه اش می گردند و شعار یگانگی در اعمال و کردار را سر می دهند .
در این گردهمایی بزرگ مسلمانان از پنج قاره جهان بدون توجه به اختلافات نژادی اجتماع می کنند تا ندای لبیک سر داده خدای خود را به یگانگی یاد کنند .
مناسک حج
برخی مناسک حج طواف کعب معظمه، سعی بین صفا و مروه، وقوف در عرفه، توقف در مزدلفه، جمره زدن، تراشیدن موی سر، قربانی و شب زنده داری در منی است که هریک زمان و مکان معینی دارند .
خبرگزاری مهر – گروه دین و اندیشه
پی نوشت ها
[1] . سورة مبارکة حج آیات 27 و 28 .
[2] . سورة مبارکة حج آیات 27 و 28 .
[3] . امام علی ـ علیه السّلام ـ ، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر مصطفی خطبه های اول و 192 و کلمات قصار شمارة 252 .
[4] . امام علی ـ علیه السّلام ـ ، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر مصطفی خطبه های اول و 192 و کلمات قصار شمارة 252 .
[5] . امام علی ـ علیه السّلام ـ ، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر مصطفی خطبه های اول و 192 و کلمات قصار شمارة 252 .
[6] . استاد مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ناشر، انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران 1374 ش، جلد 14، ص 79، ص 80 .
[7] . استاد مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ناشر، انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران 1374 ش، جلد 14، ص 79، ص 80 .
[8] . امام علی ـ علیه السّلام ـ ، نهج البلاغه، شرح و توضیح علامه محمد تقی جعفری ـ رحمة الله علیه ـ ، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی تهران 1375 ش، جلد دوم، ص 227 .
[9] . محسن قرائتی، تفسیر نور، ناشر؛ انتشارات مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران 1381 ش، جلد 8، ص 35 .