خشم و غضب خداوند بر اساس سنن مقرره الهی بوده و تفاوتی ندارد که در آخرالزمان باشد یا قبل از آن. خشم الهی، جلوه ای از جلال اوست. این غضب هنگامی بروز می کند که انسان بر خلاف حکم عقل و شرع، در مسیری بر خلاف فطرت کمال طلبی گام بردارد و زمینه را برای تباهی خود و جامعه فراهم آورد که می تواند هم در آخرالزمان باشد هم قبل از آن و نیز مهم ترین اثر آن می تواند بی برکتی باشد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِنَّ اللهَ تَعَالَی اِذَا غَضِبَ عَلَی اُمَّهٍ ثُمَّ لَمْ ینْزِلْ بِهَا الْعَذَابَ اَغْلَی اَسْعَارَهَا وَ قَصَّر اَعْمَارَهَا وَلَمْ تُربِحْ تُجَّارُهَا وَلَمْ تَغْزُر أنْهَارُهَا؛ وقتی خداوند بر امّتی خشم و غضب کند و نخواهد که بر آنها عذاب فرو فرستد، قیمتها را در آن جامعه بالا می برد، عمرها را کوتاه می کند و کاسبهایش نفع نمی برند و نهرها و چشمه هایش جوشان نخواهد شد.» . از مهمترین عوامل برکت در رزق و روزی، داشتن ایمان و تقوا (عمل به واجبات و ترک محرمات) است. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «خدای عز و جل به یکی از پیامبران خود وحی فرمود که: هر گاه اطاعت شوم خشنود گردم و چون خشنود گردم برکت دهم و برکت من بی پایان است.» (میزان الحکمة، ج1، ح1700)و اگر بی تقوایی زیاد شود – که در آخرالزمان چنین خواهد بود- برکت هم از اموال می رود و خشم و غضب الهی شامل بی تقوایان می شود. البته خشم خداوند در دنیا به هدف بازداشت از مسیر انحراف و گمراهی و هشدار و انذار برای دیگران است تا گام در مسیر درست و راست گذاشته و در گمراهی و ضلالت فرو نروند. بر این اساس مفهوم خشم الهی همان عقاب و انتقام وی می باشد که در قرآن این مفهوم با واژگانی چون بطش ، سخط ، غضب، غیظ و مانند آن بیان شده است. خداوند در آیه ۱۶ سوره دخان هنگامی که از غضب و خشم خویش سخن می گوید به صراحت از انتقام و عقاب خود سخن می گوید که در قیامت به طور کامل و تمام اتفاق می افتد .
موجبات غضب الهی
اما علل و عواملی که موجب می شود تا خداوند بر موجودی چون انسان خشم گیرد و او را عقاب کند، عواملی است که می توان آن را رفتارهای بیرون از دایره عقل و شریعت دانست. ازاین روست که برخی هم چون راغب اصفهانی از آن به انتقام تعبیر کرده اند؛ زیرا انتقام به واکنشی گفته می شود که به سبب رفتاری ناپسند از دیگری شکل می گیرد. در حقیقت انتقام، بازتاب عمل شخص می باشد. به این معنا که هر گاه شخص عمل و رفتاری ناپسند و بدی را انجام دهد، این رفتار و عمل، بازتابی دارد که از سوی دیگری انجام می گیرد و از آن به انتقام یاد می شود. چنان که گفته شد، غضب الهی که به شکل عقاب و انتقام بروز و ظهور می کند، عواملی است که بیرون از دایره عقل و شریعت است. ولی از آن جایی که در قرآن ، به برخی از مصادیق مخالفت رفتاری انسان با عقل و شرع پرداخته شده است. در این جا به مهم ترین و اساسی ترین این عوامل خلاف عقل و شرع توجه داده می شود. عوامل بیان شده در آموزه های قرآنی شامل امور اعتقادی و کرداری است.
از جمله این عوامل می توان به کفر و تکذیب به خدا و آموزه ها و آیات الهی اشاره کرد که خداوند در آیاتی چون ۶۱ و ۹۰ سوره بقره و هم چنین ۱۱۲ سوره آل عمران و ۱۰۶ سوره نحل و ۷۰ و ۷۱ سوره اعراف به آن توجه داده و از مومنان خواسته است تا از چنین اعتقادی دست بردارند و نسبت به آیات الهی کفر نورزند. در همین رابطه در آیاتی چون ۷۰ و۷۱ و ۱۵۲ سوره اعراف و ۶ سوره فتح به شرک و بت پرستی اشاره می کند و آن ها را از موجبات خشم و غضب الهی بر می شمارد که عذاب انتقام و عقاب را بر سر مشرکان و بت پرستان فرو می ریزاند. ارتداد و پرستش غیر خدا نیز در همین راستا مورد توجه قرار می گیرد و هشدارهای لازم در باره آن داده می شود تا آدمی از چنین اعتقادی اجتناب ورزد و در مسیری گام بر ندارد که خشم الهی را بر می انگیزاند.(اعراف آیات ۱۵۰ و ۱۵۲ و نحل آیه ۱۰۶ و طه آیه ۸۶)
اما در حوزه رفتاری، اموری که خشم الهی را سبب و موجب می شوند، اموری چون اسراف در خوردنی ها(طه آیه ۸۱) حرام خواری (همان) اطاعت و پیروی از شیطان و فریب های او (محمد آیات ۲۵ و ۲۸) افترا به خدا(اعراف آیه ۱۵۲) جدال در آیات الهی (غافر آیه ۳۵)، حسادت و رشک ورزی(بقره آیه ۹۰ و مجمع البیان ، ج ۱ و ۲ ، ص ۳۱۴)، رابطه با کافران (مائده آیات ۷۹ و ۸۰)، خیانت کاری (آل عمران ، آیات ۱۶۱ و ۱۶۲) زنا کاری (نور آیه ۹) سکوت در برابر منکرات(مائده آیات ۷۹ و ۸۰) سوء ظن و بدگمانی به خدا(فتح آیه ۶) ، شکنجه و آزار مومنان (بروج آیات ۱۰ و ۱۱)ظلم و تجاوز به حقوق دیگران (بقره آیه ۶۱ و آل عمران آیه ۱۱۲) علم بی عمل (صف آیات ۲ و ۳) قتل مومنان و پیامبران (بقره آیه ۶۱ و نساء آیه ۹۳) کفران نعمت (طه آیه ۸۱ ) و نفاق (محمد آیه ۲۸) و در یک کلمه گناه و عصیان (بقره آیه ۶۱ و آل عمران آیه ۱۱۲) می باشند. این ها تنها مصادیقی از اموری هستند که موجبات خشم و غضب الهی می شوند و انتقام و عقاب الهی را به دنبال می آورند؛ زیرا چنان که گفته شد، هر گونه عقاید و رفتاری که برخلاف حکم عقل مستقل و شریعت و آموزه های الهی باشد، می تواند خشم الهی را سبب شود.
آثار خشم الهی به شکل آتش دوزخ در آخرت بروز می کند (طه آیه ۸۱ و بروج آیات ۱۰ و ۱۲) چنان که خشم و غضب الهی در زندگی دنیوی نیز به شکل انحطاط بشر ظاهر می شود و مایه سقوط آدمی از منزلت خویش می شود به گونه ای که از سیر کمالی و رشد و بالندگی باز می ماند و فرصت هایش را از دست می دهد(مائده آیات ۵۹ و۶۰ و طه آیه ۸۱) غضب الهی هم چنین موجب حبط عمل انسان می شود و هر آن چه را که پیش از این ساخته و پرداخته از میان بر می دارد و چیزی ذخیره آخرتش نمی شود.(محمد آیه ۲۸) آیه ۱۵۲ سوره اعراف تبیین می کند که خشم و غضب الهی مایه ذلت و خواری انسان در دنیا می شود و از عزت و سربلندی در میان مردم فرو می افتد و پست و فرومایه می شود؛ چنان که گمراهی نیز از دیگر آثاری است که خداوند در آیه ۶۰ سوره مائده به آن اشاره می کند. خداوند در آیه پیش گفته به عقوبت سخت بشر به عنوان بازتاب ابتلای وی به خشم الهی اشاره می کند و در آیات ۲۷ و ۲۸ سوره محمد(ص) نیز عذاب گناهکاران به هنگام مرگ را نمودی از خشم الهی بر آنان می داند.
البته این گونه نیست که عذاب الهی و عقوبت سخت وی تنها در آخرت و قیامت باشد، زیرا برخی از امت ها و مردمان که در گرایش به رفتارهای انحطاطی پافشاری و اصرار کردند در همین دنیا به عقوبتی سخت چون مسخ شدن به شکل بوزینه و خوک دچار شدند(مائده آیه ۶۰) و یا آن که به عذاب هایی سخت چون غرق شدن ، سنگباران شدن، صاعقه و مانند آن گرفتار آمدند(طه آیه ۸۱ و آیات بسیار دیگر) خداوند به مومنان هشدار می دهد که نسبت به کسانی که گرفتار غضب الهی هستند، روابط دوستانه ایجاد نکنید که خود نیز دچار عذاب و خشم الهی می شوید.(مجادله آیه ۱۴ و۱۵)