باسلام واحترام حضورپرسشگرگرامی؛
در خصوص چگونگى ارتباط با افراد جامعه اعم از هم‌کیشان و غیر هم‌کیشان به نظر مى رسد رفتار بزرگان دین از پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، امیرالمؤمنین(علیه السلام) و دیگر امامان و رهبران معصوم(علیهم السلام) و علماء و رهبران دین بهترین الگو و اسوه رفتارى باشد. در حالات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فردى یهودى هر روز بر سر راه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خاشاک مى ریخت و ایشان را اذیت و آزار مى کرد. یک روز وقتى حضرت از کوچه عبور کردند و با برخورد هر روز آن فرد مواجه نشدند پرسیدند این مرد چه شده است؟ گفتند در بستر مرض افتاده است. فرمود به عیادتش برویم و به عیادت او رفتند. حضرت هرگز ابراز خوشحالى نکردند که دشمن آزار دهنده ایشان در بستر مریضى افتاده و یک مزاحم از سر راهشان برداشته شده است بلکه درصدد محبت او بر آمدند و با عیادت از او زمینه مسلمان شدنش را فراهم ساختند. این رفتار در سیره امامان و بزرگان دین اسلام فراوان مشاهده مى شود. [ داستان راستان، شهید مطهرى.]خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَکَوْا عَلَیْکُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ ؛ با مردم آنچنان معاشرت کنید که اگر بمیرید بر مرگ شما اشک ریزند و اگر زنده بمانید به شما عشق ورزند.
شخصیت انسان در عرصه روابط گوناگونی شکل می گیرد؛ این روابط به ترتیب عبارتند از: رابطه انسان با خود، رابطه با خدا و رابطه با دیگران. انسان موجودى اجتماعى است و نیازمند معاشرت، تبادل افکار و ایجاد روابط نیکو با همنوعان است و بر اثر همین معاشرتها و تبادل افکار روابط انسانى شکل مى گیرد و فرهنگ انسانى هویت خود را آشکار مى سازد، در دیدگاه اسلامى، جامعه و روابط انسانى آن، رنگ الهى و عبادى به خود مى گیرد و همه جنبه هاى گوناگون رفتار آدمى در جهت نیل به هدف نهایى که انسان کامل شدن است، معنا و مفهوم مى یابد.
احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لا یفتنون (سوره عنکبوت / 2) آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمیگیرند ؟چگونگی برخورد مردم جامعه با ما و نیز نحوه ی برخورد ما با مردم , همگی آزمایش الهی است ؛ یعنی هم مردم بوسیله ی ما آزمایش می شوند و هم ما بوسیله ی مردم ! لذا طرز رفتار هر کس , سازنده ی آخرت او خواهد بود .
بهترین الگوها برای آموختن چگونگی رفتار با دیگران , آیات قرآن کریم و سیره ی عملی حضرات معصومین (علیهم السلام) هستند .
در آیات آخر سوره ی مبارکه ی فرقان , خصوصیات عبادالرحمان بیان شده است . از جمله :
و عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونأ و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلامأ
بندگان خاص خدای رحمن , آنان هستند که بر روی زمین , به تواضع و فروتنی راه می روند و هر گاه مردم جاهل به آنها خطاب کنند , با سلامت نفس و ( زبان خوش ) جواب دهند .
پس اگر شما به این آیات توجه بیشتری بفرمائید و بدانید که سکوتی که در برابر رفتار زشت حسودان می کنید مورد تأیید قرآن بوده , از صفات عباد الرحمن است نه تنها افسرده نخواهید شد , از اینکه در این خصوص , اطاعت حق تعالی را کرده , ملبس به صفات حمیده شده اید , در عمق وجودتان لذت خواهید برد. اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) در احادیث زیادی به ما سفارش کرده اند که با مردم بر اساس رفق و مدارا رفتار کنیم و از درشتخویی و تندی با آنها اجتناب کنیم .
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند : اعقل الناس اشدهم مداراة للناس (میزان الحکمه / ج 5 / ص 2106 ) خردمندترین مردم با مداراترین آنها با مردم است .
نرم خویی با مردم , از صفات انبیاست ؛ در مقابل , درشتخویی و بد رفتاری از صفات دشمنان دین است . حضرت در حدیثی دیگر می فرمایند : ما جماعت انبیاء به مدارا کردن با مردم فرمان دادیم , همچنان که به برپاداشتن فرایض مأموریم .
اگر ما باور کنیم هر عمل نیکی که انجام می دهیم در درجه ی اول به نفع و صلاح خود ما است و روح خود را معطر کرده ایم , وجودمان آرام می گیرد .
ان احسنتم احسنتم لانفسکم و ان اسأتم فلها (سوره ی اسراء / 7) هر کس نیکی کند به خود کرده و هر کس بدی کند نیز به خود کرده است .
فردی به مالک اشتر نخعی رسید و شروع به دشنام دادن و ناسزا گویی کرد در حالی که مالک را نمیشناخت . مالک سکوت کرد و راه مسجد را در پیش گرفت . وقتی آن فرد متوجه شد به چه شخصیتی دشنام داده , به سرعت به دنبال او به مسجد وارد شد . دید مالک , نماز میخواند . پس از نماز به دست و پای مالک افتاد و عذر خواهی کرد . مالک فرمود : به مسجد نیامدم الا اینکه برای تو دعا کنم .
کسی که از روح بزرگ , برخوردار است نه تنها در برابر بد رفتاری دیگران صبر می کند بلکه به جای نفرین , در حق او دعا می کند .
اگر ما باور داریم که بد خلقی , از صفات جهنمی ها بوده , انسان بد اخلاق و ناسزاگو , با هر رفتار زشت , آتش جهنم را برای خود مهیا می کند , چرا دعا نکرده , از خدا اصلاح وی را طلب نکنیم ؟
مگر نه این است که بیمار, نیاز به دعا دارد ؟ چه بیماری بدتر از بدزبانی و بد خلقی ؟
لازم به ذکر است که اکثر افرادی که بد رفتاری می کنند , بخاطر جهلشان می باشد و با تکرار رفتاری کریمانه و از سر گذشت و اغماض , دست از بد رفتاری بر می دارند ؛ ولی در مقابل , افراد سود جو و متکبری هستند که سکوت بیش از حد , آنها را جری کرده , موجبات تحقیر انسان را فراهم میکند ؛ لذا نباید به چنین اشخاصی اجازه ی توهین و بد رفتاری داد .
مطالعه ی زندگی معصومین علیهم السلام و بزرگان دین به شما کمک زیادی خواهد کرد .
*آداب معاشرت از نظر اسلام را مى توان در دو مرحله «اندیشه» و «عمل» خلاصه کرد :
1- مرحله اندیشه : به این معناست که مسلمانان باید صفحه اندیشه و نیت خود را نه تنها نسبت به برادران دینى خود، بلکه نسبت به تمام انسانها و بلکه سایر موجودات نیکو و زیبا گردانند و اندیشه خیرخواهى، دوستى و سعادت آن ها را در سر بپرورانند و از نقشه کشى و توطئه چینى بر ضرر آنان بپرهیزند. امام على(ع) در این مورد مى فرماید : خداى سبحان دوست دارد که نیت انسان درباره همنوعانش نیکو و زیبا باشد. (شرح غرر الحکم، ج 2، ص 667).
2- مرحله عمل : اسلام در مرحله عمل براى تنظیم روابط اجتماعى انسانها آداب و وظایفى قرار داده و پایه آن را بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده است. بسیارى دوست دارند در ارتباط با همنوعان خویش موفق باشند، ولى به جهت ناآگاهى از چگونگى معاشرت و آداب آن و نیز رعایت نکردن آن آداب، توانایى برقرارى روابط مناسب و اسلامى را از دست مى دهند و به ناچار منزوى مى شوند. بنابراین شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایى ایجاد ارتباط مناسب با قشرهاى مختلف جامعه از اهمیت بسیارى برخوردار است. امیرمؤمنان در یک دستور، خطوط کلى آداب معاشرت در مرحله عمل را این چنین بیان مى کند : خویشتن را میان خود و دیگران میزان قرار ده؛ آن چه را براى خود مى خواهى، براى دیگران بخواه و آن چه را براى خود خوش نمى دارى، براى دیگران نیز خوش مدار. به کسى ستم نکن، چنانکه دوست ندارى به تو ستم شود و به دیگران نیکى کن همان گونه که دوست دارى به تو نیکى شود. (نهج البلاغه، نامه 31، بند 28).
پرسشگر محترم؛ آداب معاشرت در مرحله عمل (که پرسش شما هم معطوف به آن است)، بحث بسیار گسترده اى می باشد که این نوشتار گنجایش آن را ندارد. ما فقط بطور خلاصه نکاتی که هنگام معاشرت با دیگران باید رعایت کرد را در اینجا ذکر مى کنیم و سپس آداب کلی مربوط به احوال پرسی را خدمتتان تقدیم می داریم و در پایان منابعی را جهت مراجعه و مطالعه معرفی می می نماییم.
* نکاتی که هنگام معاشرت با دیگران باید رعایت کرد : 1. احترام به دیگران : احترام به معنى عدم تجاوز به حقوق آنان است که شامل احترام به فکر، جان، مال، ناموس و آبروى آن ها مى شود. پیامبر اسلام (ص) در حدیثى فرمودند : مسلمان کسى است که مردم از دست و زبان او در آسایش باشند، یعنى در رفتار و گفتار خود هیچ زیانى به دیگران نرساند و حقوق چهارگانه آنان را حفظ کند. 2. سلام و احوالپرسى : شایسته است یک مسلمان هنگام دیدار برادران دینى خود، با سلامى آرامش بخش و شادى آفرین، آنان را شاد و مسرور سازد و به این وسیله روابط اجتماعى خود را تحکیم بخشد. 3. زیبایى کلام : ما در سخن گفتن با دیگران دو وظیفه داریم؛ اول : سخنان خوب بگوییم و از سخنان زشت و خلاف ادب پرهیز کنیم. دوم : خوب و زیبا سخن گفتن. گاهى انسان سخنان خوبى دارد ولى آن ها را درست بیان نمى کند. به همین جهت در روایات بسیار سفارش شده که قبل از سخن گفتن، کاملاً فکر کنید تا نسنجیده سخنى نگویید. چه بسا سخن حقى که در محل نامناسبى بیان شود و باعث بروز مشکلات فراوانى گردد. 4. مزاح و شوخى : اسلام براى مزاح و شوخى هم آداب خاص دارد. مزاح و شوخى چون باعث خنده و شادى مى شود یکى از بهترین عوامل آرامش روانى و رفع خستگى روحى محسوب مى شود و سبب ایجاد پیوند دوستى بین افراد مى گردد. پیامبر خدا و اهل بیت (ع) او نیز اهل مزاح و شوخى بوده اند و براى رفع خستگى و کسالت افراد از آن استفاده مى کردند ولى همانطور که گفتیم آداب و قوانین خاص هم براى آن قرار داده اند. به این صورت که اولاً : باعث آزار و اذیب طرف مقابل نشود، ثانیا: غیبت یا تمسخر مسلمانى در آن نباشد. ثالثا : زیاده روى و افراط در آن نکنند که باعث مى شود هیبت و وقار شخص لکه دار شود و ارزش او در بین مردم پایین آید. 5. رعایت شئون اجتماعى : مانند پاکیزگى، وقار، احترام به بزرگترها، نظم و انضباط، وفاى به عهد، رازدارى، مهربانى و گذشت که میزان نفوذ انسان را در دیگران بالا مى برد. 6. موارد ویژه : در آداب معاشرت گرچه بر ما لازم است نسبت به همه انسانها و بلکه همه موجودات خیرخواه و مهربان باشیم، ولى دین اسلام در بعضى از موارد تأکید بیشترى کرده است. مانند صله رحم و رسیدگى به اقوام و آشنایان و از همه مهمتر اعضاى خانواده؛ همسایه دارى و رعایت حقوق آنان؛ مهماندارى و آداب پذیرایى از آنان؛ عیادت مریض و رسیدگى به مشکلات او؛ تشییع جنازه و تسلى دادن به بازماندگان و رسیدگى به مشکلات آنان. هر کدام از این موارد داراى مطالب و فروع فراوانى است که احتیاج به توضیح و مطالعه وسیعى دارد ولى از مجموع آن ها مى توان نمایى کلى از آداب معاشرت اسلامى را بدست آورد. 7. آفات معاشرت : مطلب دیگر این که معاشرت با دیگران اگر در قالب رفت و آمد صورت گیرد، مانند صله رحم و رفت و آمد فامیلى و نیز معاشرت با دوستان و آشنایان، ممکن است داراى آفات و مضراتى هم باشد که بى توجهى به آن، آثار زیانبارى به دنبال دارد. بنابراین لازم است این معاشرت ها دقیق و حساب شده باشد. ما در اینجا به بعضى از نکات مهم در این زمینه اشاره مى کنیم :
– پرهیز از گناه : رفت و آمدها و معاشرت ها زمانى مفید و مؤثر و موجب خشنودى خداوند خواهد بود که سبب گناه نباشد. چه بسا مهمانی هایى که در آن شئون اسلامى رعایت نمى شود و بطور مثال حریم بین زن و مرد از بین مى رود. شرکت در این جلسات براى خانواده ها و خصوصا بچه ها، بسیار خطرناک خواهد بود. – پرهیز از مزاحمت و تشکیل جلسات پر هزینه : چه بسا افرادى به بهانه صله رحم و رفت و آمد، سبب تحمیل زحمت و مخارج زیادى به فامیل مى شوند. اینگونه معاشرت ها نه تنها جلب محبت نمى کند بلکه باعث دشمنى و کینه مى شود. – پرهیز از خوشرویى و خوش اخلاقى بیجا : یکى از آداب معاشرت، خوش اخلاقى و خنده رو بودن است، به شرطى که به جا باشد. اما در مواردى خوش اخلاقى و خنده رو بودن، سبب سوء استفاده افراد مى شود و آنان را در انجام وظایف خود سست مى کند. بطور مثال اگر معلم دائما با بچه ها شوخى کند و سختگیرى را به بهانه خوش اخلاقى کنار بگذارد، بچه ها دست از درس بر مى دارند و هیچکدام به آن اهمیت نمى دهند. پس حسن معاشرت همیشه به معناى خوشرویى و خنده رویى نیست. به همین جهت در روایتى آمده که با گناهکاران چهره اى عبوس داشته باشید تا از کارهایشان دست بکشند. (وسائل، ج 11، ص 413) در ادامه ، به بعضى از فنون اساسى در رفتار با دیگران اشاره مى کنیم که بر روی حسن معاشرت با دیگران تاثیرگذار است : 1ـ اگر خواستید شخصى را نسبت به موضوعى متقاعد سازید سعى نکنید پیرامون آنچه شما مى خواهید با او به جر و بحث بپردازید بلکه اول از خواسته خود کوتاه بیایید و خواسته او را در نظر بگیرید آنگاه نظر خودتان را مطرح کنید. 2ـ در روابط اجتماعى با دیگران سعى کنید از انتقاد، سرزنش و گلایه خوددارى کنید. 3ـ سعى کنید نکات مثبت در رفتار و شخصیت دیگران را شناسایى کرده و آنها را بخاطر آن ویژگیها و رفتارها، تحسین صادقانه داشته باشید نه آنکه روى نکات منفى وى انگشت گذاشته او را مذمت کنید. 4ـ سعى کنید شنونده خوبى براى دیگران باشید و دیگران را تشویق کنید درباره خود با شما حرف بزنند. 5ـ به دیگران احترام بگذارید و کارى کنید که احساس کنند مهم و با ارزش هستند و این کار را صمیمانه انجام دهید. 6ـ در برخورد با دیگران با چهره اى گشاده و لبخند سخن را آغاز کنید. 7ـ به جاى اینکه مستقیما به دیگران دستور دهید کارى براى شما انجام دهند، خواسته خویش را به شکل سؤال طرح کنید و به طور غیرمستقیم از آنها بخواهید خواسته تان را عملى کنند. 8ـ اگر دیگران کارى براى شما انجام دادند، آنها را به هر طریقى که ممکن است خوشحال کنید و از آنها تشکر و قدردانى کنید. ضمنا لازم است از حقوق دینى و اخلاقى ـ اجتماعى اى که دیگران بر انسان دارند شناخت بیشترى پیدا نمود تا در اداء آن حقوق تلاش کرد. طبیعى است گاهى «دیگران» والدین یا برادران و خواهران فرد است گاهى، اقوام و فامیل اند، گاهى نیز همسایگان و گاهى اساتید و معلمان و یا سایر افراد و… مى باشند که هر گروه و صنفى ویژگیها و حقوق خاص خود را دارند که در این زمینه باید با مطالعه بیشتر شناخت خویش را تعمیق و گسترش دهید. *** در این قسمت به برخی از آداب کلی سلام و احوال پرسی اشاره می گردد، که امیدواریم مفید واقع شود : 1- در سلام کردن پیش‌قدم باشید. (به ویژه افراد کوچک‌تر به بزرگ‌تر). 2- شایسته است وقتی سواره هستید شما بر پیاده سلام کنید. 3- شایسته است وقتی بر جمعی وارد می‌شوید برای سلام کردن پیش‌قدم شوید. 4- وقتی در کنار جمع ایستاده‌اید، با صدای بلند با کسی که دور از شما قرار دارد، احوال پرسی نکنید. می‌توانید با حرکاتی همچون دست بالا بردن و سرتکان دادن (بدون فریاد زدن) احوال‌پرسی کنید. 5- در مکان‌های عمومی وقتی دوست شما از روبرو می‌آید، لازم نیست احوال‌پرسی خود را از فاصله‌ دور شروع کنید. 6- کلمات احوال‌پرسی باید محترمانه و با فعل جمع به کار روند. 7- بهتر است هنگام احوال‌پرسی لبخند بر لب داشته باشید. 8- با آرامش وکلمات شمرده، احوال‌پرسی کنید. 9- مؤدبانه‌تر آن است که احوال‌پرسی شما، باعث حواس‌پرتی یا ایجاد زحمت برای دیگران نشود. 10- اگر دیگران در جمع به احترام در مقابل شخصی برخاستند، شما نیز برخیزید هر چند که وی را نشناسید. 11- اگر به احترام در مقابل کسی برخاستید (هنگام ورود یا خروج)، صبر کنید تا آن فرد بنشیند یا خارج شود، سپس بنشنید. 12- اگر کسی به احترام در مقابل شما برخاست، حتماً وی را به نشستن و راحت‌بودن دعوت کنید. (نه این که حرکت محترمانه‌ وی را فرموش کنید و به دنبال احوال‌پرسی با بقیه یا کاری دیگر بروید.) 13- اگر از پله‌ها بالا رفته یا دویده باشید، صبر کنید تا نفستان عادی شود بعد وارد شوید و احوال‌پرسی کنید. 14- هنگامی که برای رسیدن به مقصد باید از چندین در بگذرید، لازم نیست پشت تمام درها بایستید و به دوستان تعارف کنید. (یک بار تعارف پشت در اول کافی است.) 15- اگر بزرگ‌تری وارد جمع شد، به احترام برخیزید، هر چند لحظاتی قبل با وی در محلی دیگر احوال‌پرسی کرده باشید. 16- وقتی کسی عجله دارد، بهتر است با وی دست ندهید و احوال‌پرسی را طولانی نکنید. 17- هنگام احوال‌پرسی چیزی نخورید.
* منابع برای مراجعه و مطالعه بیشتر در زمینه مورد بحث : 1. اخلاق و معاشرت در اسلام، على قائمى، تهران، امیرى. 2. اخلاق و معاشرت در اسلام، جواد محدثى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم. 3. معاشرت، استاد حسین انصاریان، دارالعرفان 4. آیین معاشرت از دیدگاه اسلام : اخلاق اسلامی و آداب معاشرت، علی محمد حیدری نراقی. 5. آیین دوستى یابى، دیل کارنگى. 6. آئین و آداب معاشرت، محمود رفعت 7. اخلاق معاشرت، على قاسمى
موفق ومؤید باشید.