محل دفن حضرت زهرا سلام الله علیها مخفی است و هیچکس نمی داند که به درستی آن بزگوار در کجا مدفون است هرچند احتمالاتی داده شده است که سه احتمال بیشتر مطرح است:احتمال اول) شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد، آن حضرت در بقیع مدفون گردید، همان گونه که شواهدی حکایت از آن می‌کند که در خانه خود که اکنون در حجره شریفه قرار دارد، دفن شد. [۱] از دیدگاه اهل سنت این قول صحیح‌تر است، از قدیم الأیام محل دفن حضرت را در بقیع دانسته‌اند و تنها احتمال وجود دفن حضرت را در خانه‌اش مطرح نموده‌اند.البته عده‌ کمی از شیعیان هم می‌گویند قبر حضرت فاطمه (س) در بقیع واقع است (برای دیدن منابع رک: بانوی نمونه اسلام، ابراهیم امینی، ص 200 تا ص 202)
احتمال دوم) عده‌ای بر این عقیده‌اند که مدفن حضرت در داخل خانه‌اش قرار گرفته: مجلسی، از ابن بابویه نقل کرده که فرمود: نزد من به صحت رسیده که فاطمه (س) را در خانه اش مدفون نمودند بعد از آنکه بنی امیه مسجد را توسعه دادند قبر فاطمه در مسجد واقع شد. در این زمینه روایات زیادی هم داریم.( معانی الاخبار: 267/1.)
از دیدگاه شیعه این قول بیشترین طرفدار را دارد در احادیث امامان شیعه هم بیشتر محل دفن، خانه خود حضرت معرفی شده است.
نقل از امام صادق(ع):
ابن‌شبه از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که آن حضرت فرمود: قُبِرَت فاطمة سلام الله علیها فی بیتها الَّذی أدخله عمربن عبدالعزیز فی المسجد. [۲]در محفلی که امام جعفر صادق(علیه السلام) و نیز عیسی بن موسی عباسی حضور داشت، شخصی پرسید که حضرت فاطمه در کجا دفن شده است. عیسی گفت: در بقیع. آن شخص از امام سؤال کرد. حضرت فرمود: عیسی پاسخ تو را داد. آن شخص گفت: از شما می‌پرسم و می‌خواهم عقیده پدرانتان را بدانم. حضرت فرمود: دُفِنَتْ فِی بَیْتِه. [۳] نقل از امام رضا(ع):
ابونصر بَزَنطی از امام رضا(علیه السلام) نقل کرده است که از آن حضرت درباره محل دفن فاطمه زهرا(علیها السلام) سؤال شد. حضرت فرمود: دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا فَلَمَّا زَادَتْ بَنُو أُمَیَّةَ فِی الْمَسْجِدِ صَارَتْ فِی الْمَسْجِدِ. [۴]حضرت در خانه‌اش دفن شد و زمانی که امویان مسجد را توسعه دادند، محل دفن در مسجد قرار گرفت.

وجود همین روایات سبب شد تا علمای برجسته شیعه نظیر شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، ابن طاووس و علامه مجلسی مدفن حضرت را خانه خودش بدانند؛ جایی که اکنون در مسجد یا در حاشیه مسجد قرار گرفته است. [۵]، [۶] دیدگاه شیخ صدوق
شیخ صدوق می‌نویسد: روایات در باره مدفن فاطمه زهرا(علیها السلام) مختلف است. برخی از آنها مدفن را بقیع و برخی دیگر بین قبر و منبر می‌دانند. برخی هم مدفن را خانه آن حضرت می‌دانند که وقتی امویان مسجد را بزرگ کردند، قبر آن حضرت، داخل مسجد شد. این قول نزد من صحیح است. [۷]محلی که به عنوان قبر آن حضرت در بقیع مشخص شده، پایین تر از قبور ائمه چهارگانه، در قسمت راست (شمال غرب) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد که اینجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.
احتمال سوم) بعضی دیگر احتمال می‌دهند در مسجد رسول خدا (ص) و در میان بیت و منبر آن حضرت باشد: مجلسی از محمد‌بن‌همام نقل کرده که گفت: علی (علیه السلام) فاطمه را در روضه پیامبر مدفون ساخت ولی آثار قبر را بکلی از بین برد. باز مجلسی از فضه کنیز زهرا (س) روایت کرده که در روضه رسول خدا (ص) بر فاطمه نماز خواندند و همانجا مدفون شد.
شیخ طوسی می فرماید: ظاهرا فاطمه (س) را در روضه پیغمبر دفن کرده اند و از جمله شواهدی که می توان برای این احتمال اقامه کرد حدیثی است که از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمود بین قبر من و منبرم روضه ای است از روضه های بهشت. و امام صادق فرمود چون قبر فاطمه صلوات الله علیها بین قبر و منبر پیغمبر است و قبر حضرت فاطمه باغی است از باغهای بهشت(بحار الانوار، ج 43، ص 185)
اما مسئله مهمتر این است که بدانیم چرا قبر ایشان مخفی مانده و چرا شبانه دفن شد:
فلسفه اصلی مخفی بودن قبر حضرت زهرا سلام الله علیها مربوط می شود به وقایع و جسارتهایی که از طرف خلفای وقت و اطرافیان خلفا، به آن بزرگوار وارد شده بود، در این زمینه نقل شده است که حضرت زهرا(س) زمانی که وقت رحلتشان نزدیک شد و در بستر به حالت احتضار بسر می‌بردند، حضرت علی ـ علیه السّلام ـ بر بالای بسترشان آمدند و بعد از صحبتهایی که با همدیگر کردند، حضرت فاطمه(س) اجازه خواستند تا چند وصیّت به همسرشان علی ـ علیه السّلام ـ کنند.(حجه‌اللّه النجفی الرضوی الامیری، احتجاج الزهرا فاطمه، انتشارات فروزان، چاپ دوم، ص210.)
از جملة وصایای حضرت زهرا(س) به علی ـ علیه السّلام ـ این بود که فرمودند: ای پسرعمو! اگر تا چند ساعت دیگر از دنیا رفتم جنازه‌ام را شبانه تشییع کن و مراسم تشییع مرا اعم از غسل و کفن و نماز خواندن و دفن کردن باید در محیطی مخفی و پنهان انجام دهید و فقط به کسانی اجازه در تشییع دهید که ظلم و جفا نسبت به من روا نداشته‌اند و حتّی به یک نقل، حضرت زهرا(س) تصریح کردند که نگذارید ابی‌بکر و عمر بر من نماز بخوانند و در تشییع جنازه من شرکت کنند. حال بحث در این‌است که علّت اجازه ندادن حضرت زهرا(س) در مراسم تشییع حضرت بیانگر چیست؟
یقیناً حضرت زهرا(س) با این کارشان می‌خواستند بار دیگر همانند جریان فدک مبارزه‌ی جدیدی را با وصیّت‌نامة سیاسی خویش شروع کنند که ضربة سهمگینی به حکومت وقت وارد سازند. (خشاوی، شهین، زندگانی سیاسی حضرت زهرا(س)، تهران، نشر عابد، چاپ اول، 1378، ص 280).
فاطمة اطهر(س) با وصیّت خویش افکار خفتة مردم مدینه را بیدار می‌ساختند و توجه افکار عمومی را نسبت به پایمال کردن حقّ خویش جلب می‌کردند. (عاملی، سید جعفر مرتضی، رنجهای زهرا(س)، ترجمة محمد سپهری، قم، نشر ایام، چاپ اول، 1378، ص 223).
امیرالمؤمنین با عمل به وصیّت زهرا(س) اذهان جامعه را دچار شک وتردید کردند و مشروعیت خلیفه را زیر سؤال بردند و مظلومیت حضرت زهرا(س) را بیشتر آشکار ساختند و این سؤال را همیشه برای همگان مطرح کردند که چرا قبر زهرا(س) مخفی مانده است.
بدین طریق زمانی‌که حضرت زهرا(س) از دنیا رفتند مردم سراسیمه به خانة حضرت زهرا(س) می‌آمدند و منتظر بیرون آمدن جنازه بودند که علی ـ علیه السّلام ـ به ابوذر فرمودند: برو و با صدای بلند اعلام کن که برگردند چرا که تشییع جنازة دختر رسول‌خدا(ص) به تأخیر افتاده‌است. مردم که متفرق شدند حضرت علی ـ علیه السّلام ـ با کمک اسماء بدن حضرت را غسل و کفن کردند و در نیمة شب با عده‌ای از نزدیکان جنازة دختر رسول‌خدا را شبانه تشییع کردند و شبانه به خاک سپردند و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ قبر حضرت فاطمه(س) را هم‌سطح زمین کردند و حتی روایت شده در چند نقطه در بقیع حضرت، قبر درست کردند تا دشمنان متوجه نشوند که قبر حضرت فاطمه(س) کدام‌یک است و این راز مخفی ‌ماندن قبر فاطمه(س) برای همیشه مانده است و کسانی هم که حضور داشتند دیگر بعدها محل اختفاء قبر فاطمه(س) را بیان نکردند. (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ترجمة محمدجواد نجفی، انتشارات اسلامیه، 1354، جلد دهم، ص 195).
مرحوم شیخ صدوق در علت دفن شبانه آن حضرت مى‌نویسد:
عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ دُفِنَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام) بِاللَّیْلِ وَ لَمْ تُدْفَنْ بِالنَّهَارِ قَالَ لِأَنَّهَا أَوْصَتْ أَنْ لا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا رِجَالٌ [الرَّجُلانِ ].
علی بن ابوحمزه از امام صادق علیه السلام پرسید: چرا فاطمه را شب دفن کردند نه روز؟ فرمود: فاطمه سلام الله علیها وصیت کرده بود تا در شب وى را دفن کنند تا کسانی بر جنازه آن حضرت نماز نخوانند. (الصدوق، أبو جعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای381هـ)، علل الشرایع، ج 1، ص185، تحقیق: السید محمد صادق بحر العلوم، ناشر: منشورات المکتبة الحیدریة ومطبعتها – النجف الأشرف، 1385 – 1966 م).
مرحوم صاحب مدارک رضوان الله تعالى علیه مى‌گوید:
إنّ سبب خفاء قبرها ( علیها السلام ) ما رواه المخالف والمؤالف من أنها ( علیها السلام ) أوصت إلى أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) أن یدفنها لیلا لئلا یصلی علیها من آذاها ومنعها میراثها من أبیها ( صلى الله علیه وآله ).
علت مخفى بودن محل دفن فاطمه سلام الله علیها آن گونه که مخالف و موافق نقل کرده‌اند این است که آن حضرت به امیرمؤمنان علیه السلام سفارش کرد تا او را شبانه دفن کند تا آنان که او را اذیت کرده‌ و از ارث پدرش محروم کرده بودند بر وى نماز نخوانند. (الموسوی العاملی، السید محمد بن علی (متوفای1009هـ)، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج 8، ص279، نشر و تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، الطبعة: الأولی، 1410هـ).
عزیر الله عطاردی: زندگانى چهارده معصوم علیهم السلام، ذیل عنوان: وفات و محل دفن حضرت زهراء ….. ص : 226 به نقل از اسماء می نویسد: فاطمه علیها السّلام وصیت کردند که مرا جز علی و شما دیگرى نباید غسل دهد، در اثر این وصیت من و علی او را غسل دادیم، و در نماز او: علی، حسنین، عمار، مقداد، عقیل، زبیر، ابوذر، سلمان، بریده، و گروهى از بنى هاشم شرکت داشتند و او را در دل شب طبق وصیتش دفن کردند.
در خصوص تشییع جنازه باید بگوییم شاید مراد از تشییع، آنچه در ذهن متصور می‌شود مثل تشییع جنازه حضرت امیر یا امام حسن مجتبی علیهماالسلام که از منزل تا خارج از شهر یا قبرستان بقیع حمل کردند نتوان گفت، بلکه مراد همراهی در دفن بعداز نمازخواندن برآن پیکر مطهر باشد که ممکن است این امر در خانه حضرت انجام شده باشد یا جاهای دیگر که احتمال آن در بالا آمد،هرچند مطالب متقن و قابل استنادی در این خصوص یافت نکردیم.
بنابر برخی روایات، گفته شده چنانچه قدرومنزلت حضرت زهرا(س) در دنیا شناخته نشد قرار بر این است که محل دقیق قبر و تاریخ واقعی شهادت آن حضرت هم مخفی باشد.
در پایان نقل یک قضیه خالی از لطف نیست: مرحوم آیت الله مرعشى نجفى(ره) ازپدر بزرگوارش مرحوم حاج سید محمود مرعشى نقل مى‌ کردند که آن مرحوم در صدد بود که به هر وسیله اى که ممکن باشد، محل دفن حضرت زهرا(س) را به دست آورد، به این منظور ختم مجربى را آغاز مى کند و چهل شب آن را ادامه مى دهد، تا درشب چهلم به خدمت حضرت باقر و یا حضرت صادق علیهما السلام شرفیاب مى‌ شود، امام(ع) به ایشان مى فرماید: «علیک بکریمه اهل البیت » به دامن کریمه اهلبیت پناه ببرید. عرض مى‌ کند: بلى من هم این ختم را براى این منظور گرفته‌ ام که قبر شریف بى‌ بى را دقیقا بدانم و به زیارتش بروم. امام(ع) فرمود: منظور من قبر شریف حضرت معصومه در قم مى باشد. سپس ادامه داد: براى مصالحى خداوند اراده فرموده که محل دفن حضرت فاطمه همواره مخفى بماند و لذا قبر حضرت معصومه را تجلی‌گاه قبرآن حضرت قرار داده است. هر جلال و جبروتى که براى قبرشریف‌حضرت‌زهرا مقدّر بود خداوند متعال همان جلال و جبروت را بر قبر مطهر حضرت معصومه(س) قرار داده است. (کریمه اهل بیت، ص٤٣). والله اعلم

پی‌نوشت:
۱. تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّه، ج۱، ص۱۰۴-۱۱۰.
۲. تاریخ المدینة المنوره، ج۱، ص۱۰۷.
۳. قرب الاسناد، ص۲۹۳.
۴.کافی، ج۱، ص۴۶۱.
۵. فصلنامه میقات حج، ش۷، ص۹۶-۹۷.
۶. فصلنامه میقات حج، ش۲۶، ص۱۰۴.
۷. من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۷۲.