چطور ارزش و قدر عمر را بدانیم؟ عمر تلف نشود؟

پرسشگر گرامی ، یکی از ویژگی های انسان مؤمن این است که از لغو و باطل دوری می کند و عمرش را به بطالت نمی گذراند. وقت همان عمر انسان است که سرمایه ای بالاتر از آن نیست، مشروط بر این که از آن برای رشد و ترقی ظاهر و باطن استفاده شود، یعنی وقت نردبان ترقی گردد، و گرنه نه تنها سرمایه نیست بلکه شرمایه، و وسیله شرّ و تیره بختی است. بر همین اساس امام سجّاد(ع) در فرازی از دعای خود به خداوند عرض می کند: «وَ عَمِّرنِی ماکانَ عُمرِی بِذلَةً فِی طاعَتِکَ، فَاِذا کانَ عُمرِی مَرتَعاً لِلشَّیطانِ فاقبِضنِی اِلَیکَ؛ عمر طولانی تا هنگامی که عمرم در راه اطاعت تو صرف شود به من عطا کن، و هرگاه عمرم چراگاه شیطان گردد، جانم را قبل از پیشی گرفتن عذابت بگیر.» [ صحیفه سجادیه، دعای بیستم، بند 6 ] راهکارهای استفاده بهینه از وقت و عمر
1 . برنامه ریزی
انسان با برنامه ریزی صحیح، کارهای مثبت خود را با تنظیم خاصی بین ساعات شبانه روز تقسیم کند، و هر ساعت یا هر چند ساعت را برای انجام کاری قرار داده، و به این برنامه و نظم ادامه دهد، به گونه ای که اگر روزی در نظم و برنامه اش خللی وارد شد احساس چالش و کمبود نموده و به جبران آن بپردازد.
2 . مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه و مکافئه.
یعنی در مرحله نخست با خدا و خود شرط و عهد کند که برنامه ای را که برای خود تنظیم کرده انجام دهد. در مرحله دوم، مراقب و متوجه باشد که به عهد خود وفا نماید، و با مراقبت و نگهبانی جدّی به انجام برنامه ادامه دهد، و با اراده نیرومند از دوری از برنامه و بی نظمی در آن بر زندگیش جلوگیری نماید، و در مرحله سوم در پایان کار، خود را محاسبه کند، و اعمال و گفتارش راحساب رسی نماید، و با کنترل دقیق ریز و درشت کارهای خود را تجزیه و تحلیل نماید، در مرحله چهارم هرگاه دریافت که در حساب رسی خود دچار لغزشی شده است پشیمان شده و به تصحیح آن بپردازد و با عتاب و سرزنش خود، نفس سرکش خویش را رام نموده و طغیان آن را سرکوب نماید. و در مرحله پنجم توجه داشته باشد که ترک برنامه ریزی موجب چالش شده، و با انجام منظم ، آن را جبران نماید، و خلأ به وجود آمده را پُر کند.
این برنامه ریزی پنج مرحله ای یک نوع وقت شناسی، و بهره مندی از فرصت طلایی وقت است، که قطعاً باعث رشد و تعالی شده و موجب نجات و پیروزی در دو جهان خواهد شد.
امیرمؤمنان علی(ع) برای استفاده از ساعات شبانه روز و چگونگی بهره مندی از آن ساعت ها در سخنی می فرماید:«انسان با ایمان ساعت های زندگیش را به سه بخش تقسیم می کند، اـ بخشی را به مناجات با خدا و برقراری ارتباط با آفریدگار جهان می پردازد. اا ـ و بخشی را در طریق تأمین هزینه زندگی و سامان دادن به معاش(مانند غذا، لباس، مسکن و مرکب) به کار می گیرد ااا ـ و بخش دیگر را برای استراحت و بهره گیری از لذّت های حلال و آرامش بخش روح و روان برمی گزیند، و برای خردمند صحیح نیست که حرکتش جز در یکی از این سه مورد باشد، یعنی تأمین معاش، و عبادت و آباد نمودن آخرت یا بهره گیری از لذّت و آسایش غیر حرام.» [1] 3 . مبارزه با عوامل اتلاف وقت
برخی از عوامل اتلاف عبارتند از :
1. 3 . بی فکری و عمل زدگی
نداشتن طرح کاری از مصادیق بی فکری است. به منظور دوری از این آفت باید به برنامه ریزی و اولویت بندی کارها پرداخت. در مدیریت زمان، تعیین هدف ها و اولویت های مربوط به کار از مهم ترین امور به شمار می رود، که با توجه به آن می توان از به دام افتادن در امور جزیی و غیر ضروری نجات یافت.
توجه داشته باشید هر یک ساعتی که صرف برنامه ریزی مؤثر شود، در مقام اجرا، چهار ساعت زمان برایتان ذخیره می کند و نتایج بهتری هم ببار می آورد.
اهمیت برنامه ریزی، مراحل و شیوه برنامه ریزی و ملاک های اولویت بندی از جمله مواردی است که افراد به آن ها آشنایی ندارند.
برداشت غلط درباره برنامه ریزی (علت بی برنامگی)
اکثر افراد بر اساس برداشت های نادرستی همچون: وقت گیر پنداری برنامه ریزی، احساس موفقیت از بی برنامگی، تصور به هم خوردن همة برنامه ها به خاطر کارهای غیرمنتظره، برنامه ریزی به کار جنبه انتزاعی می بخشد و مهم ندانستن نوشتن برنامه، وقت خود را تلف می کنند.
2. 3 . بی نظمی:
امام علی علیه السلام می فرماید: شما و تمام فرزندان و اهل بیتم و کسانی را که نوشته من به دست آن ها می رسد را به تقوای الهی و نظم در کارها سفارش می کنم. [2]فرد نامنظم علاوه بر اتلاف زمان خود باعث اتلاف زمان دیگران نیز می شود. فرد منضبط هیچ گاه کاری را در نیمه راه رها نمی کند، بلکه اهدافی بلند بر می گزیند و با سعی و کوشش آن را به فرجام می رساند.
برخی از علل بی نظمی
فقدان اهداف و برنامه صحیح، عدم پیگیری در کارها، ناتمام گذاشتن کارها پیش از کنار نهادن کارها، انجام چند کار با هم، آشفتگی و به هم ریختگی محل کار، ضعف جسمانی و خستگی و … .
درمان بی نظمی
تعیین اهداف در حوزه های اصلی و داشتن برنامه صحیح، تعیین مهلت برای کارها و برآوردهای دقیق از انجام کار، اتمام کارها و سپس پرداختن به کار بعد، پدید آوردن سیستم منسجم و تحصیل به هم پیوسته و … .
بی نظمیِ شخصی خود را به نظم وادارید تا کنترل مؤثر وظایف برایتان میسر شود. در برخورد با اطلاعات، به نحو منظم و روشمند عمل کنید و مکرّر به خود بگویید که آدمی منظم و مرتب هستید و در این راه بکوشید.
یادآوری: هدف شما باید آن باشد که فکرتان را از هر چیز دیگری جز آن چه روی آن کار می کنید، پاک سازید. لوازم مهم و ضروری را همیشه به صورت منظم در دسترس قرار دهید. فضای کار و مطالعه را چنان سامان دهید که کارها با توجه به اولویت آن ها در برابرتان قرار گیرد.
3. 3 . تنبلی[3] و بی حوصلگی:
امام باقر علیه السلام می فرماید: «من از کسی که در امور دنیویش تنبلی کند بیزار هستم، زیرا کسی که در امور دنیایش تنبل باشد در امور مربوط به آخرتش تنبل تر است.»[4]امام علی علیه السلام در این زمینه می فرمایند: «شاخصه تنبلی به تأخیر انداختن کار است»[5] فرد تنبل چون اهل کار نیست، حتی هدف های قابل دسترس و آسان را دست نایافتنی می بیند و به همین دلیل اوقات خود را به بطالت می گذراند.
*برخی عوامل تنبلی
عوامل گرایشی مانند: عدم ایجاد نگرش مثبت در خود، تمایل نداشتن به قبول زحمت، ناراحتی، ترس از شکست، افسردگی، ملالت، خجالت، احساس تقصیر و… .
عوامل شناختی مانند: مطمئن نبودن دربارة مسئله و ناتوانی در درک اقدام به جا و به موقع، تفکر منفی، هدف های مبهم، اطلاعات ناکافی، تردید داشتن و … .
*درمان تنبلی
علت مسامحه کاری خود را شناسایی کنید، برای خود برنامه ریزی دقیق داشته باشید، مسائل را تجزیه و تحلیل نمائید، توجه داشته باشید که انسان های موفق، تنبل نیستند و تنبلی را مانع موفقیت خود می دانند.
رفع موانع جسمانی
هر روز 20-15 دقیقه ورزش کردن نکردن، تغییر حالت دادن در نشستن و راه رفتن و تنفس کردن، به حالت آرام در آمدن، 20-15 دقیقه خواب در میان روز، توجه به برنامه غذایی مخصوصاً مصرف قند، توجه به صبحانه کامل و…
4. 3 . پذیرش درخواست ها و خواهش ها: (تعارف بی جا و رودربایستی)
تعارف بی جا و رودربایستی داشتن در حقیقت یک نوع دروغگویی است. وقتی فرد نمی تواند و یا نمی خواهد کاری را انجام دهد و آن کار را بپذیرد، باعث اتلاف زمان، سرمایه و تضییع حقوق دیگران خواهد شد.
مرحوم مجلسی در بحارالانوار از کتاب دعوات راوندی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: وقتی از رسول خدا (ص) چیزی را می خواستند چنانچه اراده اش بر انجام آن کار تعلق می گرفت، می فرمود: «آری» و اگر نمی خواست آن را انجام دهد سکوت می کرد و هرگز کلمه «نه» را بر زبان جاری نمی ساختند. [6]راه های درمان پذیرش درخواست ها
تمایل به خشنود کردن دیگران و پذیرش هر کار جدید، زیر پا گذاشتن اولویت ها در انجام کارهاست. خود را بیش از حد ضعیف نشان ندهید و بر تلاش خود اتکا کنید.
به تقاضای دیگران به دقت گوش کنید و دریابید که از شما چه چیزی هایی خواسته می شود، قبل از گفتن «بله» تا ده را بشمارید، دلایل خود را بیان کنید، اگر قصد نپذیرفتن دارید این کار را با قاطعیت و ادب انجام دهید و با پاسخ متزلزل، امید کاذب در قلب درخواست کننده ایجاد نکنید و در صورت امکان راه حل ها و جایگزین های تازه ای عرضه کنید.
5. 3 . تسویف و اهمال کاری: (کار امروز را به فردا افکندن)
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «ای ابوذر از اهمال کاری نسبت به اهداف خود برحذر باش زیرا تو امروزت را در اختیار داری نه آینده ات را». [7]تسویف منجر به سنگین تر شدن بار فرداها می شود و نگرانی از کارهای مانده و دشواری انجام آنها به مرور زمان، منجر به بیماری های عصبی و یا بی تفاوتی نسبت به امور می شود، و به دنبال آن بی نظمی و عدم تعهد نسبت به مسئولیت ها رخ می دهد؛ و از همه مهم تر فرصت ها از دست می رود.
*برخی از علل و راه های درمان تسویف
اعتقاد به اینکه من تحت فشار بهتر کار می کنم، یک توجیه محض است؛ برای انجام کار و مطالعه خود زمان، مشخص کنید، بر شروع کار به جای پایان آن تأکید کنید، قاطع باشید و اولویت ها را مشخص کنید.
6. 3 . ناآشنایی و بی اعتمادی به توانایی ها و استعدادهای خویش
این حالت منجر به عدم توانایی در تصمیم گیری و وسواس در عمل می شود. جرأت لازم برای اجرا از دست می رود. بیشتر زمانِ افرادی که دارای تصویر منفی از خود هستند به سرزنش خود می گذرد و به علت روحیه منفی در کارها، بی انگیزه بوده و به اتلاف زمان در هر کار می پردازند. فرد باید خود را با میزان توانی که دارد بپذیرد.
در مقابل، آگاهی از توانایی ها و استعدادهای خود و نگرش نسبت به خود مزایای زیر را در بر دارد:
اشتیاق را تحریک می کند. خلاقیت را زیاد می کند و شخصیت انسان را به نحو أحسن شکوفا می سازد.
*برخی از علل و راه های درمان ناآشنایی و بی اعتمادی به توانایی ها و استعدادهای خود
حقیر پنداشتن خود یکی از علل بوده و با مواردی چون: بهتر کردن پوشش، آرایش مو و ظاهر، حفظ تندرستی، تصویر ذهنی مثبت از خود داشتن و … می توان بر آن پیروز شد.
یکی دیگر از علل، پیچیده و شلوغ بودن برنامه می باشد؛ در این صورت باید مسایل را ساده کرد. (مسائل و مشکلاتی که در رابطه با اموال، اشخاص، تعهدات و…. دارید را ساده کنید).
از عوامل منفی باید جدا شد (مشکلات را به خداوند واگذار کرده و خود را سرگرم کنید؛ هرکار را در زمان خود انجام دهید؛ ورزش کنید؛ زندگی را ساده تر کرده و فکر خود را روی مسائل مثبت متمرکز کنید. به دیگران کمک کنید).
7 . 3 . خستگی
فرد خسته، کارآیی کمتری خواهد داشت. خستگی مستقیماً بر میزان وقت، حوصله، خلاقیت و پشتکار و … فرد تأثیر می گذارد. افرادی که فکر می کنند با کار ممتد و بدون استراحتِ کافی می توانند کار بیشتری انجام دهند در اشتباه هستند؛ زیرا خستگی، حالتی است که سبب کم شدن کار بدنی و فکری می شود.
8 . 3 . عدم توانایی در تصمیم گیری
امام علی علیه السلام می فرماید: «هر کس تصمیمش بد باشد تیرش به خودش بر می گردد». [9]قدرت و سرعت در تصمیم گیری از شاخصه های مهم برای مدیر است؛ ناتوانی در تصمیم گیری باعث اتلاف وقت خود و دیگران می شود. کسی که عادت دارد در هر موردی خود را کوچک بشمارد و در هر کاری با ضعف و بی قدرتی اظهار نظر کند، ضعیف و محجوب بار می آید.
9 . 3 . رفاه زدگی آلاینده
رفاه طلبی و پرداختن بی حد و اندازه به امور رفاهی، انسان را از اهداف مهم تر و والاتر باز داشته و از این طریق بسیاری از فرصت ها از دست خواهد رفت.
پاورقی:
[1] . نهج البلاغه، حکمت 39.
[2] . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج17، ب47، ص50.
[3] . تنبلی یعنی به تعویق انداختن انجام کاری که باید همین حالا انجام شود. (دوانس بلس، ترجمه مهدی قراچه داغی، روان شناسی تنبلی، ص 14)
[4] . محمد ری شهری، میزان الحکمه، ج 8، ص 393.
[5] . غرر الحکم، 4471.
[6] . سید محمد حسین طباطبایی، سنن النبی، ص 70.
[7] . بحار، ج77، ص 75 و الحیاة، ج 1، ص 359.
[8] . نهج البلاغه، قصار الحکم، کلمه 278.
[9] . غرر الحکم، 8315.