آنچه در قرآن در باب زوجیت آمده است اشاره به ساختار نظام آفرینش دارد که با تکیه به تعامل موجودات و تأثیر و تأثر متقابل آنها به پیش می رود و یک نظام تعاملی است.
خداوند، یکتای مطلق در ذات و صفات است نه شریکی دارد و نه یاوری. بدون فرزند است و بی‌همتا. تنها اوست که نظام زوجیت را بر تمام اجناس، انواع و اصناف آفرینش و مخلوقات خود حاکم کرده تا هیچ‌ کس و هیچ چیز در صفت وحدانیت و یکتایی با او شریک نباشد. این نظام زوجیت که ناشی از خواست و اراده خداست، به صورت یکنواخت و چشمگیر در ابعاد گوناگون هستی نظیر انسان، حیوانات، نباتات و هر چیزی که بهره‌ای از وجود دارد، عیناً مشاهده می‌شود. خداوند عز و جل در کتاب نورافشانش، وجود و کیفیت نظام حاکم بر هستی را برایمان روشن می‌سازد که در اینجا به مواردی از آن اشاره می‌کنیم:در آیه ۴۹ سوره ذاریات آمده است: « ما از هر چیز جفتی را آفریده‌ایم، تا اینکه شما (عظمت آفریدگار را) باور کنید.»در آیه ۳ سوره رعد می‌فرماید: «و از هرگونه ثمر و میوه‌ای، جفت نر و ماده‌ای در آن آفریده است.» و در آیات ۴۵ و ۴۶ سوره نجم می‌خوانیم: « و اوست که جفت‌های نر و ماده را می‌آفریند از نطفه ناچیزی، بدان گاه که (به رحم) جهانده می‌شوند.»درآیات ۳۶ تا ۳۹ سوره قیامت آمده است: «آیا انسان (منکر معاد) می‌پندارد که بیهوده به حال خود رها می‌شود و قوانین و مقررات الهی و حساب و کتاب و سزا و جزای دنیوی و اخروی ندارد؟ آیا او نطفه ناچیزی از منی نیست که به رحم مادر پرت می‌شود، سپس به صورت خون لخته در می‌آید؟ سپس او را آفرینش تازه‌ای می‌بخشیم و اندام او را نظم و نظام و سر و سامان می‌دهیم و از این انسان دو صنف نر و ماده را می‌سازیم و می‌ پردازیم». در آیه ۳۶ سوره یس می‌فرماید: «تسبیح و تقدیس خداوندی را سزاست که همه نر و ماده‌ها را، اعم از آنچه از زمین می‌روید و از خود آنان و از چیزهایی که ایشان نمی‌دانند، آفریده است».این مجموعه از نصوص قرآنی جملگی بر این حقیقت دلالت دارند که نظام زوجیت، نظامی کلی، یکپارچه و حاکم بر سراسر گیتی است. همین نتیجه به تنهایی از آیه ۴۹ سوره ذاریات نیز گرفته می‌شود. این نظام شگفت‌انگیز در انواع گونه‌های حیوانی، نباتی و درختی، بارهای مثبت و منفی برق و الکتریسیته، نیروی مغناطیسی جاذبه و دافعه و… برای همگان به‌خوبی قابل مشاهده است. (1)زوجیت موجودات، به‌ویژه گیاهان یکی از مسائل مهمی است که قرآن‌‌کریم به آن اشاره و انسان‌ها را به تفکر و تأمل در نظام آفرینش دعوت کرده است.
قرآن می‌فرماید: « وَمِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون : و از هر چیزی زوج آفریدیم، شاید یادآور شوید».(2)
« سُبْحَان الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاج کُلّهَا مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض وَمِنْ أَنْفُسهمْ وَمِمَّا لَا یَعْلَمُون: منزه است کسى که همه آن زوج ها را آفرید، از آنچه زمین مى رویاند و از خودشان و از آنچه نمى دانند».(3)
« وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ»: و از هر نوع گیاه زیبا در آن رویاندیم».(4)
علّامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌نویسند: « این آیه تنزیه خداى تعالى را انشاء مى کند، چون قبلاً متذکر شد که او را شکر نکردند برای خلقت انواع نباتات و رزق‌ها از حبوبات و میوه ها که از راه تزویج بعضى نباتات با بعضى دیگر خلق کرده است. »
این آیه اشاره مى کند که مسئله تزویج دو چیز با هم و پدید آوردن چیز سوم، اختصاص به انسان و حیوان و نبات ندارد، بلکه همه موجودات را از این راه پدید مى آورد و به‌ طورکلى عالم را از دو موجود فاعل و منفعل درست کرده و این دو به منزله نر و ماده در حیوان و انسان و نباتات‌اند. هر فاعلى با منفعل خود برخورد مى کند و از برخورد آن دو، موجود سومی پدید مى آید.
جمله « مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض» با جمله بعدی‌ در حکم بیان ازواج است. آنچه که زمین مى رویاند، عبارت است از نباتات که ممکن است بگوییم شامل حیوانات نیز که یک نوع از آن آدمى است، مى شود، چون اینها هم از مواد زمینى درست مى شوند.
خداى‌تعالى در باره انسان‌ که گفتیم نوعى از حیوانات است، فرموده: « وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً» : و خدا شما را همچون گیاه از زمین رویانید». (5)
مى بینیم که قرآن، حیوان را در شمار ازواج نام نبرده، با اینکه زوج بودن حیوانات در نظر همه از زوج بودن نباتات روشن تر است. پس معلوم مى شود منظور از « مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض» هرچه را که زمین از خود مى رویاند، همه گیاهان، حیوانات و انسان‌هاست. « وَمِنْ أَنْفُسهمْ» یعنى از خود مردم، «وَ مِمَّا لَا یَعْلَمُون» یعنى از آنچه مردم نمى دانند و آن عبارت است از مخلوقاتى که هنوز انسان از کیفیت پیدایش آنها و یا زیاد شدن آنها اطلاع پیدا نکرده است.(6)
آیت‌الله مکارم شیرازی در باره آیه شریفه: « سُبْحَان الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاج کُلّهَا مِمَّا تُنْبِت الْأَرْض وَ مِنْ أَنْفُسهمْ وَمِمَّا لَا یَعْلَمُون»؛(7) می‌نویسند: «در این که منظور از «ازواج» در اینجا چیست، مفسران نظرات گوناگونی دارند. آنچه مسلم است این است که واژه ازواج جمع زوج است و معمولاً به دو جنس مذکر و مؤنث گفته مى شود، خواه در عالم حیوانات باشد یا غیر آنها. سپس این واژه، توسعه معنایی داده می‌شود و به هر دو موجودى که قرین یکدیگر و یا حتى ضد یکدیگر باشند «زوج» اطلاق مى شود. حتى به دو اتاق مشابه در یک خانه یا دو لنگه در و یا دو همکار و قرین، این کلمه گفته مى شود. به این ترتیب براى هر موجودى در جهان زوجى متصور است.
به هر حال می‌توان گفت که بعید نیست که پدیده زوجیت در اینجا به همان معنى خاص آن یعنى جنس مذکر و مؤنث باشد. قرآن مجید نیز در این آیه خبر از وجود زوجیت در تمام جهان گیاهان و انسان‌ها و موجودات دیگرى که مردم از آن اطلاعى ندارند مى دهد».(8)
این موجودات که از آنها به ازواج تعبیر شده، ممکن است گیاهان باشند. می‌دانیم در آن روز دانش گیاه‌شناسی وگیاه پزشکی هنوز ایجاد و وسعت دایره زوجیت هنوز کشف نشده بود و این علوم، دانش‌های نوپایی‌ هستند. و یا شاید اشارتی است به حیوانات اعماق دریاها و اقیانوس‌ها که در آن روز کسى از آنها آگاه نبود و امروز گوشه اى از آن براى انسان‌ها کشف شده است. یا اشاره به موجودات دیگرى که در کرات دیگر زندگى مى کنند که دانش امروز در تلاش است معمای حیات در آن مکان‌ها را کشف کند. یا موجودات زنده ذره‌بینى وحتی میکروسکوپی که دانشمندان امروز، نر و ماده اى در آنها سراغ ندارند، ولى دنیاى این موجودات زنده به‌قدری پوشیده از معماست که ممکن است دانش انسان‌ها هنوز به این قسمت از آن راه نیافته باشد. حتى وجود زوجیت در جهان گیاهان نیز در عصر نزول قرآن، جز در موارد خاصى مانند درختان نخل و امثال آن ناشناخته بود و قرآن بود که از آن پرده برداشت
در سده‌های اخیر این موضوع با روش‌های علمى به اثبات رسیده که پدیده زوجیت در عالم گیاهان، عمومى و همگانى است. این احتمال نیز وجود دارد که مقصود از زوجیت مورد اشاره در اینجا، وجود ذرات مثبت و منفى در دل تمام اتم‌ها باشد، زیرا مى دانیم همه اشیای این جهان از اتم تشکیل شده‌اند و اتم همچون آجر براى ساختمان عظیم عالم ماده است. تا آن روز که اتم شکافته نشده بود، خبرى از وجود این زوجیت نبود، ولى بعد از آن، وجود زوج‌هاى منفى و مثبت در هسته اتم و الکترون‌هایى که به دور آن مى گردند، به اثبات رسید.
بعضى آن را اشاره به ترکیب اشیا از ماده و صورت یا جوهر و عرض دانسته‌اند و بعضى دیگر کنایه از اصناف و انواع مختلف گیاهان، انسان‌ها، حیوان‌ات و سایر موجودات عالم شمرده‌اند. در نتیجه می‌توان گفت که این آیه محدود بودن علم انسان را بیان مى کند و نشان مى دهد که حقایق بسیارى در این جهان هست که بر ما پوشیده است.(9)
همچنین میوه ها موجودات زنده و داراى نطفه هاى نر و ماده‌ای هستند که از طریق تلقیح، بارور مى شوند. اگر «لینه» دانشمند و گیاه شناس معروف سوئدى در اواسط قرن 18م موفق به کشف این مسئله شد که زوجیت در جهان گیاهان تقریباً یک قانون عمومى و همگانى است و گیاهان نیز همچون حیوانات از طریق آمیزش نطفه نر و ماده، بارور مى شوند و میوه مى دهند، قرآن مجید در 1100 سال قبل از آن، این حقیقت را فاش ساخت و این خود یکى از معجزات علمى قرآن مجید و بیانگر عظمت این کتاب بزرگ آسمانى است.
شکى نیست که قبل از «لینه» بسیارى از دانشمندان اجمالاً به وجود نر و ماده در بعضى از گیاهان پى برده بودند و حتى مردم عادى هم مى دانستند که مثلاً اگر نخل را بر ندهند، یعنى از نطفه نر روى قسمت‌هاى ماده گیاه نپاشند، ثمر نخواهد داد، اما هیچ ‌کس به‌درستى نمى دانست که این یک قانون تقریباً همگانى است تا اینکه «لینه» موفق به کشف آن شد، ولى قرآن قرن‌ها قبل از او، از روى این راز پرده برداشته بود.
در قرآن مجید آیات فراوانى هستند که پرده از روى یک سلسله اسرار علمى که در آن زمان از چشم دانشمندان پنهان بودند، برداشته‌اند که این خود نشانه اى از اعجاز و عظمت قرآن است و محققانى که در باره اعجاز قرآن بحث کرده اند، غالباً به قسمتى از این آیات اشاره نموده اند.
این موضوع در سوره لقمان آیه 10 نیز آمده است: « و أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیم« و از آسمان آبى فرو فرستادیم و (انواع گیاهان) از هر جفت ارجمندى در آن (زمین) رویاندیم».(10)
غیر از آیات ذکر شده، در آیات متعدد دیگری نیز به زوجیت میوه‌ها و گیاهان و انسان‌ها اشاره شده است، مانند سوره حج، آیه 5؛ سوره لقمان، آیه 10؛ سوره ‌ق، آیه 7؛ سوره طه، آیه 53 و سوره اعراف، آیه 189).(11)
گیاه‌شناسان و پژوهشگران گل و نبات در مورد نظام زوجیت موجود در جهان گیاهان و نباتات، ضمن تأیید آن به توضیح و تبیین ویژگی‌های این نظام و راه‌های تلقیح و باروری نباتات در آن پرداخته‌اند و اظهار می‌دارند: «برخی از این تلقیح و باروری‌ها از راه بادهایی صورت می‌گیرند که مواد و عناصر تلقیح‌شونده جنس نر را با خود حمل و به جنس ماده منتقل می‌کنند. برخی از این باروری‌ها از راه حشرات صورت می‌گیرد، بدین‌گونه که حشرات با نشستن روی گل‌های رنگارنگ و خوشبو، مواد و عناصر موجود در گیاهان نر(مذکر) را به کمک پاها، با‌ل‌ها و بدن ظریف‌شان حمل و به گیاهان ماده (مؤنث) منتقل می‌سازند. برخی از این تلقیحات نیز خود به خود در اندرون گیاه صورت می‌پذیرد».(12)
زیست‌شناسان و جانورشناسان نیز علاوه بر تأیید و قبول وجود نظام زوجیت، شیوه‌ها و راهکارهای مختلف تلقیح و باروری در میان حیوانات را بیان کرده‌اند. برخی از آنها از راه جفت‌گیری و پیوند میان جنس نر و ماده شکل می‌گیرد و برخی دیگر از راه پیوستن عنصر یا نطفه جنس نر به تخم‌های جنس ماده و بدون پیوند و جفت‌گیری آن دو جنس (پدر و مادر) صورت می‌پذیرد. تخم‌گذاری برخی از ماهیان در حفره‌ها و نشیمنگاه‌های آبی، نطفه‌اندازی ماهیان نر روی تخم‌ها، جذب همدیگر شدن و باروریشان نمونه گویایی از این‌گونه تولید‌ مثل‌هاست. اراده آفریدگار حکیم چنین اقتضا کرده که شیوه باروری در نظام زوجیت ماهی‌ها بدین منوال باشد، زیرا رعایت حکمت در همین است.
یکی دیگر از شیوه‌های تولید مثل این است که تخم‌های انبوه و برهم انباشته شده به صورت توده‌ای و گروهی، درون حفره‌ و چاله‌‌های آبی وسیع‌تر و فراخ‌تری از شکم مادر بارور می‌شوند تا از این طریق ماهی‌ها تکثیر ‌شوند و افزایش پیدا کنند.
برخی از باروری‌های نادر، خود به خود و به صورت ذاتی واقع می‌شوند. در این شیوه، جنین حیوان بدون پیوستن و تلقیح تخم جنس ماده با جنس نر شکل می‌گیرد، اما خیلی کم اتفاق می‌افتد که در چنین اوضاع و شرایطی، زندگانی طبیعی برای جنین به وجود بیاید.(13)
دانشمندان کشف کرده‌اند که ماده از تراکم انرژی به صورت ذرات بی‌نهایت ریزی که اتم نامیده می‌شود، تشکیل شده است. پس از مدتی مسئله زوجیت به همه اشیاء سرایت کرد، زیرا دانشمندان کشف کردند که واحد ساختمانی موجودات یعنی اتم از الکترون‌ها (با بار منفی) و پروتون‌ها (با بار مثبت) تشکیل شده است. ماکس پلانک فیزیکدان نامی قرن بیستم گفت: «هر جسم مادی مرکب است از الکترون‌ها و پروتون‌ها».(14)
هر الکترون با سرعت سرسام‌آوری (000/50 دور در ثانیه) به دور مرکز اتم یعنی پروتون‌ها می‌چرخد. البته در اتم ذرات سومی به نام نوترون هم وجود دارند که از لحاظ بار الکتریکی خنثی هستند. فیزیکدانان اخیراً ذرات بنیادی دیگری به نام کوارک (Quark) را کشف کرده‌اند که ذرات تشکیل‌دهنده الکترون، نوترون و پروتون هستند و باعث به وجود آمدن بار الکتریکی مثبت، ‌منفی و خنثی در آنها می‌شوند. تا کنون شش نوع کوارک شناسایی شده است که دو نوع D, U در تشکیل مواد پایدار معمولی نقش مهمی دارند. کوارک U دارای بار الکتریکی ۲/۳+ و کوارک D دارای بار الکتریکی ۱/۳، است. پروتون که بار مثبت دارد، از دو کوارک U و یک کوارک D تشکیل شده است و از این طریق حاصل بار آن مثبت می‌شود. نوترون دارای دو کوارک D و یک کوارک U و بار آن خنثی است.(15)
کارشناسان و متخصصان اتمی به نظام زوجیت موجود مهر تأیید نهاده و می‌گویند که پروتون‌ها با بار مثبت الکتریکی در درون هسته اتم قرار دارند و الکترون‌ها هم با بار الکتریکی منفی روی مداری گرد محور هسته می‌گردند. این دو عنصر با پیوند و اتحادی که با هم دارند، اتم‌ها و ذرات این جهان مادی را شکل می‌دهند.
بنابراین نظام زوجیت در ژرفای کوچک‌ترین اجزای هستی یعنی اتم هم ریشه دوانده است. نیروی برق را ملاحظه کنید که سیم‌های دو رشته‌ای مثبت و منفی آن در گوشه و کنار خانه‌هایمان گسترده شده‌اند و از اتصال و پیوند آن دو نتایج عجیب و شگفت‌انگیزی نظیر روشن شدن مکان‌های تاریک یا به حرکت درآمدن دستگاه‌های گوناگون به بار می‌آید. با دقت در نیروی مغناطیس هم مشاهده می‌کنیم که دارای دو قطب مثبت و منفی است.(16)
بنابراین، نظام زوجیت، نظامی فراگیر است که بر تمام اجزای هستی از جمله نیروی مغناطیسی، نیروی برق و جریان الکتریسیته، نیروی اتمی، جهان نباتات و حیوانات و… حاکم است. این یکنواختی و پیوستگی در عرصه هستی، امری شگفت‌آور است که آشکارا بر یکتایی خالق و ناظم در ایجاد نقشه پهناور هستی دلالت می‌کند، ذاتی که در دایره خلق و ایجادش، بی‌شریک و همتاست.
در اینجا ذکر دو نکته را ضروری می‌دانم:
نخست این که در برخی از آیات مربوط به زوجیت، از زوجیت‌ میوه‌ها (سوره رعد، آیه3) در برخی از زوجیت گیاهان (سوره شعراء، آیه7) و در برخی از زوجیت عمومی همه موجودات سخن رفته است: « وَمِنْ کُلّ شَیْء خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ : و از هر چیز دو گونه آفریدیم».(17)
دوم آنکه پدیده بکرزایی در میان تک‌یاختگان (تک‌ سلولی‌ها) رواج دارد. در ابتدا مناسب است اطلاعاتی در مورد این موجودات و نحوه تکثیر آنها بیان کنیم.(18)
تک‌یاختگان (تک‌سلولی‌ها)، (Protozoa) یعنی حیوانات تک‌یاخته، پست‌ترین طبقه از سلسله حیوانات هستند که بدن آنها تنها از یک سلول (Unicellular) ساخته شده و هسته مشخص و کاملی دارند که به وسیله غشاء هسته‌ای محصور شده است. تا کنون بیش از 30 ‌هزار گونه آنها تشخیص داده شده است. اکثراً به طور آزاد در آب و خاک زندگی می‌کنند، اندازه آنها 1 ـ 150 میکرون است و تعدادی با چشم غیرمسلح قابل رؤیت‌اند.
تکثیر گونه‌های تک‌یاختگان مثل مژکداران و تاژک‌داران و… به سه صورت است:
الف) تکثیر غیر جنسی (Asexual) که خود دارای صور مختلف است:
ـ تقسیم دوتایی (Binary Fission) که تک یاخته ماده از طول به دو تک یاخته ماده و در مژکداران از عرض تقسیم می‌شود.
ـ شیزوگونی (Schizogony) یا تکثیر چندتایی. هسته ماده مکرراً به چندین هسته ماده تقسیم می‌شود. سپس سیتوپلاسم تقسیم می‌شود و اطراف هر هسته را می‌گیرد.
ـ جوانه زدن (Budding) بعد از رشد سلول، مقاومت غشاء سلولی در نقطه‌ای کم و جوانه‌ای تشکیل می‌شود و مقداری از هسته و سیتوپلاسم مادر وارد آن می‌گردد و رشد می‌کند تا آنکه از مادر جدا می‌شود و زندگی مستقلی را شروع می‌کند.
تذکر: این سه قسم تکثیر را می‌توان نوعی بکرزایی دانست.
ب) تکثیر جنسی (Sexual) چند نوع است و در مژکد‌اران دیده می‌شود.
ـ آمیختگی (Coniugdion) در این روش دو تک‌یاخته با یکدیگر جفت و محتویات هسته آنها ترکیب و سپس از هم جدا می‌شوند.
ـ سنگامی (Syngamy) سلول جنسی نر و ماده به نام گامت به یکدیگر ملحق می‌شوند و تشکیل تخم می‌دهند.
ـ اسپوروگونی (Sprogony) ابتدا در داخل اووسیست تک‌یاخته تعداد زیادی اسپوروزئیت (Sporozites) به وجود می‌آیند (به طور غیرمستقیم چندتایی) و بعداً طی مراحلی سلو‌ل‌های جنسی را تشکیل می‌دهند و به طریق سنگامی با یکدیگر جفت می‌شوند.(19)
____________________________________________________
1. حبنکه المیدانی، مشعل‌های فروزان در شناخت یزدان، 1392
2. سوره ذاریات، آیه 49
3. سوره یس، آیه 36
4. سوره ق، آیه7
5. سوره نوح، آیه 175.
6. طباطبایی، المیزان فی‌تفسیرالقرآن، 1417ق، ج 17، صص 89 ـ 88، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیست‌شناسی قرآن، 1392
7. سوره یس، آیه 36
8. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374،ج 18، ص 378، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیست‌شناسی قرآن، 1392
9. حطیط، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، 1005م، صص 138ـ137، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیست‌شناسی قرآن، 1392
10. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374، ج 10، ص120ـ119؛ به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیست‌شناسی قرآن، 1392
11. رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 1381، صص277ـ 282، به نقل از جلالی، بررسی اعجاز زیست‌شناسی قرآن، 1392
12. حبنّکه المیدانی، مشعل‌های فروزان در شناخت یزدان، 1392
13. همان
14. رضایی اصفهانی، زوجیت در قرآن، 1388
15. همان
16. همان
17. سوره ذاریات، آیه 49
18. رضایی اصفهانی، زوجیت در قرآن، 1388
19. داورمزدی، انگل‌شناسی پزشکی، 1372، ص 37 ـ 46، به نقل از رضایی اصفهانی، زوجیت در قرآن، 1388