در پاسخ به این پرسش به نکاتى مهم اشاره مى شود و در پایان نتیجه گیرى مى گردد : . 1 باید توجّه داشت که سعادت و « کمال » براى انسان مطلوب حقیقى است و مطابق ساختار وجودى و تقاضاى درونى او است چنان که رشد و میوه دهى درخت ، مطابق ساختار طبیعى آن است و این رشد و کمال براى همگان خوشایند است . کمال و تعالى انسان نیز براى همگان خوشایند است به طورى که میل و خواسته بشر براى رسیدن به کمال محدودیتى ندارد و به طور طبیعى انسان ها همه زیبایى ها و خوبى ها را هدف گیرى مى کنند از این رو بهشت به عنوان جلوه گاه همه زیبایى ها و جایگاه همه خوبى ها و خوب ها ، خواسته همه دل پاکان و خردمندان است .
. 2 منظور از به کمال رسیدن انسان آن است که سرمایه ها و قابلیت هاى وجودى خویش را بشناسد سپس آنها را در جهتى که خدا خواسته به فعلیّت و شکوفایى برساند و از کمالات به دست آورده پاسدارى و نگهدارى نماید تا مبادا به نقصان و کاستى تبدیل شود .
از آنجا که استعدادهاى نهفته در انسان مانند قدرت ، علم و حکمت و . . . محدودیتى ندارد ، کمالات انسان نیز بى پایان و بى کران است در میان موجودات جهان هستى تنها انسان است که به لحاظ آفرینش ویژه و ساختار وجودیش تا بى نهایت مى تواند پیش برود و تکامل یابد . از این رو انسان موجودى کمال طلب و محدودیت گریز است و این حالت سیرى ناپذیرى و اکتفا نکردن به مرحله اى خاص از کمال از ویژگى هاى فطرى و ذاتى انسان است که در پرتو آن مى تواند تا بى نهایت سیر نماید . بنابراین کمال انسان محدود به حد و مرز خاصى نیست تا جایى مى تواند پیش برود که خلیفه و جانشین خداوند در زمین شده و صفات کمالى حق تعالى را در خودش به ظهور و فعلیت برساند :
« یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ » 1
« اى انسان ، حقّا که تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى ، و او را ملاقات خواهى کرد » .
نکته شایان توجّه این که بستر تکامل انسان منحصر به این دنیاى مادّى نیست بلکه در جهان برزخ و آخرت نیز مى تواند به سیر تکامل خود ادامه دهد که از آن به « استکمال برزخى » و « استکمال اُخروى » 2 تعبیر مى شود آیات قرآن و روایات رسیده از اهل بیت عصمت و طهارت نشانگر استمرار کمال انسان در برزخ و آخرت است در ذیل به برخى از آنها اشاره مى شود :
. 1 روایاتى که دلالت بر رسیدن ثواب به مردگان دارد معاویه بن عمار از امام صادق ( علیه السلام ) سؤال مى کند که چه چیزهایى بعد از مرگ به انسان مى رسد ؟ امام ( علیه السلام ) فرمودند : سنّت حسنه و بناى نیکى که فردى پایه ریزى کرده و بعد از مرگش به آن عمل مى شود و براى آن فرد مرده پاداشى است همسنگ پاداش کسى که به آن سنّت حسنه عمل کرده است ، بدون این که چیزى از پاداش عمل کننده کم شود و صدقه جاریه اى که پس از مرگ او جریان دارد – مانند مدرسه یا مسجدى که ساخته است – و فرزند پاک و شایسته اى که براى پدر و مادر مرحومش دعا مى کند ، حج انجام مى دهد و صدقه مى دهد و بنده آزاد مى کند ، و نماز و روزه انجام مى دهد . راوى مى پرسد : پس من پدر و مادرم را نیز در حج شریک کنم و آنها را نیز قصد کنم ؟ حضرت فرمودند : آرى 3 .
از این روایت و مانند آن به دست مى آید که پس از مرگ نیز ثواب هایى به میّت مى رسد و در برخى روایات تخفیف عذاب هم وارد شده است 4 و تخفیف عذاب و اعطاى ثواب نوعى کمال براى میّت به شمار مى آید .
اگرچه این گونه کارهاى نیک ، مانند سنّت حسنه یا صدقه جاریه و یا دعاى فرزند نیک ، به طور مستقیم از فرد مرده صادر نشده و اراده او در این کارها مستقیماً نقش نداشته است ولى این گونه کارهاى نیک دستاورد و نتیجه تلاش هاى آگاهانه و از روى اختیار فرد مرده است که در این دنیا پیش از مرگش از خود به جاى گذاشته است .
. 2 آیاتى که بر تزکیه و پاک سازى برخى از انسان ها در قیامت دلالت مى کند :
« إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الْآخِرَهِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ » 5
« کسانى که عهد و پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیزى مى فروشند آنان را در آخرت بهره اى نیست و خدا در روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و ( به نظر رحمت به ) ایشان نمى نگرد و آنان را پاکشان نمى گرداند و عذابى دردناک خواهند داشت » .
جمله « و پاکشان نمى گرداند » دلیل بر این است که برخى انسان ها در آخرت مشمول تزکیه و پاک کردن الهى مى شوند یعنى خداوند آنها را از ناپاکى ها پاک مى سازد و این پاک شدن از گناهان نوعى کمال براى آنها به حساب مى آید .
به بیان دیگر انسانى که در طول زندگى دنیوى خود با عبادت و بندگى حق تعالى در تزکیه نفس خود کوشیده است ، خداوند متعال پس از مرگ نیز او را تزکیه مى کند و این تزکیه پس از مرگ ، پاداش و ادامه همان تزکیه اى است که او در دنیا انجام داده است .
. 3 درباره احتمال یکنواختى و خسته کنندگى بهشت گفتنى است مقایسه نعمت هاى بهشتى با نعمت ها و لذت هاى مادّى دنیوى کارى بس نادرست است انسانى که هنوز بهشت برین اخروى را تجربه نکرده است ، نمى تواند نسبت به آن پیش داورى و اظهار نظر کند نعمت هاى بهشتى توصیف ناپذیر است ، باید انسان در آن فضا قرار گیرد تا بتواند نسبت به آن قضاوت درست و واقع بینانه اى داشته باشد .
آنچه در آیات و روایات در توصیف ویژگى هاى بهشت بیان شده ، تا مورد تجربه انسان قرار نگیرد نمى تواند درک درستى از آن داشته باشد از این رو امام على ( علیه السلام ) در مورد عظمت و شکوه وقایع آخرت در برابر دنیا مى فرمایند : H « و کلّ شى ءٍ مِنَ الدُّنیا سماعُهُ أعظم مِن عیانِه ، وَ کُلّ شى ءٍ من الْآخِرهِ عیانُه أعظمُ مِن سَماعه » E 6 « همه چیز دنیا شنیدن آن بزرگ تر از دیدن آن است ، و هر چیز از آخرت دیدن آن بزرگ تر از شنیدن آن است » .
بنابراین نمى شود گفت انسان از برخى نعمت ها و خوشى هاى دنیوى خسته و دلزده مى شود ، پس در بهشت هم همین حالت را دارد زیرا این دو به هیچ وجه قابل مقایسه با هم نمى باشند .
درباره لذت هاى دنیا ، حداقل دو آسیب وجود دارد
. 1 میل به لذّت هست امّا به دلیل کم آوردن انرژى و خستگى از تداوم لذّت بى بهره مى شویم .
. 2 به جهت فراهم شدن شرایط لذّت برتر ، لذّت قبلى جاذبه خودش را از دست مى دهد در حالى که در بهشت ، توانمندى ها و انرژى ها به ضعف کشیده نمى شود و حسرت و حسد نسبت به لذّت هاى دیگر مطرح نمى شود ، لذا امکان تداوم لذّت و عدم دلزدگى وجود دارد .
. 4 بهشت برین به تناسب درجات کمال انسان داراى مراتب و درجات گوناگونى است از این رو در قرآن کریم سخن از « جنّات » و بهشت هاست نه بهشت واحد .
برخى در آخرت دلخوش به نعمت هاى لذّت بخش بهشتى هستند و برخى دیدار و ملاقات با اولیاء الهى و انسان هاى کامل هستند و از همنشینى با آنها لذّت مى برند و برخى دیگر لقاء با حق تعالى و جوار پروردگار ، بهترین بهشت براى آنها است که از آن به « جنّه اللّقاء » یا « بهشت رضوان » تعبیر شده است البتّه کسى که از رضوان و لقاء الهى بهره مند است و از آن لذّت مى برد دیگر نعمت هاى لذت بخش بهشتى براى او نیز فراهم مى باشد .
امیرالمؤمنین على ( علیه السلام ) در سخنان گهربار خود بهشت را این گونه توصیف مى نمایند : H « درجات متفاضلاتٌ ، و منازلُ متفاوتاتٌ ، لا ینقطعُ نعیمُها ، و لا یظعنُ مقیمُها و لا یهرم خالدها ، و لا یَبأس ساکنُها » E 7 « در بهشت درجاتى از یکدیگر برتر و جایگاه هایى گوناگون و متفاوت وجود دارد که نعمت هایش پایان ندارد ، و ساکنان آن هرگز خارج نگردند ، ساکنان بهشت جاوید هرگز پیر و فرسوده نگردند و گرفتار شدائد و سختى ها نخواهند شد » .
. 5 بر اساس آیات قرآن کریم هیچ گونه رنج و سختى و دلزدگى و ملالت در بهشت برین وجود ندارد بلکه سراسر خوشى و لذّت و تنوّع براى بهشتیان فراهم است . خداوند در قرآن مى فرماید :
« الَّذِى أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَهِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ » 8
« همانا خدایى که ما را به فضل خویش در سراى ابدى جاى داد ، در اینجا رنجى به ما نمى رسد و در اینجا درماندگى به ما دست نمى دهد » .
در پایان باید گفت آنچه موجب رنجش و خستگى مى شود « عدم تداوم لذّت » است و آنچه موجب دلزدگى انسان مى شود « عدم تنوّع لذّت » است . در حالى که قرآن درباره نعمت هاى بهشتى مى فرماید :
« لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ . . . » 9
« آنچه آنان بخواهند در آنجا برایشان آماده است . . . » .
خداوند درباره حالت بهشتیان مى فرماید :
« خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً » 10
« جاودانه در بهشت خواهند بود و از آنجا درخواست انتقال نمى کنند » .
علاوه بر این در بهشت ، لذّت هاى معنوى و درک حضور پیامبران ، امامان ، و اولیاء الهى و لقاى پروردگار ، لذّتى وصف ناپذیر دارد .
( 1 ) انشقاق ( 84 ) ، آیه . 6 ( 2 ) حسن حسن زاده آملى ، عیون مسائل النفس ، ص . 685 ( 3 ) وسایل الشیعه ، ج 2 ، ص . 256 ( 4 ) همان ، ص . 655 ( 5 ) آل عمران ( 3 ) ، آیه . 77 ( 6 ) نهج البلاغه ، خطبه 114 ، ص . 220 ( 7 ) نهج البلاغه ، خطبه 85 ، ص . 143 ( 8 ) فاطر ( 35 ) ، آیه . 35 ( 9 ) نحل ( 16 ) ، آیه 31 فرقان ( 25 ) ، آیه . 16 ( 10 ) کهف ( 18 ) ، آیه . 108
. 2 منظور از به کمال رسیدن انسان آن است که سرمایه ها و قابلیت هاى وجودى خویش را بشناسد سپس آنها را در جهتى که خدا خواسته به فعلیّت و شکوفایى برساند و از کمالات به دست آورده پاسدارى و نگهدارى نماید تا مبادا به نقصان و کاستى تبدیل شود .
از آنجا که استعدادهاى نهفته در انسان مانند قدرت ، علم و حکمت و . . . محدودیتى ندارد ، کمالات انسان نیز بى پایان و بى کران است در میان موجودات جهان هستى تنها انسان است که به لحاظ آفرینش ویژه و ساختار وجودیش تا بى نهایت مى تواند پیش برود و تکامل یابد . از این رو انسان موجودى کمال طلب و محدودیت گریز است و این حالت سیرى ناپذیرى و اکتفا نکردن به مرحله اى خاص از کمال از ویژگى هاى فطرى و ذاتى انسان است که در پرتو آن مى تواند تا بى نهایت سیر نماید . بنابراین کمال انسان محدود به حد و مرز خاصى نیست تا جایى مى تواند پیش برود که خلیفه و جانشین خداوند در زمین شده و صفات کمالى حق تعالى را در خودش به ظهور و فعلیت برساند :
« یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ » 1
« اى انسان ، حقّا که تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى ، و او را ملاقات خواهى کرد » .
نکته شایان توجّه این که بستر تکامل انسان منحصر به این دنیاى مادّى نیست بلکه در جهان برزخ و آخرت نیز مى تواند به سیر تکامل خود ادامه دهد که از آن به « استکمال برزخى » و « استکمال اُخروى » 2 تعبیر مى شود آیات قرآن و روایات رسیده از اهل بیت عصمت و طهارت نشانگر استمرار کمال انسان در برزخ و آخرت است در ذیل به برخى از آنها اشاره مى شود :
. 1 روایاتى که دلالت بر رسیدن ثواب به مردگان دارد معاویه بن عمار از امام صادق ( علیه السلام ) سؤال مى کند که چه چیزهایى بعد از مرگ به انسان مى رسد ؟ امام ( علیه السلام ) فرمودند : سنّت حسنه و بناى نیکى که فردى پایه ریزى کرده و بعد از مرگش به آن عمل مى شود و براى آن فرد مرده پاداشى است همسنگ پاداش کسى که به آن سنّت حسنه عمل کرده است ، بدون این که چیزى از پاداش عمل کننده کم شود و صدقه جاریه اى که پس از مرگ او جریان دارد – مانند مدرسه یا مسجدى که ساخته است – و فرزند پاک و شایسته اى که براى پدر و مادر مرحومش دعا مى کند ، حج انجام مى دهد و صدقه مى دهد و بنده آزاد مى کند ، و نماز و روزه انجام مى دهد . راوى مى پرسد : پس من پدر و مادرم را نیز در حج شریک کنم و آنها را نیز قصد کنم ؟ حضرت فرمودند : آرى 3 .
از این روایت و مانند آن به دست مى آید که پس از مرگ نیز ثواب هایى به میّت مى رسد و در برخى روایات تخفیف عذاب هم وارد شده است 4 و تخفیف عذاب و اعطاى ثواب نوعى کمال براى میّت به شمار مى آید .
اگرچه این گونه کارهاى نیک ، مانند سنّت حسنه یا صدقه جاریه و یا دعاى فرزند نیک ، به طور مستقیم از فرد مرده صادر نشده و اراده او در این کارها مستقیماً نقش نداشته است ولى این گونه کارهاى نیک دستاورد و نتیجه تلاش هاى آگاهانه و از روى اختیار فرد مرده است که در این دنیا پیش از مرگش از خود به جاى گذاشته است .
. 2 آیاتى که بر تزکیه و پاک سازى برخى از انسان ها در قیامت دلالت مى کند :
« إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِى الْآخِرَهِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ » 5
« کسانى که عهد و پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیزى مى فروشند آنان را در آخرت بهره اى نیست و خدا در روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و ( به نظر رحمت به ) ایشان نمى نگرد و آنان را پاکشان نمى گرداند و عذابى دردناک خواهند داشت » .
جمله « و پاکشان نمى گرداند » دلیل بر این است که برخى انسان ها در آخرت مشمول تزکیه و پاک کردن الهى مى شوند یعنى خداوند آنها را از ناپاکى ها پاک مى سازد و این پاک شدن از گناهان نوعى کمال براى آنها به حساب مى آید .
به بیان دیگر انسانى که در طول زندگى دنیوى خود با عبادت و بندگى حق تعالى در تزکیه نفس خود کوشیده است ، خداوند متعال پس از مرگ نیز او را تزکیه مى کند و این تزکیه پس از مرگ ، پاداش و ادامه همان تزکیه اى است که او در دنیا انجام داده است .
. 3 درباره احتمال یکنواختى و خسته کنندگى بهشت گفتنى است مقایسه نعمت هاى بهشتى با نعمت ها و لذت هاى مادّى دنیوى کارى بس نادرست است انسانى که هنوز بهشت برین اخروى را تجربه نکرده است ، نمى تواند نسبت به آن پیش داورى و اظهار نظر کند نعمت هاى بهشتى توصیف ناپذیر است ، باید انسان در آن فضا قرار گیرد تا بتواند نسبت به آن قضاوت درست و واقع بینانه اى داشته باشد .
آنچه در آیات و روایات در توصیف ویژگى هاى بهشت بیان شده ، تا مورد تجربه انسان قرار نگیرد نمى تواند درک درستى از آن داشته باشد از این رو امام على ( علیه السلام ) در مورد عظمت و شکوه وقایع آخرت در برابر دنیا مى فرمایند : H « و کلّ شى ءٍ مِنَ الدُّنیا سماعُهُ أعظم مِن عیانِه ، وَ کُلّ شى ءٍ من الْآخِرهِ عیانُه أعظمُ مِن سَماعه » E 6 « همه چیز دنیا شنیدن آن بزرگ تر از دیدن آن است ، و هر چیز از آخرت دیدن آن بزرگ تر از شنیدن آن است » .
بنابراین نمى شود گفت انسان از برخى نعمت ها و خوشى هاى دنیوى خسته و دلزده مى شود ، پس در بهشت هم همین حالت را دارد زیرا این دو به هیچ وجه قابل مقایسه با هم نمى باشند .
درباره لذت هاى دنیا ، حداقل دو آسیب وجود دارد
. 1 میل به لذّت هست امّا به دلیل کم آوردن انرژى و خستگى از تداوم لذّت بى بهره مى شویم .
. 2 به جهت فراهم شدن شرایط لذّت برتر ، لذّت قبلى جاذبه خودش را از دست مى دهد در حالى که در بهشت ، توانمندى ها و انرژى ها به ضعف کشیده نمى شود و حسرت و حسد نسبت به لذّت هاى دیگر مطرح نمى شود ، لذا امکان تداوم لذّت و عدم دلزدگى وجود دارد .
. 4 بهشت برین به تناسب درجات کمال انسان داراى مراتب و درجات گوناگونى است از این رو در قرآن کریم سخن از « جنّات » و بهشت هاست نه بهشت واحد .
برخى در آخرت دلخوش به نعمت هاى لذّت بخش بهشتى هستند و برخى دیدار و ملاقات با اولیاء الهى و انسان هاى کامل هستند و از همنشینى با آنها لذّت مى برند و برخى دیگر لقاء با حق تعالى و جوار پروردگار ، بهترین بهشت براى آنها است که از آن به « جنّه اللّقاء » یا « بهشت رضوان » تعبیر شده است البتّه کسى که از رضوان و لقاء الهى بهره مند است و از آن لذّت مى برد دیگر نعمت هاى لذت بخش بهشتى براى او نیز فراهم مى باشد .
امیرالمؤمنین على ( علیه السلام ) در سخنان گهربار خود بهشت را این گونه توصیف مى نمایند : H « درجات متفاضلاتٌ ، و منازلُ متفاوتاتٌ ، لا ینقطعُ نعیمُها ، و لا یظعنُ مقیمُها و لا یهرم خالدها ، و لا یَبأس ساکنُها » E 7 « در بهشت درجاتى از یکدیگر برتر و جایگاه هایى گوناگون و متفاوت وجود دارد که نعمت هایش پایان ندارد ، و ساکنان آن هرگز خارج نگردند ، ساکنان بهشت جاوید هرگز پیر و فرسوده نگردند و گرفتار شدائد و سختى ها نخواهند شد » .
. 5 بر اساس آیات قرآن کریم هیچ گونه رنج و سختى و دلزدگى و ملالت در بهشت برین وجود ندارد بلکه سراسر خوشى و لذّت و تنوّع براى بهشتیان فراهم است . خداوند در قرآن مى فرماید :
« الَّذِى أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَهِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ » 8
« همانا خدایى که ما را به فضل خویش در سراى ابدى جاى داد ، در اینجا رنجى به ما نمى رسد و در اینجا درماندگى به ما دست نمى دهد » .
در پایان باید گفت آنچه موجب رنجش و خستگى مى شود « عدم تداوم لذّت » است و آنچه موجب دلزدگى انسان مى شود « عدم تنوّع لذّت » است . در حالى که قرآن درباره نعمت هاى بهشتى مى فرماید :
« لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ . . . » 9
« آنچه آنان بخواهند در آنجا برایشان آماده است . . . » .
خداوند درباره حالت بهشتیان مى فرماید :
« خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً » 10
« جاودانه در بهشت خواهند بود و از آنجا درخواست انتقال نمى کنند » .
علاوه بر این در بهشت ، لذّت هاى معنوى و درک حضور پیامبران ، امامان ، و اولیاء الهى و لقاى پروردگار ، لذّتى وصف ناپذیر دارد .
( 1 ) انشقاق ( 84 ) ، آیه . 6 ( 2 ) حسن حسن زاده آملى ، عیون مسائل النفس ، ص . 685 ( 3 ) وسایل الشیعه ، ج 2 ، ص . 256 ( 4 ) همان ، ص . 655 ( 5 ) آل عمران ( 3 ) ، آیه . 77 ( 6 ) نهج البلاغه ، خطبه 114 ، ص . 220 ( 7 ) نهج البلاغه ، خطبه 85 ، ص . 143 ( 8 ) فاطر ( 35 ) ، آیه . 35 ( 9 ) نحل ( 16 ) ، آیه 31 فرقان ( 25 ) ، آیه . 16 ( 10 ) کهف ( 18 ) ، آیه . 108