نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه صنایع، کشاورزی، خدمات و… به گونه‌ای به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید. اگر پژوهشی نشود، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد. بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم نیز برخوردار نخواهد بود. همه آنچه به عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ می‌شناسیم، حاصل تلاش افرادی است که در کار خود رویکردی پژوهشی داشته‌اند و ذهن پرسشگرشان همواره محرکی برای فعالیت‌های پژوهشی آنان بوده است.ذکر این نکته لازم است که، اسلام و قرآن آدمی را به تحقیق و تتبع تشویق میکنند و او را وا میدارند تا در سایه آن جلوه حق را بدانگونه که هست عیان سازند. این امر از نظری برای خود شخص و از سویی برای دیگران لازم و ضروری است، امّا از نظر خود از آن بابت که او باید بداند چه راه و روشی برای زندگی خود برگزیده است، آنچه که او مشی میکند طریق صواب است یا خطا، تنها کاوش و تحقیق است که پرده از این راز بر میدارد. به همین جهت پذیرش اصول اعتقادی در اسلام باید از روی تحقیق باشد وگرنه ایمان شخص ارزشی ندارد؛ ومتعاقب آن تحقیق قبل از هرعملی عین صواب است.امّا از نظر دیگران باید بگوییم اگر انسان را به عنوان فردی متعهد و مسئول بشناسیم بر او لازم میشود که از حقایقی که خود به دست آورده، دیگران را نیز آگاهی دهد و یا خود در برابر عمل و رفتار دیگران احساس مسئولیت کند به تحقیق و کشف حقیقت بپردازد و لذا آن کس که امکان و قدرت تحقیق را دارد مسئولیت بیشتری را در قبال جامعه پیدا میکند.آیات قرآنی که دلالت بر ضرورت و اهمیت تحقیق و شناخت مینماید بر اساس نحوة دلالتشان به چند دست تقسیم میشوند:
الف ـ تشویق به فراگیری; مانند آیة 9 سورة زمر: قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون انمایتذکراولوا الالبب (زمر،9) بگو ای رسول آنان که اهل علم ودانشند با مردم جاهل نادان یکسانند؟ خردمندان متذکر مطلبند.
ب ـ توبیخ کاهلان; مانند آیة 185 سورة اعراف که میفرماید: أَوَ لَمْ یَنظُرُواْ فِی مَلَکُوتِ السَّمَـَوَ َتِ وَالأَْ رْض;(اعراف،185) آیا بر ملکوت آسمانها و زمین نظر نمیافکنید.
ج ـ تعظیم عالمان، مانند آیة 28 سورة فاطر: یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَـََّؤُا;از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او میترسند. یا: یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ دَرَجَـَت;(مجادله،11) خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی می بخشد.
د ـ ذم تقلید، مانند آیة 3 سورة حج: وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُجَـَدِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَـَنٍ مَّرِیدٍ ; گروهی از مردم، بدون هیچ علم و دانشی به مجادله دربارة خدا بر میخیزند; و از هر شیطان سرکشی پیروی میکنند.
ه -تکریم علم، مثل آیة 99 سورة حجر: وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّیَ یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ ; خداوند را عبادت نما تا به یقین نائل گردی. و نیز آیة 12 سورة طلاق: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَـَوَ َتٍ وَ … لِتَعْلَمُوَّاْ أَنَّ اللَّهَ عَلَیَ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیر; خداوند همان کسی است که هفت آسمان را آفرید، و… تا بدانید خداوند بر هر چیز تواناست.
از آنچه گذشت دانسته میشود، از نظر قرآن کریم انسان در جمیع شئون و ارتباطات خود، موظف است بر اساس تحقیق و پژوهش راه را طی کند. در احادیث نیز
به این مسأله مهم در موارد متعددی اشاره گردیده است مانند: اطلبوا العلم و لو بالصین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم; دانش و تحقیق را فرا گیرید اگرچه در کشور چین باشد; زیرا فراگیری علم بر هر فرد مسلمانی واجب است.(ر.ک: میزان الحکمه، محمد ری شهری، ج 3، ص 2070، ح 13740.)