تقریبا تمامى ادیان در درون خود، فرقه ها، شاخه ها و گرایش هاى گوناگون و متفاوتى دارند. این مسئله علل مختلفى دارد که برخى از آنها عبارتند از:1. ضعف فکرى: اصولاً محدودیت فکرى برخى از انسان ها و ناتوانى آنان در حلّ قطعى همه مسائل اعتقادى، از جمله مهم ترین علل اختلافات است. در مواردى که مسئله به روشنى قابل حلّ نیست، هر کس به حدس و گمانى مى رسد؛ در این صورت اختلاف نظرها آشکار مى شود و کم کم به پیدایش فرقه ها مى انجامد. در جهان اسلام نیز با توجه به این که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) در مدت کوتاه رسالتش، فرصت بیان تفصیلى همه مطالب را براى مردم نیافت؛ از این رو، لازم بود جانشینى که معصوم باشد، کار را به عنوان امامت مسلمین و تبیین معارف قرآن و سنت نبوى ادامه دهد، لیکن پیروى یکپارچه امت از امامان معصوم (علیهم السلام) نیز شرط حفظ وحدت است و فقدان آن بر اثر عوامل دیگرى که برخى از آنها در پى مى آید مانع تأثیرگذارى این مسئله در حد مطلوب شد [1]2. تعصبات قومى و قبیله اى: پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله)، مسلمانان به جاى اینکه در مراسم خاک سپارى شرکت کنند، هر گروه از انصار و مهاجران مدعى شد که حق خلافت از آن او است. بنابر شواهد تاریخى، هیچ یک از انصار و مهاجران، در تعیین جانشین پیامبر (صلی الله علیه و آله) از قرآن و سنت رسول خدا یا از مصلحت امت سخن نگفت، بلکه سخن هر گروه در این بود که جانشینى پیامبر (صلی الله علیه و آله) حق خویش است، نه دیگرى، چون در میان انصار دو قبیله اوس و خزرج از درون به رقابت برخاستند، به دلیل همین اختلاف داخلى، مهاجران غالب شدند [2]. این مسئله به سرعت اختلافى بنیادین در اندیشه سیاسى و کلامى مسلمین پدید آورد.3. منافع مادى: از منابع تاریخى و روایى معلوم مى شود گروهى با جعل مطالب و اخبار غلوّ آمیز و انتشار آن، توجّه عده اى را به خود جلب کرده و از موهبت ها و بذل و بخشش هاى مادى بهره مند مى شدند؛ مانند مغیره بن سعید که در تمام عمر خود، در تلاش بود تا مرام جدیدى احداث کرده و گروهى متشکل پدید آورد تا به اهداف مادى و دنیایى خود برسد.[3] برخى نیز مى خواستند در محیط اسلامى، راهى براى مباح کردن گناهان و ترک واجبات و فراهم ساختن بساط عیش و عشرت توأم با توجیه شرعى پیدا کنند. برخى از مورخان ملل و نحل یکى از علل پیدایش غلاة را همین امر دانسته اند [4].4. انگیزه هاى سیاسى: سیاست بازانى که بیشتر به اهداف غلط خود مى اندیشند، براى نیل به مقصود، از حربه هاى گوناگونى استفاده مى کنند. یکى از حربه هاى قوى و کارآمد، ایجاد فرقه ها و نحله هاى گوناگون مذهبى است. اینان گاه با به وجود آوردن چنین فرقه هایى، یک سلسله مسائل و آموزه هاى دور از ذهن و عقل را وارد جریان مخالف خود مى کردند تا به آن آسیب وارد نموده و آن را در مقابل چشم دیگران نامیمون جلوه دهند. مانند برخى از اخبار در مورد ائمه (علیه السلام) که به دور از حقیقت و واقعیت است [5]. همچنین گفته شده است که فرقه کیسانیه(پیروان مختار بن ابى عبیده ثقفى) براى تضعیف دیدگاه و حرکت مختار از سوى مخالفانش پدیدار شد[6].
5. تلاقى ملل: با گسترش حوزه جغرافیایى اسلام و فتوحات زیاد مسلمانان، به تدریج پیروان ادیان و عقاید دیگر وارد حوزه اسلامى شدند. گروهى از افراد تازه مسلمان، به طرح مسائل و مشکلات خود براى مسلمانان پرداختند و کسانى که بر دین خود باقى مانده بودند، در این مسائل با مسلمانان مجادله مى کردند. در اواخر حکومت بنى امیه و اوایل حکومت عباسیان، به دلیل ترجمه فلسفه یونان، مجادلات و مشکلات فکرى در بین مسلمانان شدت بیشترى گرفت و باعث پدیدارى برخى از فرقه ها شد. بر اساس گزارش دکتر حسین عطوان، قدریه دیدگاه هاى خود را از تأثیرپذیرى یهودیان و مسیحیان مسلمان شده شامى صورت مى دادند. [7]پی نوشت ها:
[1]. عبدالجواد کلیددار، تاریخ کربلا و حائر حسین (علیه السلام)، اصفهان، کلیددار.
[2]. میلر، و.م، تاریخ کلیساى قدیم در امپراتورى روم و ایران، ترجمه على نخستین، تهران: انتشارات: حیات ابدى، 1981.
[3]. محمدرضا زیبایى نژاد، تاریخ و کلام مسیحیت، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى، تابستان 1375.
[4]. على ربانى گلپایگانى، تحلیل و نقد پلورالیسم دینى، تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، 1378.
[5]. احمد، واعظى، تحول فهم دین، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر.
[6]. عبداللّه جوادى آملى، تفسیر موضوعى قرآن کریم، قم : اسراء، 1376 ش.
[7]. عبداللّه نصرى، تکاپوگر اندیشه ها (زندگى، آثار و اندیشه هاى استاد محمد تقى جعفرى)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، 1376.