وقف کتاب یکی از رایج‌ترین و ارزشمندترین وقف‌ها در حوزه فرهنگ است و از دیرباز موردتوجه علما و دانشمندان قرار داشته است و بسیاری از کتابخانه‌ها و نسخه‌های قدیمی کتاب که در حال حاضر در دسترس مردم قرار دارد نتیجه عمل خیر واقفان است. شاید یکی از شگفت‌ترین داستان عشق به کتاب و وقف آن در مورد مرحوم نجفی مرعشی باشد که به خاطر خرید کتابی با حاکم انگلیسی نجف اشرف در گیرمی شود و یا برای تهیه قیمت کتاب یک وعده از غذای خود را کم می‌کند و در کنار ادامه تحصیل و تدریس به نماز استیجاری می‌پردازد و کتاب‌های خطی فراوانی می خرد و بنیان کتابخانه بسیار ارزشمندش را در قم می‌نهد. [1]

کتاب یکی از ارزشمندترین ابزارهای اطلاع‌رسانی است که نقش غیرقابل‌انکاری در شکل‌گیری تمدن‌ها و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر دارد و همیشه موردتوجه اندیشمندان و مردم جامعه بوده است. ولی متأسفانه امروزه به علت مشکلات اقتصادی که خانواده‌ها درگیر آن هستند، خرید و فروش کتاب کاهش چشمگیری پیدا کرده است. با گسترش فرهنگ وقف کتاب کمک شایانی به فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی می‌شود.

یکی از عواملی که مردم را به سمت وقف سوق می‌دهد، پاداش و ثوابی است که برای این سنت حسنه در نظر گرفته شده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا  وَ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرْ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَ خَیرْ أَمَلا»[2] مال و فرزند، زینت زندگى دنیاست و باقیات صالحات [ارزش‌های پایدار و شایسته‏] ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش‏تر است.

 یا در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ یَزیدُ اللَّهُ الَّذینَ اهْتَدَوْا هُدىً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا»[3] خدا کسانى را که هدایت یافته‏اند بر هدایتشان مى‏افزاید و اعمال شایسته که باقى ماندنى است پاداش آن نزد پروردگارت بهتر و نتیجه آن نیکوتر است.

در این آیات خدا به آدمیان متذکر می‌شود، اعمال شایسته‌ای که پایدار و باقی ماندنی هستند نزد خداوند نیکوتر و امیدبخش‌تر هستند. هر مسلمانی با خواندن این آیات به فکر فرو می رود که چه اعمالی پایدارتر هستند؟ یکی از این اعمال پایدار وقف است. بهره‌برداری از وقف، این احسان ماندگار برای همه‌ی افراد جامعه فراهم است. مخصوص انسان‌های خیلی ثروتمند جامعه نیست. بلکه هر فردی با هر توان مالی می‌تواند واقف باشد. تفاوت بین وقفیات نیست. وقف، وقف است و همه‌ی واقفان مشمول پاداش الهی هستند. همان‌طور که می‌توان زمین، باغ، چاه آب، خانه و…را وقف کرد. وقف کتاب نیز امکان دارد. همه‌ی مسلمانان با وقف یک کتاب می‌توانند نام خود در زمره واقفان ثبت کنند. کتاب‌هایی که شاید سال‌ها قبل خریداری شده است و از آن بهره علمی برده‌اند، ولی در حال حاضر گوشه‌ی کتابخانه خاک می‌خورد، درحالی‌که با وقف آن عده‌ی زیادی می‌توانند از مطالب سودمند آن بهره‌مند شوند.
 

وقف کتاب می‌تواند به شیوه‌های مختلف صورت بگیرد:

1-وقف کتاب برای کتابخانه، این نوع وقف کتاب بین علمای پیشین خیلی مرسوم بوده است. به عنوان نمونه حجت‌الاسلام و‌المسلمین حاج سید علی‌محمد وزیری یزدی (یزد ۱۲۷۳ – یزد ۱۳۵۶ ش) از عالمان نام‌آور، واقف کتابخانه وزیری یزد به آستان قدس رضوی و بانی و مشوّق وقف بسیاری از املاک، باغ‌ها و مستغلات در حوزه یزد و کرمان از سوی نیکوکاران به آستان قدس است.

از جمله خدمات فرهنگی سید علی‌محمد وزیری یزدی می‌توان به راه‌اندازی کتابخانه وزیری در ۱۵ فروردین‌ماه ۱۳۳۴ ش در دهلیز شمالی مسجد کهن و تاریخی جامع کبیر یزد اشاره کرد. بنیان این کتابخانه بیشتر بر پایه کتاب‌های ارزشمندی بود که خود در طول سالیان دراز از گوشه و کنار ایران و حتی در ورای مرزهای ایران تهیه‌کرده و اندوخته بود. بیشتر کتاب‌هایی که از گنجینه شخصی‌اش به کتابخانه وزیری یزد منتقل‌شده، همه حاوی یادداشت‌های بسیار باارزش و راهگشاست.

وی پس از عمری خدمات فرهنگی و اجتماعی از جمله ایجاد انجمن ادبی کتابخانه وزیری و تشکیل هیئت حامیان مسجد جامع یزد در این شهر درگذشت. هم اکنون کتابخانه وزیری با داشتن ۲۴۰ هزار جلد کتاب چاپی و ۵ هزار نسخه خطی در ردیف ۱۰ کتابخانه برتر کشور قرار دارد.[4]

2-وقف در گردش کتاب، یکی از وقف‌هایی که برکاتش می‌تواند شامل حال همه افراد جامعه بشود وقف در گردش کتاب است. این نوع وقف حد و مرز نمی‌شناسد مثلاً یک فردی نقل می‌کرد «چند وقت پیش کتابی در مورد غیبت حضرت مهدی(عج) که وقف در گردش بود به ‌دستم رسید، روی صفحه اول آن نوشته بود: خواننده گرامی این کتاب وقف در گردش است لطفاً پس از خواندن آن را به دیگری بدهید. تاریخ اهدای اول کتاب مربوط به سال۱۳۸۰ از شهر شیراز بود.»[5]

کتاب نقش به سزایی در گسترش اسلام و مقابله با تفکرات ضد اسلامی دارد. وقف در گردش کتاب‌هایی با موضوع نقد فرقه‌های ضاله و آن‌ها را در اختیار جوانان قرار دادن، از منحرف شدن بسیاری از افراد جامعه جلوگیری می‌کند. زیرا خیلی از افرادی که در دام این فرقه‌ها می‌افتند به علت عدم شناخت صحیح نسبت به آن‌ها است و فریب وعده‌های دروغین آن‌ها را می‌خورند.

از دیگر وقف‌هایی که به‌اختصار می‌توان به آن اشاره کرد وقف کتاب برای مساجد، مدارس، حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، بهزیستی، مراکز بهداشتی، بقاع متبرکه است که متاسفانه در حال حاضر کاهش بسیار چشم گیری داشته است.
 

سخن آخر

هر کسی با وقف یک جلد کتاب می‌تواند واقف شود و در این سنت حسنه رسول‌الله، که آثار و برکات فراوانی برای آن نقل کرده‌اند، بهره‌مند شود. خیلی از افراد کتاب‌هایی دارند که بعد از مطالعه و یادداشت‌برداری از مطالب مهم کتاب دیگر نیازی به آن ندارند؛ و بدون استفاده در کتابخانه‌های خود گذاشتند، این در حالی است که با وقف کتاب افرادی زیادی می‌توانند از مطالب سودمند آن استفاده کنند؛ و خود واقف نیز از این عمل نیک خود و حیات جاودانه‌ای که برای سنت حسنه وقف است بهره‌مند می‌شود.

در جامعه امروز به علت مشکلات اقتصادی و بالا رفتن قیمت کتاب عده‌ی زیادی قادر به تهیه کتاب  حتی کتاب‌های ضروری که برای تحصیل به آن نیاز دارند نیستند. در صورتی که بعضی از کتب درسی بعد از پایان سال تحصیلی دیگر مورداستفاده قرار نمی‌گیرد. محصل می‌تواند آن کتاب را به صورت وقف در گردش در اختیار افراد دیگر قرار بدهد، او نیز بعد از پایان سال تحصیلی در اختیار محصلین سال بعد بگذارد؛ و تا سال‌های سال اثر این عمل خیر در جامعه می‌ماند. جدا از ثوابی که برای واقف دارد این احساس لذت کمک به دیگران تا مدت طولانی همراه واقف است و موجب خرسندی او می‌شود.

پس در واقع واژه وقف در گردش کتاب کنار سایر موقوفات رایج، اگر در جامعه تسری و تعمیم یابد به‌طور حتم کتاب‌های مفید بیشتری را با صرف هزینه کم در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد پس می‌بینیم که حتماً برای کار خیر و ثواب دنیا و آخرت لازم نیست متمول و پولدار باشیم تا مدرسه و درمانگاه بسازیم و گاه از اینکه توانایی خدمت‌رسانی عمومی نداریم در حسرت و ناراحتی بمانیم، ‌بلکه ‌هر کدام از ما می‌توانیم با اندک پولی که در اختیارداریم کتاب مفید و مناسبی تهیه‌کرده و آن را برای مطالعه سایرین وقف کنیم که همین‌ها  برای ما خیر دنیا و آخرت خواهد داشت، زیرا مطابق آیات و روایات دینی در دین جامع اسلام کمیت اعمال مهم نیست بلکه کیفیت و نیت آن اهمیت دارد.

 
پی‌نوشت:
علی رفیعی علا مرودشتی، مجموعه مقالات کنگره کتاب/مقاله کتابخانه عمومی مرعشی نجفی /832.
الکهف/46.
مریم/76.
حسین مسرت، مشاهیر وقف کتاب در ایران.
زهرا محمدی، سایت www.javann.ir