دستگاه های حکومتی

در حکومت اسلامی نقش دستگاه های حکومتی در امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

قرآن کریم می فرمید:

«الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ»[1]؛ «همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند، و زکات می دهند، و امر به معروف و نهی از منکر می کنند، و پیان همه کارها از آن خداست!»

از ین یه استفاده می شود که مهم ترین دستاوردهای حکومت اسلامی حاکمیت ارزش ها است. از میان آن ارزش ها بر پا داشتن نماز به عنوان سمبل عبادت و پرداخت زکات به عنوان نماد عدالت اقتصادی یاد می شود و پس از آن نیز از امر به معروف و نهی از منکر که پیام آور همه خوبی ها و از بین رفتن همه بدی ها است یاد شده است.

حکومت اسلامی با توجه به امکانات وسیعی که در اختیار دارد می تواند مردم سراسر کشور را امر و نهی زبانی و رسانه ی نمید که ین کار توسط ولی امر مسلمین و دستگاه های تبلیغاتی و مطبوعاتی به ویژه رادیو و تلویزیون صورت می پذیرد و وزارت ارشاد اسلامی، وزارت کشور و قوه ی قضائیه از عوامل و هسته هی اصلی امر و نهی دینی و حکومتی در جامعه اند.[2]
بر همین اساس می توان نقش دستگاه های حکومتی را در موارد ذیل خلاصه نمود:

بسیج تمام امکانات مادی و معنوی در راستی تحقق معروف ها و برچیده شدن منکرات.

برخورد با منکرات وسیع و سازمان یافته ی که از حوزه فردی خارج است.

امر به معروف و نهی از منکر در اموری که نیاز به برخورد عملی و فیزیکی دارد و در زمان حکومت اسلامی از حوزه وظیف افراد عادی خارج می باشد.

سالم سازی محیط بر اساس مبانی اسلامی و برچیدن زمینه هی گسترش منکر.

ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر و به صحنه کشاندن مردم.

گسترش فرهنگ پذیرش امر به معروف و نهی از منکر از سوی جامعه.

گشت امر به معروف

آیا بهتر نیست فقط گشت امر به معروف و یا نیروهی آموزش دیده با رعایت شرایط امر به معروف کنند و دیگران دخالت نکنند و یا کارهای خودسرانه انجام ندهند؟؟

در خصوص امر به معروف و نهی از منکر بدون شک بر همگانی بودن آن تأکید شده است. خواه بگوییم به وجوب عینی[3] یا کفیی[4] زیرا در وجوب کفیی نیز، وجوب، به عموم تعلّق گرفته، هر چند با انجام دادن بعضی، از سایرین ساقط میشود. در قرآن مجید می خوانیم:

«کُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر»[5]؛ «شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شده اند؛ (چه اینکه) امر به معروف و نهی از منکر می کنید»

البته انجام وظیفه «امر به معروف و نهی از منکر»، در دو سطح قابل اجرا می باشد:

1. در سطح عموم اُمّت اسلامی به گونه ای که هر فردی در حد توان خود، دیگری را امر به معروف و نهی از منکر نماید.

2. علاوه بر مسئولیت همگانی، افراد ویژه ی نیز، خود را مجهز و آماده بری اجری ین دو فرضیه مهم نمیند، و در ین راه، مقدمات لازم مانند علم و تجربه و تجهیزات مناسب و شریط دیگر را فرا گیرند. به ویژه ینکه برخی از مراحل امر به معروف و نهی از منکر نیاز به پشتوانه هی قدرتمند مادی و معنوی جهت ترویج معروف و برخورد با منکرات دارد. لذا چه بسا یه «کُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ …» نظر مسئولیت همگانی داشته باشد و یه «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلَی الْخَیرِ …» ناظر به شکل دوم امر به معروف و نهی از منکر باشد.[6]

وظیفه مردم

اگر نیروی انتظامی در برخورد با مفاسد اجتماعی از خود جدیت نشان ندهد، وظیفه مردم چیست؟

در این باره مراجع بزرگوار تقلید چنین بیان داشته اند که:

بر همه مکلّفان، امر به معروف و نهی از منکر واجب است و اگر نیروی انتظامی به این فریضه عمل نکند، تکلیف از دیگران ساقط نمی شود؛ بلکه با فراهم بودن شرایط آن، بر سایرین نیز واجب است. البته چنانچه نیاز به اقدام و برخورد فیزیکی باشد، این امر بدون اجازه حاکم شرع جیز نیست.[7]
مقام معظم رهبری نیز در پاسخ به سؤالی در همین زمینه فرموده اند:

«با توجه به این که در زمان حاکمیت و اقتدار حکومت اسلامی می توان مراتب دیگر امر به معروف و نهی از منکر را که بعد از مرحله ی امر و نهی زبانی هستند به نیروهی امنیتی داخلی (پلیس) و قوه ی قضییه واگذار کرد، به خصوص در مواردی که برای جلوگیری از ارتکاب معصیت چاره ای جز اعمال قدرت از طریق تصرف در اموال کسی که فعل حرام انجام می دهد یا تعزیر و حبس او و مانند آن نیست، در چنین زمانی با حاکمیت و اقتدار چنین حکومت اسلامی، واجب است مکلّفین در امر به معروف و نهی از منکر به امر و نهی زبانی اکتفا کنند و در صورت نیاز به توسل به زور، موضوع را به مسئولین ذیربط در نیروی انتظامی و قوه ی قضییه ارجاع دهند».[8]

دیدگاه مقام معظم رهبری

می خواستم با دیدگاه مقام معظم رهبری درباره امر به معروف و نهی از منکر آشنا بشوم، یا با وضعیت جامعه و دانشگاه از نزدیک آشنا هستند؟ خلاصه وظیفه ما در ین اوضاع چیست؟؟

البته مقام معظم رهبری با اقشار مختلف جامعه در ارتباط هستند و گزارش هی متعدد به دست یشان می رسد که در ین جا سعی می کنیم به بخشی از سخنان یشان که در مناسبت هی مختلف با مردم و دانشگاهیان مطرح کرده اند اشاره کنیم:

ضرورت امر به معروف

«امروز فقط جنگ نظامی نیست ؛ اما همه تهاجم هی دیگر، با شدّت کمسابقه ی وجود دارد. در مقابل ین تهاجم، ین جامعه اسلامی، بید زنده، هوشیار، آسیب ناپذیر، پرامید، آماده مقاومت، آماده ضربه زدن و به صورتِ یک موجود زنده مقاوم بماند و مقاومت کند. ین، چگونه ممکن است؟ ین است که بنده موضوع امر به معروف و نهی از منکر را مطرح کردم. موضوع امر به معروف که موضوع جدیدی نیست. ین، تکلیف همیشگی مسلمانان است. جامعه اسلامی، با انجام ین تکلیف زنده می ماند. قوام حکومت اسلامی، با امر به معروف و نهی از منکر است، که فرمود: اگر ین کار نشود، آن وقت «لَیسلِّطَنَّاللَّه عَلَیکم شِرارُکم فَیدْعُوا خِیارُکُم فلا یسْتَجابُ لَهُم»

قوام حکومت اسلامی و بقی حاکمیت اخیار، به ین است که در جامعه امر به معروف و نهی از منکر باشد.[9]
ارزش امر به معروف

«کار نیکی که مخاطب خود را به آن امر می کنیم و رفتار زشتی که وی را از آن برحذر می داریم، هرچه بزرگتر و تأثیر اجتماعی یا فردی آن ژرف تر و ماندگارتر باشد، امر به معروف و نهی از منکر ما ارزشمندتر است »[10]
«البته در مسائل فردی، تقوا بسیار زیاد مورد توصیه ی امیر المؤمنین است؛ اما در زمینه ی مسائل اجتماعی شید هیچ خطابی به مردم شدیدتر، غلیظتر، زنده تر و پُرهیجان تر از خطاب امر به معروف و نهی از منکر نیست»[11]

کارآمدترین شیوه تعامل اجتماعی

«اگر معنی امر به معروف و نهی از منکر و حدود آن بری مردم روشن شود، معلوم خواهد شد یکی از نوترین، شیرین ترین، کارآمدترین و کارسازترین شیوه هی تعامل اجتماعی، همین امر به معروف و نهی از منکر است»[12]

هدیت جامعه

«وقتی در جامعه گناه منتشر شود و مردم با گناه خو بگیرند، کار کسی که در رأس جامعه قرار دارد و می خواهد مردم را به خیر و صلاح و معروف و نیکی سوق دهد، با مشکل مواجه خواهد شد؛ یعنی نخواهد توانست، یا به آسانی نخواهد توانست و مجبور است با صرف هزینه ی فراوان ین کار را انجام دهد. یکی از موجبات ناکامی تلاش های امیرمؤمنان با آن قدرت و عظمت در ادامه ی این راه، که بالاخره هم به شهادت آن بزرگوار منجر شد، همین بود»[13]
«ما هنوز تا یک جامعه ی کاملاً اسلامی که نیک بختی دنیا و آخرت مردم را به طور کامل تأمین کند و تباهی و کج روی و ظلم و انحطاط را ریشه کن سازد، فاصله ی زیادی داریم. این فاصله، بید با همت مردم و تلاش مسئولان طی شود و پیمودن آن، با همگانی شدن امر به معروف و نهی از منکر آسان گردد»[14]

ارکان اساسی اسلام

«امر به معروف و نهی از منکر که یکی از ارکان اساسی اسلام و ضامن برپاداشتن همه ی فریض اسلامی است، بید در جامعه ی ما احیا شود و هر فردی از آحاد مردم، خود را در گسترش نیکی و صلاح و برچیده شدن زشتی و گمراهی و فساد، مسئول احساس کند».[15]

واجب فراموش شده

«ما باید خود را به سرچشمه ی اسلام برسانیم تا زندگی به تمامی شیرین شود. قرآن کریم می فرمید: «الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنکَرِ »[16] من می خواهم این واجب فراموش شده ی اسلام را به یاد شما و ملت ایران بیاورم: امر به معروف و نهی از منکر. همه ی آحاد مردم باید وظیفه ی امر کردن به کار خوب و نهی کردن از کار بد را برای خود قائل باشند. این، تضمین کننده ی حیات طیبه در نظام اسلامی خواهد بود. عمل کنیم تا آثارش را ببینیم »[17]
وظیفه همگانی

«قانون شکنی جرم است. تخلّف از قانون و خروج از مدار قانونی بری مقابله با هر چیزی که به نظر انسان منکر می ید- بدون اجازه ی حکومت- خودش یک جرم است؛ مگر نهی از منکر زبانی، که بارها گفتیم نهی از منکر زبانی جایز و واجب و وظیفه ی همه است و در هیچ شرایطی هم ساقط نمی شود؛ اما آنجایی که نوبت اجرا و عمل برسد، همه باید طبق قوانین عمل کنند. هیچ چیزی مجوّز این نیست که بگویند چون نیروی انتظامی و قوّه ی قضائیه عمل نکردند، خودمان وارد میدان شویم؛ نخیر، آن روزی که لازم باشد مردم برای حادثه ی خودشان وارد عمل شوند، رهبری صریحاً به آن ها خواهد گفت»[18]
وظیفه فردی

«اساس برنامه ی تربیتی و همه ی برنامه های زندگی در اسلام، همین موارد است. هرکس باید واعظ خود باشد، خود را مراقبت کند، از تخطّی خود مانع شود، امر به معروف و نهی از منکر هم بکند که آن امرِ خود به معروف و نهی خود از منکر و موعظه کردنِ خود، بر امر و نهی و موعظه ی دیگران مقدّم است. این، همان تقوی الهی است که از ما خواسته اند، تقوا را مراقبت کنیم و به یکدیگر توصیه نماییم. من هم به شما برادران و خواهران توصیه می کنم که تقوی الهی را فراموش نکنید. بزرگترین محصول ماه رمضان، تقواست. آنچه را به دست آورده اید، حفظ کنید و برای سالهای آینده و إن شاءاللّه تا آخر عمر، افزایش دهید»[19]
وظیفه مسئولان

«امر به معروف و نهی از منکر واجب حتمی همه است؛ فقط من و شما به عنوان مسئولان کشور وظیفه مان در باب امر به معروف و نهی از منکر سنگین تر است. بید از شیوه ها و وسیلِ مناسب استفاده کنیم »[20]
چندی پیش گفتم: «همه امر به معروف و نهی از منکر کنند». الآن هم عرض می کنم: نهی از منکر کنید. ین، واجب است. ین، مسئولیت شرعی شماست. امروز مسئولیت انقلابی و سیاسی شما هم هست»[21]
زنان

«اسلام وقتی که می گوید: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»[22] یعنی مؤمنین و مؤمنات در حفظ مجموعه ی نظام اجتماعی و امر به معروف و نهی از منکر همه سهیم و شریکند؛ زن را استثناء نکرده. ما هم نمی توانیم زن را استثناء کنیم. مسئولیت اداره ی جامعه ی اسلامی و پیشرفت جامعه ی اسلامی بر دوش همه است؛ بر دوش زن، بر دوش مرد؛ هر کدامی به نحوی برحسب توانیی هی خودشان».[23]
نظام همیشه جوان

«قوام و رشد و کمال و صلاح، وابسته ی به امر به معروف و نهی از منکر است. ین هاست که نظام را همیشه جوان نگه می دارد. حال که نظام ما بیست و یک ساله و جوان است و در مقیسه ی با نظام فرتوت هفتاد و چندساله ی پیر کمونیستی در شوروی به طور طبیعی هم جوان است؛ اما اگر صد سال هم بر چنین نظامی بگذرد، چنانچه امر به معروف باشد و شما وظیفه ی خودتان بدانید که اگر منکری را در هر شخصی دیدید، او را از ین منکر نهی کنید، آنگاه ین نظام اسلامی، همیشه تر و تازه و باطراوت طراوت و شاداب می ماند»[24]
خلاف ها

«گناهکار هم فقط بدحجاب نیست که بعضی فقط به مسئله ی بدحجابی چسبیده اند. ین، یکی از گناهان است و از خیلی از گناهان کوچک تر است. خلاف هی فراوانی از طرف آدم هی لاابالی در جامعه وجود دارد: خلاف هی سیاسی، خلاف هی اقتصادی، خلاف در کسب و کار، خلاف در کار اداری، خلاف هی فرهنگی. ین ها همه خلاف است. کسی غیبت می کند، کسی دروغ می گوید، کسی توطئه می کند، کسی مسخره می کند، کسی کم کاری می کند، کسی ناراضی تراشی می کند، کسی مال مردم را می دزدد، کسی آبروی مردم را بر باد می دهد. ین ها همه منکر است. در مقابل ین منکرات، عامل بازدارنده، نهی است؛ نهی از منکر. بگویید: «آقا، نکن». ین تکرار «نکن»، بری طرف مقابل، شکننده است با عواملی که محیط را از شکل اسلامی خارج می کنند، مقابله کنید»[25]
خانواده

«در محیط خانواده هم می شود نهی از منکر کرد. در بعضی از خانواده ها حقوق زنان رعیت نمی شود؛ در بعضی از خانواده ها حقوق جوانان رعیت نمی شود؛ در بعضی از خانواده ها، به خصوص حقوق کودکان رعیت نمی شود. ین ها را بید به آن ها تذکّر داد و از آن ها خواست. حقوق کودکان را تضییع کردن، فقط به ین هم نیست که انسان به آن ها محبّت نکند؛ نه. سوء تربیت ها، بی اهتمامی ها، نرسیدن ها، کمبود عواطف و از ین قبیل چیزها هم ظلم به آن هاست»[26]
منکرات جامعه

«منکراتی که در سطح جامعه وجود دارد و می شود از آن ها نهی کرد و بید نهی کرد، از جمله ین هاست: اتلاف منابع عمومی، اتلاف منابع حیاتی، اتلاف برق، اتلاف وسیل سوخت، اتلاف مواد غذیی، اسراف در آب و اسراف در نان.

ما ین همه ضیعات نان داریم؛ اصلًا ین یک منکر است؛ یک منکر دینی است؛ یک منکر اقتصادی و اجتماعی است؛ نهی از ین منکر هم لازم است»[27]
بالاترین تخلف

«تخلّف ها یک اندازه و یک نوع نیست. بالاترین تخلّفها، آن تخلّفها و جریمی است که پیه هی نظام را سست می کند: نومید کردن مردم، نومید کردن دل هی امیدوار، کج نشان دادنِ راه راست، گمراه کردن انسان هی مؤمن و بااخلاص، سوءاستفاده کردن از اوضاع و احوال گوناگون در جامعه اسلامی، کمک کردن به دشمن، مخالفت کردن با احکام اسلامی و تلاش بری به فساد کشاندن نسل مؤمن»[28]
همه جا

«همه جا، جای نهی از منکر است. یک دانشجو هم، در محیط درس می تواند نهی از منکر کند. یک کارمند شریف هم، در محیط کار خود می تواند نهی از منکر کند. یک کاسب مؤمن هم، در محیط کار خود می تواند نهی از منکر کند. یک هنرمند هم، با وسیل هنری خود، می تواند نهی از منکر کند. روحانیون در محیطهی مختلف، یکی از مهم ترین عوامل نهی از منکر و امر به معروفند. نمی شود ین واجبِ بزرگ الهی را در دیره هی کوچک، محدود کرد. کار هم کار همه است. ین طور نیست که مخصوص عدّه خاصی باشد. البته هرکس وظیفه ی دارد»[29]
شناخت معروف و منکر

«البته به شما بگویم عزیزان من! منکر را بید بشناسید. چیزهیی ممکن است به نظر بعضی منکر بیید؛ در حالی که منکر نباشد. بید معروف و منکر را بشناسید. واقعاً بید بدانید ین منکر است»[30]
«مسئله ی امر به معروف و نهی از منکر، مثل مسئله ی نماز است. یاد گرفتنی است. بید بروید یاد بگیرید. مسئله دارد که کجا و چگونه بید امر به معروف و نهی از منکر کرد؟»[31]

---

پینوشت ها

[1]. حج (22)، یه 41.

[2]. محمدرضا اکبری، تحلیلی نو و عملی از امر به معروف و نهی از منکر در عصر حاضر، پیام عترت، 1378ش، ششم، ص112.

[3]. واجب عینی واجبی است که همه، مکلفند به آن، عمل کنند مانند نمازهی واجب پنجگانه در شبانه روز.

[4]. واجب کفیی نیز همگانی است، ولی با عمل کردن یک یا چند نفر به آن، تکلیف از بقیه، ساقط می شود مانند نماز میت.

[5]. آل عمران (3)، یه 110.

[6]. ر.ک: یت الله حسین نوری همدانی، محمد محمدی اشتهاردی، امر به معروف و نهی از منکر، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش، چهارم، ص37- 45.

[7]. امام و فاضل، توضیح المسائل مراجع، م2824؛ صافى، جامع الاحکام، ج2، س 1455 و 1456؛ نورى، توضیح المسائل، م2811؛ مکارم، استفتاءآت، ج2، س 1373؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتاءآت، س 1054 و 1063؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج1، م1272 و 1273؛ سیستانى، منهاج الصالحین، ج 1، م1272 و 1273؛ وحید، منهاج الصالحین، ج2، م1272 و 1273.

یتالله بهجت بر همه مکلفان، امر به معروف و نهى از منکر واجب است و اگر نیروى انتظامى به ین فریضه عمل نکند، تکلیف از دیگران ساقط نمى شود؛ بلکه با فراهم بودن شریط آن، بر سیرین نیز واجب است. در جیى که منجر به جراحت بشود، نهى از منکر جیز نیست و اجازه مجتهد جامع شریط نیز بنا بر احتیاط واجب کفیت نمى کند. (بهجت، توضیح المسائل، م1611).

[8]. اجوبةالاستفتاءآت، حضرت یتالله خامنه ی، امر به معروف و نهی از منکر، ص232، سؤال1064.

[9]. سال 1371 بیانات مقام معظم رهبرى در دیدار علما و روحانیان.

[10]. سال 1379 پیام به نخستین اجلاس پژوهشى امر به معروف و نهى از منکر.

[11]. سال 1379 بیانات در خطبه هاى نماز جمعه ى تهران.

[12]. سال 1379 بیانات در خطبه هاى نماز جمعه ى تهران.

[13]. همان.

[14]. سال 1369، پیام به مناسبت اولین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینى(ره).

[15]. همان.

[16]. حج (22)، یه 41.

[17]. سال 1368 سخنرانى در دیدار با جمع کثیرى از اقشار مختلف مردم قم، به مناسبت فرارسیدن 19دى ماه(سالروز قیام مردم قم).

[18]. سال 1380 بیانات پس از مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهورى آقاى سید محمد خاتمى.

[19]. سال 1374 بیانات در خطبه هاى نماز عید فطر.

[20]. سال 1379 بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام جمهورى اسلامى یران.

[21]. سال 1371 بیانات در دیدار فرماندهان گردانها، گروهانها و دسته هاى عاشوراى نیروهاى مقاومت بسیج سراسر کشور، در سالروز شهادت امام سجاد(علیه السلام) .

[22]. توبه (9)، یه 71.

[23]. سال 1386، بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار گروه کثیرى از زنان نخبه در آستانه ى سالروز میلاد حضرت زهراى اطهر(سلام الله علیه).

[24]. سال 1379 بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام جمهورى اسلامى یران.

[25]. سال 1371 بیانات در مراسم دیدار قشرهاى مختلف مردم.

[26]. سال 1379 بیانات در خطبه هاى نماز جمعه ى تهران.

[27]. سال 1379 بیانات در خطبه هاى نماز جمعه ى تهران.

[28]. سال 1371 بیانات مقام معظم رهبرى در دیدار علما و روحانیان.

[29]. سال 1371 بیانات مقام معظم رهبرى در دیدار علما و روحانیان.

[30]. سال 1377 بیانات در جلسه ى پرسش و پاسخ دانشگاه تهران.

[31]. سال 1371 بیانات در دیدار فرماندهان گردان ها، گروهان ها و دسته هاى عاشوراى نیروهاى مقاومت بسیج سراسر کشور، در سالروز شهادت امام سجاد(علیه السلام) .