پس از سپری شدن دوران غیبت صغرا و نیابت نایبان خاص و با آغاز «غیبت کبرا» زمام امور شیعیان و هدایت ایشان – با عنوان «نیابت عام» از طرف حضرت مهدی علیه السلام – به دست نایبان عام قرار گرفت. به این صورت که امام (عج) ملاک های کلی صفات و مشخصاتی عام را بیان کرد که در هر عصر، فرد شاخصی که آن ضابطه – از هر جهت و در همه ابعاد – بر او صدق کند، نایب امام (عج) شناخته می شود و به نیابت از او در امر دین و دنیا سرپرست جامعه باشد. سخنش سخن امام (عج)، اطاعتش واجب و مخالفتش حرام خواهد بود.

در این باره ادله فراوانی نقل شده است؛ شیخ صدوق نقل کرده اسحاق بن یعقوب درباره تکلیف شیعیان در غیبت کبرا از امام مهدی علیه السلام پرسید و این توقیع در پاسخ او صادر شد: «…و اما در پیش آمدهایی که برای شما رخ می دهد باید به راویان اخبار ما(دانشمندان علوم دینی) رجوع کنید؛ ایشان حجت من بر شما هستند و من حجت خدایم.»

البته پیش از آن امام حسن عسکری علیه السلام نیز به نقل از امام صادق علیه السلام درباره دانشوران دوران غیبت فرموده بودند: «…و اما هر یک از فقیهان که بر نفس خود مسلط شده، دین خود را حفظ کند، با هوای نفس خود مخالفت ورزد و امر خدا را اطاعت کند بر همگان واجب است که از او تقلید نمایند.»

مرحوم کلینی نیز از امام صادق علیه السلام همین مضمون را این گونه نقل کرده است که…«هر کدام از شما که حدیث ما را روایت کند و در حلال و حرام ما صاحبنظر باشد، و احکام ما را بداند، او را به حکومت برگزینید که من او را بر شما حاکم قرار دادم.»

و سرانجام آن که پیامبر اکرم صل الله علیه وآله بیش از همه اینها زمینه را این گونه آماده فرمودند که: «دانشمندان امت من مانند پیامبران بنی اسراییل هستند. یعنی همانطور که انبیای بنی اسراییل حافظ دین موسی بودند و اطاعت آنان بر بنی اسراییل واجب بود دانشمندان اسلام نیز حافظ دین ییغمبرند و اطاعت از آنان در احکام شرع واجب است.»

امام عسکری علیه السلام از پدر بزرگوارش (ع) نقل کرده که فرمود: «اگر نبودند دانشمندانی که پس از غیبت قائم شما را به سوی او دعوت می کنند و به سوی او رهنمون می شوند و از دین او دفاع می کنند و بندگان ناتوان را از دام های شیطان و مریدهای شیطانی نجات می دهند، کسی باقی نمی ماند جز این که از دین خدا مرتد می شدید. ولی این دانشمندان زمام دل فرودستان را به دست می گیرند همان گونه که ملوانان زمام کشتی را به دست می گیرند و سرنشین های کشتی را از خطر مرگ حفظ می کنند. اینها در نزد خداوند متعال برترین هستند.»

بی گمان همین نایبان عام حضرت مهدی علیه السلام هستند که در طول غیبت کبرا دین مقدس اسلام را از انحراف حفظ کرده، مسایل مورد نیاز را برای مسلمانان بیان کرده اند و دل های شیعیان را بر اساس عقاید صحیح استوار ساخته اند. و شکی نیست که تمام کامیابی ها و پیروزی ها با مجاهدت و تلاش خستگی ناپذیر محدثان و فقیهان شیعه – از اواخر غیبت صغرا تا به امروز- بوده و حیات و شادابی و پویایی تشیع را تضمین کرده است.