یکی از پیش‌فرض‌ها و مبانی ادعایی دکتر سها در کتاب نقد قرآن آن است که قرآن کتابی است متعلق به 14 قرن قبل و نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای متنوع انسان معاصر باشد. دکتر سها در جاهای مختلف کتاب به این مطلب اشاره کرده است و می‌توانیم بگوییم یکی از پیش‌فرض‌ها و مبانی اصلی کتاب وی همین مطلب است. مثلاً ایشان در این مورد می‌نویسد: «مسلمانان به جای اینکه برای امور اجتماعی، تربیتی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی و قضایی به کتب علمی مراجعه کنند به کتب دینی نوشته شده در 1400 سال پیش مراجعه می‌کنند، این یعنی سلب آزادی عقلی و عملی و رکود و سکون»1.
بررسی:
با تحلیل دیدگاه فوق از دکتر سها به پرسش‌ها و پیش‌فرض‌های زیر می‌رسیم:
1ـ قرآن کریم متعلق به جامعه چهارده قرن پیش است و زمان‌مند و مکان‌مند است.
2ـ قرآن کریم پاسخگوی نیازهای انسان معاصر نیست و نمی‌تواند در حوزه‌های تربیتی، اقتصادی، حقوقی، اجماعی و… پاسخگو باشد.
3ـ برای تأمین نیازهای انسان معاصر باید به کتب علمی جدید (علوم انسانی و دستاوردهای علمی نوآمد) مراجعه کرد.
پاسخ اجمالی:
در مورد زمان‌مندی و مکان‌مندی قرآن (یعنی تعلق قرآن به فرهنگ عرب صدر اسلام) ذیل مبحث قرآن و فرهنگ زمانه مطالب مفصلی بیان کردیم. و روشن شد که قرآن کتابی فرازمانی و فرامکانی است.
پاسخگویی قرآن به نیازهای معاصر مورد توجه دانشمندان مسلمان در عصر حاضر بوده و نظریه‌های مختلفی در این زمینه ارائه و گاهی اجرا شده است که به صورت اجمالی به آنها اشاره می‌کنیم:
1ـ نظریه بازگشت به قرآن (رجوع الی القرآن ـ عود الی القرآن) یعنی بیرون آوردن قرآن از مهجوریت و سریان تعالیم قرآن در امور اجتماعی (اعم از سیاسی، اقتصادی و…). نظریه‌پرداز این مورد سید جمال‌الدین اسدآبادی بود که در خطبه مشهور ایشان (عود الی القرآن) و آثار او مطرح شده است.
2ـ نظریه‌های به رسمیت شناختن مکمل‌های قرآن توسط خود قرآن که موجب می‌شود قرآن قابل انطباق با نیازهای جدید هر عصر باشد.
الف: سنت پیامبر( و اهل‌بیت( بیان کننده جزئیات مورد نیاز در کنار قرآن (حجیت پیامبر( بر اساس آیه 44 سوره نحل و حجیت سنت اهل‌بیت بر اساس حدیث ثقلین).
ب: برهان‌ها و بناهای عقلائی مورد تأیید قرآن قرار گرفت تا نیازهای عقلایی انسان در هر عصر تأمین شود. (کلّ ما حکم به العقل، حکم به الشرع) نظریه‌پرداز این دو حوزه شهید مطهری در کتاب اسلام و مقتضیات زمان است.
ج: اعتبار بخشی به عرف بر اساس آیه (وامر بالعرف، اعراف/ 199) که بسیاری از نیازهای متغیر انسان را تأمین می‌کند.
د: منطقة الفراغ یعنی حوزه‌هایی که احکام اولیه اسلامی در آنها موجود نیست و بر اساس مقتضیات و مصالح احکام ولی امر و دولت اسلامی آنها را مشخص می‌کند.
نظریه‌پرداز در این زمینه شهید صدر است که در کتاب اقتصادنا مطرح کرده است.
3ـ نظریه‌های مربوط به محتوای قرآن که تأمین کننده نیازهای انسان در هر عصری است. از جمله:
الف: قضایای کلی قابل انطباق با مصادیق جدید در هر عصر مثل وفای به عهد، عقود، تعاون و… .
ب: احکام ثابت و متغیر؛ یعنی احکام ثانویه و احکام حکومتی که طبق ضرورت و مصلحت در هر عصر تغییر می‌کند و نیازهای انسان را پاسخ می‌دهد.
نظریه‌پرداز این دو مورد نیز شهید مطهری در کتاب اسلام و مقتضیات زمان است.
ج: نقش زمان و مکان در تغییر موضوعات و به دنبال آن تغییر احکام مربوطه، مثل اینکه شطرنج از وسیله قمار بودن به وسیله‌ای ورزشی تغییر کاربرد داد و حکم بازی با آن از حرمت به حلیت تغییر کرد. نظریه‌پرداز این مورد امام خمینی( است که در نامه‌ها و فتاوای اواخر عمرش بیان کرد که در صحیفه نور آمده است.
د: نظریه بطن قرآن آیت الله معرفت که در مقدمه کتاب التفسیر الاثری الجامع جلد اول مطرح کرد و موجب پیام‌گیری از آیات و تطبیق بر مصادیق جدید در هر عصر می‌شود.
4ـ نظریه‌های روش‌شناسانه در مورد قرآن از جمله:
الف: نظریه نسخ مشروط و تدریجی و تمهیدی) آیت الله معرفت که در کتاب شبهات و ردود مطرح کرد که در مورد برده‌داری و شبهات زنان و امثال آن اجرا می‌شود.
ب: تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای قرآن و علوم در حوزه های مختلف علوم انسانی مثل قرآن و تربیت، اقتصاد، سیاست، حقوق، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و… که موجب جهت‌دهی به علوم انسانی و تغییر مبانی، اهداف و روش‌های آنها شده و علوم انسانی جدیدی به جهان عرضه می‌کند.
نظریه‌پرداز این مورد دکتر رضایی اصفهانی در کتاب منطق تفسیر قرآن (3) است.
نتیجه اینکه قرآن می‌تواند پاسخگوی نیازهای انسان معاصر باشد و راهکارهای متعددی توسط دانشمندان اسلامی در این مورد ارائه شده است و علاوه بر آن قرآن می‌تواند نواقص علوم انسانی بشری در حوزه مبانی، اهداف و… را جبران کند و با جهت‌دهی الهی آنها، انسان را به سعادت برساند.

منابع
1. نقد قرآن، دکتر سها، ص 529 ـ 530.