بیمارى از مشکلاتى است که ممکن است هر کسى به آن دچار شود. در چنین وضعیّتى، فرد بیمار به تقویت جسمى و روحى نیازمند است، تا سلامت واقعى خویش را بازیافته، به عنوان عضوى مفید در جامعه به زندگى و فعّالیّتش ادامه دهد به خصوص اگر این بیماری به طول انجامد.
بدیهى است که اگر دیگر همنوعان او از کنارش بى تفاوت بگذرند و توجّهى به بهبودى اش نداشته باشند، روحیّه خود را از دست داده، چه بسا فشار روحى بیشتر از بیماری جسمى او را رنجور کند و چنانچه بى توجّهى به این مسئله در بین افراد جامعه ریشه دوانیده و فراگیر شود، عواطف، احساسات و ارزش‌هاى انسانى دست خوش تغییر شده؛ صفا و صمیمیّت، همدلى و برادرى نیز از میان آنان خواهد رفت و در نهایت، جامعه اى بى روح و به دور از ارزش ها شکل مى گیرد که پایانى جز سقوط و هلاکت را در پى نخواهد داشت. ازاین‌رو اسلام به طور جدی دستور می‌دهد از بیماران دیدن کنید و آن را به عنوان یکی از با فضیلت‌ترین اعمال معرفی نموده است.
امیر مؤمنان على(علیه السلام)، درباره اهمیت عیادت بیمار مى فرماید:
«مِنْ أَحْسَنِ الْحَسَناتِ عِیادَةُ الْمَریضِ»[ روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 2، ص 388.]؛ «از جمله نیکوترین اعمال انسان، عیادت بیمار است».
امام صادق(علیه السلام) نیز جایگاه آن را در پیشگاه خداى متعال، چنین بازگو مى کند:
«روز قیامت بنده مؤمنى به سوى خداى تعالى خوانده مى شود و حسابش به آسانى انجام مى پذیرد. آنگاه خداوند خطاب به او مى فرماید: اى مؤمن، چه چیز تو را مانع شد، هنگامى که بیمار بودم به عیادتم بیایى؟ او مى گوید: تو پروردگار من هستى و من بنده تو هستم، تو زنده و پایدارى و درد و ناراحتى به تو اصابت نمى کند، خداى عزّوجلّ مى فرماید: کسى که مؤمنى را عیادت کند، مرا عیادت کرده است، سپس مى فرماید: آیا فلانى پسر فلانى را مى شناسى؟ مى گوید: بلى! خداوند مى فرماید: چه چیز تو را مانع شد که او را در هنگام بیمارى اش عیادت کنى؟ همانا اگر او را عیادت مى کردى مرا عیادت کرده بودى و مرا نزد وى مى یافتى. آن گاه اگر از من درخواست برآوردن حاجتى را داشتى، برایت برآورده ساخته، آن را ردّ نمى کردم».[ محجة البیضاء، ج 3، ص 410 و 411.]
البته به همراه توصیه‌های فراوانی که بر عیادت مریض وجود دارد، برای این‌که این نوع دیدارها کاربرد صحیح خود را حفظ نموده و نتیجه عکس ندهد، آداب ویژه‌ای در این زمینه ذکر شده که با عمل کردن به این آداب نه تنها مزاحمتی برای بیمار ایجاد نمی‌شود بلکه این دوران سخت با کمترین نگرانی طی خواهد شد و ما در اینجا با استفاده از روایات به برخی از این آداب اشاره می‌نماییم:

1. عیادت پس از تثبیت بیماری

اسلام می‌گوید تا سه روز که طبعاً وضع بیمار روشن نیست مزاحم بیمار نشوید. حضرت علی(علیه السلام) در این باره فرموده‌اند:
«الْعِیَادَةُ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ»[ دعائم الإسلام، ج 1، 218، ذکر العلل و العیادات و الاحتضار…، ص 217.]؛ «دیدار بیمار بعد از سه روز است».

2. هر بیماری نیاز به عیادت ندارد!

برخی بیماری‌ها به دلیل سطحی بودن و یا سرعت درمان به هیچ عنوان ارزش ایجاد مزاحمت برای دیگران را ندارد. در روایات به برخی از این بیماری‌ها اشاره شده است به عنوان نمونه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«ثَلَاثَةٌ لَا یعَادُّونَ صَاحِبُ الرَّمَدِ وَ صَاحِبَ الضِّرْسِ وَصَاحِبُ الدُّمَلِ»[ بحار الأنوار (ط. بیروت)، ج 78، ص 224.]؛ «سه بیمار عیادت نمی‌شوند؛ بیماری که چشم درد دارد، و کسی که دندان درد دارد و کسی که دمل دارد».

3. توقف طولانی در عیادت ممنوع!

مسئله دیگری که بیماران را رنج می‌دهد، نشستن و صحبت کردن طولانی ملاقات‌کنندگان است؛ زیرا مهم‌ترین چیزی که بیمار به آن نیاز دارد، آرامش و سکوت است و بر هم زدن این آرامش که با نشستن‌های طولانی به وجود می‌آید اگر سخت‌تر از تحمل درد و رنج نباشد، ‌کم‌تر نخواهد بود. به همین علت، شارع مقدس از عیادت‌های طولانی به شدت نهی فرموده است.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
«کسی از عیادت کنندگان بیشتر اجر می‌یابد که کمتر نزد بیمار بنشیند مگر این‌که بداند وی توقف و حضور او را دوست می‌دارد»[ «إِنَّ مِنْ أَعْظَمِ الْعُوَّادِ أَجْراً عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَنْ إِذَا عَادَ أَخَاهُ خَفَّفَ الْجُلُوسَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ الْمَرِیضُ یُحِبُّ ذَلِک»، الکافی، ج 3، ص 118.].

4. فاصله‌گذاری بین ایام عیادت

یکی از مسائلی که بیماران را بسیار می‌آزارد و سبب رنجش آنان می‌شود، ملاقات مکرر عیادت‌کنندگان است. آری، اسلام بر عیادت بیمار تأکید فراوان می‌کند و آن را جزیی از حقوق واجب مسلمانان می‌داند؛ اما بر این مهم نیز سفارش می‌کند که لازم نیست هر روز از آنها عیادت کنید؛ بلکه بین ایام عیادت، فاصله بیاندازید و برای مثال، هر چهار روز یک بار به ملاقات بیمار بروید.
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمود:
«أَغِبُّوا فِی الْعِیادَةِ وَ أَرْبِعُوا إِلَّا أَنْ یکُونَ مَغْلُوباً»[ الأمالی (للطوسی)، النص، ص 639.]؛ «عیادت را با فاصله و چهار روز در میان انجام دهید؛ مگر این‌که بیماری غلبه پیدا کرده باشد (از سلامت بیمار مأیوس شده باشید)».

5. کمک به رفع حوائج بیمار

اسلام دستور می‌دهد به بیماران در انجام نیازهای روزانه آنان کمک کنید تا در شرایط بیماری احتیاجات آنها برطرف گردیده و با این عمل خداپسندانه نگرانی بیماران تنها به درد بیماری محدود گردد؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در فضیلت این کار می‌فرماید:
«کسی که در انجام نیازمندی بیماری کوشش کند از گناهان خود خارج می‌شود، خواه در آن کار موفق بشود و خواه نشود».[ «َمَنْ سَعَى لِمَرِیضٍ فِی حَاجَةٍ قَضَاهَا أَوْ لَمْ یَقْضِهَا خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّه»، مکارم الأخلاق ص 431.]

6. نخوردن چیزی نزد بیمار!

از دیگر آداب و دستورهای اسلامی، هنگام دیدار با بیماران، نخوردن چیزی، نزد آنان است. حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید:
«نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) أَنْ یأْکُلَ الْعَائِدُ عِنْدَ الْعَلِیلِ فَیحْبِطُ اللَّهُ أَجْرَ عِیادَتِهِ»[ دعائم الإسلام، ج 1، ص 218.]؛ «رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) از [چیزی] خوردن عیادت‌کننده نزد بیمار نهی می‌کند؛ زیرا خداوند پاداش عیادتش را از بین می‌برد».
شاید بتوان علت این دستور را این‌گونه بیان کرد:
اول آن‌که، خوردن چیزی در مقابل بیماری که قادر به خوردن آن چیز نیست، خلاف ادب است؛ چنانچه در دستورهای اسلامی ‌از خوردن چیزی در مقابل روزه‌دار نهی شده است.
دوم، پذیرایی از عیادت‌کنندگان علاوه بر آن‌که زحماتی را برای خانواده بیمار به وجود می‌آورد، هزینه‌های مضاعفی را بر دوش بیمار و خانواده او می‌گذارد. چنین برنامه‌ای را درباره خانواده مصیبت‌دیده نیز مشاهده می‌کنیم. چنان‌که دین اسلام، دستور مى دهد تا چند روز براى خانواده مصیبت زده غذا آماده و براى آنان فرستاده شود.
امام صادق(علیه السلام) مى فرمود: «زمانى که جعفر بن ابی طالب(علیه السلام) به شهادت رسید، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به فاطمه(سلام الله علیه) فرمود: «براى اسماء بنت عمیس غذا تهیه کن و تا سه روز با سایر بانوان، نزد او بمانید». از آن زمان پخت غذا براى اهل مصیبت تا سه روز، سنت شد».[ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 182.]
اینها بخشی از توصیه‌های اسلام جهت جلوگیری از ایجاد مزاحمت برای مریض بود اما علاوه بر توصیه‌های گفته شده، توصیه‌های دیگری نیز پیرامون عیادت مریض وجود دارد که نقش بسزایی در تقویت روحیه مریض و کاهش دردهای وی دارد که به تعدادی از آنها اشاره می‌نماییم:

1. عیادت کامل

رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) درباره کیفیت عیادت کامل می‌فرمود:
«أَنَّ مِنْ تَمَامِ عِیادَةِ الْمَرِیضِ أَنْ یدَعَ أَحَدُکُمْ یدَهُ عَلَى جَبْهَتِهِ أَوْ یدِهِ فَیسْأَلَهُ کَیفَ هُوَ وَ تَحِیاتُکُمْ بَینَکُمْ بِالْمُصَافَحَةِ»[ الأمالی (للطوسی)، النص، ص 639.]؛ «عیادت تام و کامل آن است که دست خود را بر پیشانی یا دست مریض بگذارد، و از حال [امروز و دیروز] او سؤال کند، و بهترین تحیت و درود بین شما آن است که دست بدهید».

2. هدیه دادن به بیمار

یکی از رسوم بسیار شایسته، میان بسیاری از مردم، همراه داشتن هدیه برای عیادت مریض است. این تحفه برای کودکان بیمار، معمولاً اسباب‌بازی و برای بزرگ‌ترها شیرینی و یا چیزهایی است که باعث تقویت نیروی جسمی و یا روحی بیمار می‌شود. این عمل، همان دستور دین مبین اسلام است که بر بردن تحفه برای بیمار، تأکید می‌کند و آن را باعث آرامش خاطر بیمار می‌داند.
در روایت است که چند نفر از شیعیان به عیادت مریضى می‌رفتند. آنان این‌گونه نقل می‌کنند که بین راه به امام باقر(علیه السلام) برخوردیم. امام(علیه السلام) فرمود: «کجا می‌روید؟» گفتیم: «به عیادت فلان…» فرمود: «بایستید» ایستادیم، فرمود: «آیا سیب یا گلابى یا کمى عطر یا یک قطعه عود و… براى هدیه برداشته اید؟» گفتیم: «نه چیزى از اینها همراه ما نیست». فرمود: «مگر متوجه نیستید که تحفه، باعث آرامش خاطر و راحت روان مریض است».[ الکافی، ج 3، ص 118.]

3. دعا بر بالین بیمار

دعا برای سلامتی و عافیت بیمار از دیگر آداب عیادت است. سلمان می‌گوید که نبى اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به عیادت من آمد؛ در حالی که من در بستر بیماری بودم. آن حضرت [در حقم دعا کرد و] فرمود: «[اى سلمان!] خداوند، رنج تو را برطرف و اجرت را زیاد کند و بدن و دینت را تا آخر عمر محفوظ نگه دارد».[ معدن الجواهر و ریاضة الخواطر، ص 32.]
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) سفارش می‌کرد که بر بالین مریض، هفت مرتبه جمله «أَسْأَلُ اللَه الْعَظِیمَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ أَنْ یشْفِیکَ» را بگویید تا در صورت فرا نرسیدن اجلش شفا یابد.[ مکارم الأخلاق، ص 392.]

4. امید دادن به بیمار

یکی از مسائلی که بیماری؛ به ویژه بیماری‌های صعب العلاج را طولانی و معالجه را دشوارتر می‌کند، مأیوس شدن از سلامتی و ضعیف شدن روحیه است. اسلام، وظیفه عیادت‌کنندگان می‌داند تا روح امید را در بیمار زنده کنند و وی را به سلامتی امیدوار سازند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«إِذَا دَخَلْتُمْ عَلَى الْمَرِیضِ فَنَفِّسُوا لَهُ فِی الْأَجَلِ فَإِنَّ ذَلِکَ لَا یرُدُّ شَیئاً وَ هُوَ یطَیبُ النَّفْسَ»[ کنز الفوائد، ج 1، ص 379.]؛ «هرگاه بر بالین بیمار رفتید، او را به [زندگى و] تأخیر مرگ امیدوار سازید که [گرچه این امید] سبب برگشت چیزى نمی‌شود؛ اما سبب دلخوشى بیمار می‌شود».

5. تحکیم روابط

یکی از آداب عیادت، ملاقات با بیمارانی است که در زمان بیماری عیادت‌کننده به دیدن او نیامده‌اند تا ضمن جلوگیری از قطع ارتباط، این عیادت، باعث تحکیم پیوندها شود.