خواسته ها و تمایلاتى را که خداى حکیم در نهاد انسان به امانت نهاده، مى توان به دو گروه غریزی و فطری تقسیم کرد. میل به آب و غذا، علاقه به خواب و آسایش، تمایل به جنس مخالف، علاقه به فرزند، احساس خشم، میل به انتقام، برترى جویى و جاه طلبى از برجسته ترین نمودهاى تمایلات غریزی هستند.
این تمایلات هرچند یکى از آن ها در کسى نباشد، یکى از پایه هاى اساسى زندگى و پیشرفت مادی نخواهد بود، لیکن هیچ‌یک از آن ها افتخارى برای انسان محسوب نمى شود. براى مثال، انسان براى ادامه زندگى، احتیاج به خوردن و آشامیدن دارد، براى رفع خستگى نیازمند خواب و استراحت است، غریزه جنسى و علاقه او به فرزند براى بقاى نسل وى در روى زمین ضروری است، امّا هیچ کدام از این ها ملاک فضیلت و بزرگوارى او نیست و انسانیّت انسان به این عوامل بستگى ندارد.
در کنار خواسته هاى غریزی، تمایلات عالى انسانى نیز وجود دارد که از آن به فضایل تعبیر مى کنند. این فضایل هر چه بیش تر در انسان شکوفا شود، ارزش و عظمت بیش ترى به او خواهد داد. چنین تمایلاتى بر محور توجّه به خود و تأمین نیازها و منافع فردى نمى چرخد، بلکه تمایل به حفظ و بقاى زندگى جمعى و توجّه به دیگران به خوبى در آن مشهود است. وفاى به عهد، عدالت و انصاف، نیکى و احسان، عفو و گذشت، ایثار و فداکارى، دل سوزى و غم گسارى و… نمونه هایى از این فضایلند. مهربانى و دگردوستى نیز از جمله آن هاست.
مهرورزى به دیگران نه تنها یکى از معیارهاى بزرگوارى و ارزش آدمى است، بلکه خود سرچشمه بسیارى از فضایل دیگر است، زیرا با تضعیف خواسته هاى فردى و غریزی، زمینه را براى گرایش آدمى به ارزش هاى والاى انسانى فراهم مى سازد. چه این که اغلب ارزش هاى پیش گفته همچون نیکوکارى، دل سوزى و ایثار ریشه در عطوفت و مهربانى دارند. در همه این موارد، انسان بر خلاف اقتضاى خودخواهى اش، قدم از دایره تنگ «خود» بیرون نهاده و گامى به سوى کمک به دیگران برمى دارد.

جایگاه مهربانى در اسلام

خدایی که خود رحمان، رحیم، ودود، رئوف و عطوف است؛ بندگانش را نیز بر این سرشت آفریده است. خدای مهربان، بندگانش را نیز به محبت و مهرورزی تشویق می‌کند.
(((ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ)))[ بلد (90)، آیات 17 و 18.]؛
«سپس از کسانی باشد که ایمان آورده‌اند و یکدیگر را به صبر و استقامت و مهربانی و عطوفت توصیه می‌کنند».
رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز استحکام پیوند و مودّت و مهربانی مؤمنان با یکدیگر را چنین توصیف می‌کند:
«تَریَ الْمُؤْمِنُونَ فی تَراحُمِهِمْ وَ تَوادّهُم و تَعاطُفِهِمْ کَمَثَلِ الْجَسَدِ اِذا اشْتَکی عُضْواً تَداعی لَهُ سایرُ جَسَدِهِ بِالسَّهَرْ وَالْحمّی»؛ «مؤمنان در مقام مهربانی و عطوفت به یکدیگر، همانند یک پیکرند. وقتی عضوی از این گروه بیمار شود، دیگر اعضا در تب داری و شب بیداری با او همراهی می‌کنند».
اسلام به شدت در پی آن است که محبت و برادری میان همه مسلمانان و حتی میان تمامی انسان‌ها گسترش یابد و تفاوت در نژاد و رنگ و زبان و وطن، آنها را از یکدیگر جدا نسازد. امام صادق(علیه السلام) چنین سفارش مى کند:
«تَواصَلُوا وَ تَبارُّوا وَ تَراحَمُوا وَ تَعاطَفُوا»[ کافی، ج 2، ص 175.]؛ «به یکدیگر متّصل شوید و پیوند محبّت را محکم کنید و به هم نیکى نمایید و نسبت به هم مهربان و عطوف باشید».
البته این نکته را نیز باید یادآوری نماییم که گاهى دلسوزى و مهربانى و ترحم، به صورت گریه و اندوه جلوه‌گر می‌شود. اما تصور نشود که اگر کسی گریه نکرد از قساوت قلب است. آن‌چه مهم است این که در برابر وضعیت و شرایط مسلمانان بی‌تفاوت نباشیم و در دفاع از آنان و رفع مشکلات و گرفتارى آنها بکوشیم و همه آنها را از افراد خانواده بزرگ اسلامى بدانیم به گونه‌اى که درد آنها را درد خود و رنج آنها را رنج خود و مشکلات آنان را مشکل خود بدانیم.
رسول گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«کسی که شب و روز خود را بگذراند و در فکر مسلمانان نباشد مسلمان نیست»[ «مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِم»، بحار الأنوار، ج 71، ص 337.].
و هنگامی‌که از حضرتش از محبوب‌ترین مردم در نزد خدا سؤال می‌نمایند می‌فرماید:
«او کسی است که بیشتر از همه برای اجتماع مسلمانان مفید باشد»[ «سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَى اللَّهِ- قَالَ أَنْفَعُ النَّاسِ لِلنَّاس»، همان، ص 339.].
از امام جعفر صادق(علیه السلام) نقل شده است که خداوند تبارک و تعالی فرمود:
«اَلخلق عیالی فاحبهم الیّ الطفهم بهم و اسعاهم فی حوائجهم»[ وسائل الشیعه، ج 16، ص 367.]؛ «بندگان من عیال (نان‌خورهای) من هستند. پس محبوب‌ترین مردم نزد من کسانی هستند که نسبت به آنان مهربان‌تر باشند و در تأمین نیازهای آنها بیشتر بکوشند».
بنابراین انسان باید در جهت تحکیم و تقویت عناصر محبت و رحمت به عنوان شالوده و اساس هرچیز و نیکی در خود بکوشد زیرا پروراندن عشق و محبت به‌خدا و به پیامبر و به اولیا و اهل‌بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در دل، یکی از اصول آیین اسلام است و بدون آن انسان به موجود تندخو و سخت‌دلی تبدیل می‌شود که قادر به کنار آمدن با خود و دیگران نیست و مردم از پیرامون وی می‌رمند و از آن‌رو که اگر این رحمت و مهر به درستی پرورانده شود، انگ خود را بر همه روابط و پیوندهای انسان با آفریدگار و آفریده‌ها و حتی با حیوانات و جمادات، به‌جای می‌گذارد.
اسلام در راستای توجه جدّی به ابراز مهر و محبّت متقابل در جامعه، روش‌هایی را مطرح ساخته که به طور خلاصه برخی را اشاره می‌کنیم:

1ـ حُسن نیّت

پاکی نیّت و خواست قلبی، تأثیر بسزایی در اعمال و رفتار آدمی دارد. از جمله نتایج و پیامدهای آن فراهم آمدن محبت میان مردم است.
امیرمؤمنان علی(علیه السلام) فرموده‌اند:
«هرکس نیّتش پاک شود پاداشش افزون و زندگیش سعادتمند گردد و مودّتش واجب شود»[ تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 92.].

2ـ خوش گمانی به مردم

از اخلاق والا و پسندیده آدمی، خوش‌گمانی به مردم است؛ این کار محبت و مهربانی را به دنبال دارد؛ امام علی(علیه السلام) فرموده‌اند:
«هرکس به مردم خوش‌گمان شود، محبت ایشان را به دست آورد»[ همان، ص 253.].

3ـ حسن معاشرت

خوش‌رفتاری و معاشرت نیکو با همراهان، محبت به دنبال دارد.
امام علی(علیه السلام) فرموده‌اند:
«خوش‌رفتاری و همراهی نیکو، محبت دل‌ها را می‌افزاید»[ عیون الحکم والمواعظ، ص 228.].
«با حُسن معاشرت، محبت‌ها تداوم می‌یابد»[ همان، ص 178.].

4ـ خوشرویی

به معنای روی خوش نشان دادن و برخورد خوب داشتن است.
امام علی(علیه السلام) فرموده‌اند:
«خوش‌رویی، راه شکار محبّت است»[ تحف العقول، ص 202.].